Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
( | töhfələr)
Redaktənin izahı yoxdur
k tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Nicat49 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 4:
|digər mövzu səhifəsi = Bakı (dəqiqləşdirmə)
}}
[[Şəkil:Bakı, Filarmoniya bağı.jpg|alt=bakı filarmoniya bağı|thumb|275x275px|bakı filarmoniya bağı e.v]]
'''Bakı''' —Bakı Azərbaycanın dilbər güşələrindən biridir. [[Azərbaycan Respublikası]]nın paytaxtıdır; [[Abşeron yarımadası]]nda, [[Xəzər dənizi]]nin qərb sahilində yerləşir. Sahəsi 2130&nbsp;km², əhalisi, 2018-ci ilin əvvəlinə 2,262,600 nəfərdir. Bakı şəhərinin tərkibinə 12 inzibati rayon, 5 şəhər tipli qəsəbə və 32 kənd daxildir<ref name="sparta" />.
 
Şəhərin mərkəzi hissəsi [[Bakı buxtası]]na pilləli enən amfiteatrda yerləşir. Bakının dəniz sahili hissəsi okean səviyyəsindən təqribən 28 m aşağıdır. Bakı rayonu ərazisində faydalı qazıntılardan [[neft]], [[qaz]], tikinti materialları hasil edilir; müalicə əhəmiyyətli mineral sular çıxır. Çoxlu [[palçıq vulkanı]] var. İqlimi quru subtropikdir. Orta temperatur yanvarda 3-4&nbsp;°C, iyulda isə 25-26&nbsp;°C-dır. İllik yağıntı 300&nbsp;mm-dir. Bakı üçün güclü şimal küləyi - [[xəzri]] və cənub küləyi - [[Gilavar (külək)|gilavar]] səciyyəvidir.
 
Bakı şəhərində və [[Abşeron yarımadası]]nda insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar.<ref name="prez" /> Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının [[İpək Yolu|kəsişməsi mərkəzində]] yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan nafta adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur.<ref name="prez" /> Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.<ref name="prez" /> [[Pirallahı]], [[Zığ gölü]] ətrafı, [[Şüvəlan]], [[Mərdəkan]], [[Əmircan]] və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır.<ref name="prez" /> Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.<ref name="prez" />
 
Bakı Qafqazda ən əhəmiyyətli turistik məkanlardan biri sayılır. 2014-cü ildə Bakı [[Forbes (jurnal)|Forbes]] jurnalının rusiyalılar üçün biznes qurulması sahəsində ən cəlbedici keçmiş SSRİ şəhərlərinin reytinqində top onluğa düşüb.<ref name="forbes" /> 2015-ci ildə Bakı [[Lonely Planet]] nəşrinin səyahət edilməli ən maraqlı məkanların reytinqində 7-ci sırada, [[New York Times]] qəzetinin "2015-ci ildə səfər etmək üçün dünyanın ən yaxşı yerləri" reytinqində isə 51-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name="newyorktimes" /><ref name="lonelyplanet" /> 2016-cı ildə [[TripAdvisor]] səyahət məsləhətçisi saytının topladığı rəy sorğusunda daha çox üstünlük verilən və inkişaf etməkdə olan turizm məntəqələri siyahısında Bakı şəhəri 5-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name="tripadvisor" />
 
== Tarixi ==
{{Əsas|Bakı şəhərinin tarixi}}
 
=== Etimologiya ===
Bakı adının mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır.
 
Bakı toponiminin qədimliyi haqqında ilk məlumata [[İvan Meşaninov]]un 1927-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş "Yegipet i Kavkaz" adlı məqaləsində rast gəlmək olar.<ref name="egypt" /> Fərziyyəyə görə, e.ə. III minilliyin sonlarına aid edilən "[[Ölülər kitabı (Qədim Misir)|Ölülər kitabı]]" [[Misir]] mifologiyası toplusunda əksini tapmış "Bakhav" toponiminin Qafqazda formalaşmasıdır.<ref name="egypt" /> Sözün kökü olan "Baka" — "Günəşin doğulduğu yer" və ya "Səhər şəfəqi" kimi iddia edilir.<ref name="egypt" /> Bu toponim [[Böyük Qafqaz]]ın şərqində yerləşən Bakı ilə eyniləşdirilir.<ref name="egypt">{{cite web|title=«Bakı» sözünün izahlı mənası|url=http://azens.az/menu-azerbaydzan/item/551-bak-soezunun-izahl-maenas|publisher=azens.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
Bəzi mənbələrə görə, Bakı adına isə ilk dəfə V-VIII əsr mənbələrində "Baqavan" və ya "Baquan", "Atşi Baqavan" və ya "Atşi Baqvan", yəni "Atəşi Baquan" kimi rast gəlinib.<ref name="dispute" /> Baqa sözün kökü, "an" və "van" isə məkan bildirir. Toponim eramızın VII yüzilində bu ərazidə yaşamış "bakan" tayfası ilə əlaqələndilir, bəzilərinin fikrincə isə "Bakuyə" sözündən götürülüb.<ref name="dispute">{{cite web|title=Milli ruhumuzu təsdiq edən toponimlərimiz|url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2014/yanvar/346071.htm|publisher=www.anl.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
Bakının adlarından biri də [[fars dili]]ndən yaranan "Badi Kubə" sözünün birləşməsindən yaranması ehtimal olunur.<ref name="wind" /> Söz farsca "bad" (''külək, yel'') və "kubidan" (''vurmaq, zərbə yetirmək'') sözləriylə açıqlanır. Fars dilindən tərcümədə "Küləklər şəhəri" mənası verən bu sözün məhz Bakının əsl tarixinin olmasını bir çox tarixçilər iddia edir.<ref name="wind">{{cite web|title=Bakı kimi çoxlu "küləklər şəhəri" var|url=https://www.azadliq.org/a/27618940.html|publisher=www.azadliq.org|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
Professor [[Sara Aşurbəyli]] Bakının ən qədim adının "Xunsar" olduğunu yazır.<ref name="dispute" /> Bu yazılışda olan toponimin tərtibi onun 3 min ildən artıq bir dövr ərzində mövcud olduğunu göstərir.<ref name="dispute" /> Xunsarın mənası "günə sarı<ref>https://azerdict.com/izahli-luget/sar%C4%B1</ref>", yəni "Günəşə doğru çevrilmiş"<ref name="dispute" /> kimi açıqlanır.
 
Qafqazşünas Kerop Patkanov iddia edir ki, şəhərin adı [[lak dili|lak]] sözü "baki"-dən (təpə deməkdir) əmələ gəlir.<ref name="hill" /> Maraqlısı odur ki, "təpə" mənasında qədim türkcədə də ''"baqu"'' sözü mövcuddur.<ref>http://altaica.ru/LIBRARY/dts.php</ref> Bu hipotezə görə, Bakı təpələr üstündə salındığından, şəhərin də adı bu sözdən götürülmüşdür.<ref name="hill" /> Bu fikri coğrafiya elmləri doktoru [[Budaq Budaqov]] da iddia etmişdir.<ref name="hill">{{cite web|title=Bakı sözünün mənası nədir?|url=https://news.milli.az/interest/381414.html|publisher=news.milli.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
=== Gerbi ===
{{YM
|status = Paytaxt
Sətir 92 ⟶ 66:
|saytın dili = az
}}
'''Bakı''' —Bakı Azərbaycanın dilbər güşələrindən biridir. [[Azərbaycan Respublikası]]nın paytaxtıdır; [[Abşeron yarımadası]]nda, [[Xəzər dənizi]]nin qərb sahilində yerləşir. Sahəsi 2130&nbsp;km², əhalisi, 2018-ci ilin əvvəlinə 2,262,600 nəfərdir. Bakı şəhərinin tərkibinə 12 inzibati rayon, 5 şəhər tipli qəsəbə və 32 kənd daxildir<ref name="sparta" />.
[[Şəkil:Bakı Kristal Zalı, Azərbaycan.jpg|alt=|thumb|303x303px]]
 
Şəhərin mərkəzi hissəsi [[Bakı buxtası]]na pilləli enən amfiteatrda yerləşir. Bakının dəniz sahili hissəsi okean səviyyəsindən təqribən 28 m aşağıdır. Bakı rayonu ərazisində faydalı qazıntılardan [[neft]], [[qaz]], tikinti materialları hasil edilir; müalicə əhəmiyyətli mineral sular çıxır. Çoxlu [[palçıq vulkanı]] var. İqlimi quru subtropikdir. Orta temperatur yanvarda 3-4&nbsp;°C, iyulda isə 25-26&nbsp;°C-dır. İllik yağıntı 300&nbsp;mm-dir. Bakı üçün güclü şimal küləyi - [[xəzri]] və cənub küləyi - [[Gilavar (külək)|gilavar]] səciyyəvidir.
 
Bakı şəhərində və [[Abşeron yarımadası]]nda insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar.<ref name="prez" /> Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının [[İpək Yolu|kəsişməsi mərkəzində]] yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan nafta adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur.<ref name="prez" /> Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.<ref name="prez" /> [[Pirallahı]], [[Zığ gölü]] ətrafı, [[Şüvəlan]], [[Mərdəkan]], [[Əmircan]] və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır.<ref name="prez" /> Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.<ref name="prez" />
 
Bakı Qafqazda ən əhəmiyyətli turistik məkanlardan biri sayılır. 2014-cü ildə Bakı [[Forbes (jurnal)|Forbes]] jurnalının rusiyalılar üçün biznes qurulması sahəsində ən cəlbedici keçmiş SSRİ şəhərlərinin reytinqində top onluğa düşüb.<ref name="forbes" /> 2015-ci ildə Bakı [[Lonely Planet]] nəşrinin səyahət edilməli ən maraqlı məkanların reytinqində 7-ci sırada, [[New York Times]] qəzetinin "2015-ci ildə səfər etmək üçün dünyanın ən yaxşı yerləri" reytinqində isə 51-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name="newyorktimes" /><ref name="lonelyplanet" /> 2016-cı ildə [[TripAdvisor]] səyahət məsləhətçisi saytının topladığı rəy sorğusunda daha çox üstünlük verilən və inkişaf etməkdə olan turizm məntəqələri siyahısında Bakı şəhəri 5-ci yerdə qərarlaşıb.<ref name="tripadvisor" />
 
== Tarixi ==
{{Əsas|Bakı şəhərinin tarixi}}
 
=== Etimologiya ===
Bakı adının mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır.
 
Bakı toponiminin qədimliyi haqqında ilk məlumata [[İvan Meşaninov]]un 1927-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş "Yegipet i Kavkaz" adlı məqaləsində rast gəlmək olar.<ref name="egypt" /> Fərziyyəyə görə, e.ə. III minilliyin sonlarına aid edilən "[[Ölülər kitabı (Qədim Misir)|Ölülər kitabı]]" [[Misir]] mifologiyası toplusunda əksini tapmış "Bakhav" toponiminin Qafqazda formalaşmasıdır.<ref name="egypt" /> Sözün kökü olan "Baka" — "Günəşin doğulduğu yer" və ya "Səhər şəfəqi" kimi iddia edilir.<ref name="egypt" /> Bu toponim [[Böyük Qafqaz]]ın şərqində yerləşən Bakı ilə eyniləşdirilir.<ref name="egypt">{{cite web|title=«Bakı» sözünün izahlı mənası|url=http://azens.az/menu-azerbaydzan/item/551-bak-soezunun-izahl-maenas|publisher=azens.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
Bəzi mənbələrə görə, Bakı adına isə ilk dəfə V-VIII əsr mənbələrində "Baqavan" və ya "Baquan", "Atşi Baqavan" və ya "Atşi Baqvan", yəni "Atəşi Baquan" kimi rast gəlinib.<ref name="dispute" /> Baqa sözün kökü, "an" və "van" isə məkan bildirir. Toponim eramızın VII yüzilində bu ərazidə yaşamış "bakan" tayfası ilə əlaqələndilir, bəzilərinin fikrincə isə "Bakuyə" sözündən götürülüb.<ref name="dispute">{{cite web|title=Milli ruhumuzu təsdiq edən toponimlərimiz|url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2014/yanvar/346071.htm|publisher=www.anl.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
Bakının adlarından biri də [[fars dili]]ndən yaranan "Badi Kubə" sözünün birləşməsindən yaranması ehtimal olunur.<ref name="wind" /> Söz farsca "bad" (''külək, yel'') və "kubidan" (''vurmaq, zərbə yetirmək'') sözləriylə açıqlanır. Fars dilindən tərcümədə "Küləklər şəhəri" mənası verən bu sözün məhz Bakının əsl tarixinin olmasını bir çox tarixçilər iddia edir.<ref name="wind">{{cite web|title=Bakı kimi çoxlu "küləklər şəhəri" var|url=https://www.azadliq.org/a/27618940.html|publisher=www.azadliq.org|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
Professor [[Sara Aşurbəyli]] Bakının ən qədim adının "Xunsar" olduğunu yazır.<ref name="dispute" /> Bu yazılışda olan toponimin tərtibi onun 3 min ildən artıq bir dövr ərzində mövcud olduğunu göstərir.<ref name="dispute" /> Xunsarın mənası "günə sarı<ref>https://azerdict.com/izahli-luget/sar%C4%B1</ref>", yəni "Günəşə doğru çevrilmiş"<ref name="dispute" /> kimi açıqlanır.
 
Qafqazşünas Kerop Patkanov iddia edir ki, şəhərin adı [[lak dili|lak]] sözü "baki"-dən (təpə deməkdir) əmələ gəlir.<ref name="hill" /> Maraqlısı odur ki, "təpə" mənasında qədim türkcədə də ''"baqu"'' sözü mövcuddur.<ref>http://altaica.ru/LIBRARY/dts.php</ref> Bu hipotezə görə, Bakı təpələr üstündə salındığından, şəhərin də adı bu sözdən götürülmüşdür.<ref name="hill" /> Bu fikri coğrafiya elmləri doktoru [[Budaq Budaqov]] da iddia etmişdir.<ref name="hill">{{cite web|title=Bakı sözünün mənası nədir?|url=https://news.milli.az/interest/381414.html|publisher=news.milli.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref>
 
=== Gerbi ===
[[Şəkil:Baku gub coa n655.png|thumb|[[Bakı quberniyası]]nın gerbi]]
 
Bakı şəhərinin ilk rəmzi hər iki tərəfində atəşi simvolizə edən [[günəş]] təsvirinin ortasında həkk olunan [[buğa]] şəkli olmuşdur.<ref name=prez/> Buğa təsviri əvvəllcə bayır qala divarının qiriş qapısı üzərinə həkk olunubmuş.<ref name=prez/> Bayır qala divarları 1886-cı ildə dağıdılmış və onun darvazası iç qala divarında – Şah Abbas darvazasında yenidən inşa olunmuşdur.<ref name=prez/> Bakının qədim simvolu olan buğa təsviri hazırda [[İçərişəhər]]<nowiki/>in [[Bakı qalası|Qoşa Qala qapıları]]<nowiki/>nın hər birinin üzərində həkk olunmuşdur.<ref name=prez/> Buğanın sağ və sol tərəfi [[şir]] təsvirləri ilə əhatələnmişdir.<ref name=prez/> Bəzi tədqiqatçılar şir təsvirlərinin [[Səfəvilər]]<nowiki/>in hakimiyyətini simvolizə etdiyi qənaətindədirlər.<ref name=prez/>
 
Sətir 102:
 
=== Qədim dövr ===
[[Şəkil:Tunc balıq fiquru, Qız qalası, tunc dövrü.jpg|thumb|right|[[İçərişəhər]]də, [[Qız qalası (Bakı)|Qız qalası]] yaxınlığında 1964-cü ildə Ömər İsmizadə tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış<ref>{{cite book|last=Исмизаде О.Ш.|first=Джидди Г.А.|title=Девичья бвшня в Баку|date=968|location=Баку|pages=9-20}}</ref> e.ə. IV-VII əsrlərə<ref>{{cite book|last=Ашурбейли|first=Сара|title=Очерк истории средневекового Баку (VIII – нач.XIX в.в.)|date=1964|publisher=Издательство АН Азерб.ССР|location=Баку|page=336|pages=29}}</ref> aid balıq/əjdaha fiquru, [[AMEA|A]] [[Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi]].]]
 
[[AMEA|MEA]] [[Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi]].]]
 
Bakı şəhərində və Abşeron yarımadasında insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar.<ref name="prez"/> Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının [[İpək Yolu|kəsişməsi mərkəzində]] yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan nafta adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur.<ref name="prez"/> Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.<ref name="prez"/> [[Pirallahı]], [[Zığ gölü]] ətrafı, [[Şüvəlan]], [[Mərdəkan]], [[Əmircan]] və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır.<ref name="prez"/> Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.<ref name="prez">{{cite book|title=Bakı şəhəri. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI|date=24 sentyabr 2017|location=Bakı|url=http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/atr_paytaxt.pdf|accessdate=24 sentyabr 2017}}</ref>
Sətir 113 ⟶ 111:
Erkən orta əsrlərdə Bakının iqtisadiyyatının əsasını [[neft]] və [[duz]] istehsalı, Bakı və Abşeron bölgəsində becərilən boyaqotu və zəfəran təşkil edirdi.<ref name=mayor/> Onların həm quru karvan yolları, həm də dənizlə uzaq Şərq ölkələrinə ixracı feodal şəhərinin inkişafının mühüm amili idi.<ref name=mayor/> [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]]ın tərkibinə daxil olan Abşeron təbii və təsərrüfat xüsusiyyətləri sayəsində ondan fərqlənən əlahiddə coğrafi, iqtisadi və siyasi vahid idi.<ref name=mayor/> Abşeronun iqtisadi və siyasi mərkəzi olan Bakı şəhəri təsərrüfat baxımından onun kəndləri ilə bağlı olub şirvanşahdan vassal asılılığında olan pərakəndə feodal torpaqlarının vahid dairəsini təşkil edirdi.<ref name=mayor/>
 
nX əsrin sonunda və XI əsrdə [[Abbasilər xilafəti]]<nowiki/>nin tənəzzülü ilə əlaqədar bir sıra vilayətlərin və ölkələrin hakimləri, o cümlədən [[Şirvanşahlar]] müstəqil hakimiyyət sürməyə başladılar.<ref name="mayor" /> Bakı X əsrin axırlarında Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi.<ref name="mayor" /> Əhali sənətkarlıq, ticarət, bağçılıq, bostançılıq, üzümçülük, baramaçılıq, əkinçilik, neftçıxarma, balıqçılıq və s. ilə məşğul olurdu.<ref name="mayor" /> Feodal münasibətlərinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafı şəhərin tərəqqi etməsinə imkan yaradırdı.<ref name="mayor" /> Beynəlxalq ticarət yolları ayırıcında yerləşən Bakı Şərq və Qərb ölkələri arasındakı ticarətdə mühüm əhəmiyyətə malik idi.<ref name="mayor" />
X əsrin sonunda və XI əsrdə [[Abbasilər xilafəti]]<nowiki/>nin tənəzzülü ilə əlaqədar bir sıra vilayətlərin və ölkələrin hakimləri, o cümlədə
 
n [[Şirvanşahlar]] müstəqil hakimiyyət sürməyə başladılar.<ref name="mayor" /> Bakı X əsrin axırlarında Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi.<ref name="mayor" /> Əhali sənətkarlıq, ticarət, bağçılıq, bostançılıq, üzümçülük, baramaçılıq, əkinçilik, neftçıxarma, balıqçılıq və s. ilə məşğul olurdu.<ref name="mayor" /> Feodal münasibətlərinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafı şəhərin tərəqqi etməsinə imkan yaradırdı.<ref name="mayor" /> Beynəlxalq ticarət yolları ayırıcında yerləşən Bakı Şərq və Qərb ölkələri arasındakı ticarətdə mühüm əhəmiyyətə malik idi.<ref name="mayor" />
 
 
 
Bakı X əsrdən [[liman]] şəhəri kimi məşhur idi.<ref name=mayor/> XI əsrin sonu - XIII əsrin əvvəllərində Bakı tərəqqi dövrü yaşıyırdı.<ref name=mayor/> 1191-ci ildə [[Şamaxı]]da güclü [[zəlzələ]] baş verdikdən sonra şirvanşah [[I Axsitan]] müvəqqəti olaraq paytaxtı Bakıya köçürmüşdü.<ref name=mayor/>
Sətir 180 ⟶ 174:
Bakıda Azərbaycan televiziya mərkəzi öz fəaliyyətini 1956-cı il fevralın 14-də ilk yoxlama verilişi ilə başladı, sonralar televiziya mərkəzinin verilişləri Bakıdan 200&nbsp;km-ə qədər məsafədə müntəzəm olaraq qəbul edilməyə başlandı. 1966-cı ildə Bakı-Şuşa, 1969-cu ildə Şuşa-Naxçıvan radiorele xətti istifadəyə verildi. 1970-ci ildə radiorele xətti ilə Bakı televiziya stansiyası ilk dəfə Moskvadan rəngli televiziya proqramını göstərmək imkanı əldə etdi. 1976-cı ildə Bakının telefon rabitəsinin 90 min telefon nömrəsini özündə birləşdirən 36 telefon stansiyası vardı. Mənzil telefon aparatının sayı 1970-ci ildə 30,8 min, 1980-ci ildə 230,9 min idi.
 
1988-ci il 17 noyabrda Bakının [[Azadlıq meydanı (Bakı)|Azadlıq meydanı]]nda kütləvi etiraz mitinqlərinin keçirilməsi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının başlanmasına səbəb oldu.<ref name=prez/> Həmin il 5 dekabrda Sovet qoşunlarının Azadlıq meydanına yeridilərək mitinqçilərə divan tutub, komendant saatının tətbiq etmişdi.<ref name=prez/> [[1990]]-cı il yanvarın [[19 yanvar|19]]-dan [[20 yanvar|20]]-nə keçən [[Qara Yanvar|gecə]], saat 23.30-da Bakı şəhərinə keçmiş [[Sovet İttifaqı]]nın qoşun hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış və itkin düşmüşdür.<ref>{{cite web|title=Twenty Years After 'Black January,' Azerbaijan Still Struggles For Freedom|url=https://www.rferl.org/a/Twenty_Years_After_Black_January_Azerbaijan_Still_Struggles_For_Freedom_/1934366.html|publisher=www.rferl.org|accessdate=24 sentyabr 2017}}</ref>[[Şəkil:Mezquita del Viernes, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-28, DD 36-38 HDR.jpg|thumb|[[İçərişəhər]]də yerləşən [[Cümə məscidi (İçərişəhər)|Cümə məscidi]]nin interyeri]]
 
1994-cü il martın 19-da [[Bakı metrosu]]nun [[20 Yanvar metrostansiyası]]nda [[Bakı metrosunda partlayışlar|partlayış]] törədildi, 14 nəfər həlak oldu, 49 nəfər yaralandı.<ref name="rajabli" /> Həmin il iyulun 3-də metronun "[[28 May metrostansiyası|28 May]]" və "[[Gənclik metrostansiyası|Gənclik]]" stansiyaları arasında qatarda partlayış törədildi, ölən və yaralananlar oldu.<ref name="rajabli" /> 1997-ci il noyabrın 25-də Bakıda [[Gürcüstan]], [[Ukrayna]], Azərbaycan və [[Moldova]] respublikasının öz aralarında əməkdaşlıq haqqında blok - "[[GUAM]]" blokunun təşkilini bəyan edən protokol imzalandı.<ref name="rajabli" />
 
2000-ci il noyabrın 25-də saat 21:30 radələrində Bakıda 6,8 bal gücündə [[Bakı zəlzələsi (2000)|zəlzələ]] baş vermişdir.<ref name="ISC-GEM">{{citation|title=ISC-GEM Global Instrumental Earthquake Catalogue (1900–2013)|url=http://www.isc.ac.uk/iscgem/index.php|author=ISC|year=2017|publisher=[[International Seismological Centre]]|series=Version 4.0}}</ref>
 
=== XXI əsr'''də''' ===
[[Şəkil:Salvatore Ferragamo Baku.jpg|thumb|[[Neftçilər prospekti]]ndə [[Salvatore Ferragamo]] butiki]]
2001-ci ildə Bakıda Dünya azərbaycanlılarının birinci qurultayı keçirildi.<ref name="prez" /> 2002-ci ildə [[internet]] ilə 10 provaydr məşğul olurdu.<ref name="internet" /> İnternetdən 120 min nəfər istifadə edirdi və istifadəçilərin 90 faizi Bakıda idi. Onların 80 faizi gənclərdən ibarət idi.<ref name="internet">Azərbaycan Respublikası Rabitə Nazirliyinin Arxivi - ARRNA. Kollegiyanın materialları, 2002-ci il, v. 33</ref> 2008-ci ildən başlayan [[Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti]]nin kütləvi söküntü işləri ilə əlaqədar bəzi tarixi abidələrin məhv olunması və insanlar evlərinin müqabilində verilən kiçik [[kompensasiya]], ictimaiyyət və [[insan hüquqları]] təşkilatları tərəfindən kəskin tənqid olunub.<ref>{{cite web|title=Azerbaijan: Halt Illegal House Demolitions, Forced Evictions|url=https://www.hrw.org/news/2011/06/13/azerbaijan-halt-illegal-house-demolitions-forced-evictions|publisher=www.hrw.org|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Azerbaijan counts human cost of architecture|url=https://www.theguardian.com/world/2014/jul/14/azerbaijan-human-rights-architecture-zaha-hadid|publisher=www.theguardian.com|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Tarixi binaları da Bakının tarixindən siləcəklər…|url=https://www.azadliq.info/70754.html|publisher=www.azadliq.info|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Bakıda XX-ci əsrin əvvəlində inşa edilən bina sökülür|url=https://www.amerikaninsesi.org/a/sosial/3370293.html|publisher=www.amerikaninsesi.org|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref> Şəhərda mühüm söküntü işləri ilə əlaqədar məhv olan tarixi binalardan [[Atlantlı ev]]i, [[Moskva mehmanxanası (Bakı)|Moskva mehmanxanası]] və [[Qarabağ mehmanxanası]]nı qeyd etmək olar.<ref>{{cite web|title=Bakının divarlardan silinən tarixi|url=http://news.lent.az/news/57258|publisher=news.lent.az|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref> 2009-cu ildə [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda baş verən [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında terror hadisəsi|terror hadisəsi]]ndə 13 nəfər həlak olmuşdur.<ref>{{cite web|title=Thirteen die in Azerbaijan university shooting|url=http://www.smh.com.au/world/thirteen-die-in-azerbaijan-university-shooting-20090430-ap58.html|publisher=www.smh.com.au|accessdate=30 sentyabr 2017}}</ref>
 
2001-ci ildə Bakıda Dünya azərbaycanlılarının birinci qurultayı keçirildi.<ref name="prez" /> 2002-ci ildə [[internet]] ilə 10 provaydr məşğul olurdu.<ref name="internet" /> İnternetdən 120 min nəfər istifadə edirdi və istifadəçilərin 90 faizi Bakıda idi. Onların 80 faizi gənclərdən ibarət idi.<ref name="internet">Azərbaycan Respublikası Rabitə Nazirliyinin Arxivi - ARRNA. Kollegiyanın materialları, 2002-ci il, v. 33</ref> 2008-ci ildən başlayan [[Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti]]nin kütləvi söküntü işləri ilə əlaqədar bəzi tarixi abidələrin məhv olunması və insanlar evlərinin müqabilində verilən kiçik [[kompensasiya]], ictimaiyyət və [[insan hüquqları]] təşkilatları tərəfindən kəskin tənqid olunub.<ref>{{cite web|title=Azerbaijan: Halt Illegal House Demolitions, Forced Evictions|url=https://www.hrw.org/news/2011/06/13/azerbaijan-halt-illegal-house-demolitions-forced-evictions|publisher=www.hrw.org|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Azerbaijan counts human cost of architecture|url=https://www.theguardian.com/world/2014/jul/14/azerbaijan-human-rights-architecture-zaha-hadid|publisher=www.theguardian.com|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Tarixi binaları da Bakının tarixindən siləcəklər…|url=https://www.azadliq.info/70754.html|publisher=www.azadliq.info|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Bakıda XX-ci əsrin əvvəlində inşa edilən bina sökülür|url=https://www.amerikaninsesi.org/a/sosial/3370293.html|publisher=www.amerikaninsesi.org|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref> Şəhərda mühüm söküntü işləri ilə əlaqədar məhv olan tarixi binalardan [[Atlantlı ev]]i, [[Moskva mehmanxanası (Bakı)|Moskva mehmanxanası]] və [[Qarabağ mehmanxanası]]nı qeyd etmək olar.<ref>{{cite web|title=Bakının divarlardan silinən tarixi|url=http://news.lent.az/news/57258|publisher=news.lent.az|accessdate=4 oktyabr 2017}}</ref> 2009-cu ildə [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda baş verən [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında terror hadisəsi|terror hadisəsi]]ndə 13 nəfər həlak olmuşdur.<ref>{{cite web|title=Thirteen die in Azerbaijan university shooting|url=http://www.smh.com.au/world/thirteen-die-in-azerbaijan-university-shooting-20090430-ap58.html|publisher=www.smh.com.au|accessdate=30 sentyabr 2017}}</ref>
 
2011-ci il dekabrın 24-də Bakının şərqində 100 ildən çox [[Qara Şəhər]] kimi tanınan, neft emalı, saxlanması və daşınmasında böyük rol oynamış ərazidə, şəhərin ən böyük yenidənqurma layihələrindən biri olan [[Ağ Şəhər|Bakı Ağ Şəhər]] layihəsinin təməli qoyulub.<ref>{{cite web|title=“Bakı Ağ Şəhər” layihəsi 5 illiyini qeyd edir|url=https://azertag.az/xeber/Baki_Ag_Seher_layihesi_5_illiyini_qeyd_edir-1022115|publisher=azertag.az|accessdate=28 sentyabr 2017}}</ref> Layihənin əsas məqsədi neft-bumunun nəticəsi olan çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi, ərazidə yeni beynəlxalq standartlara uyğun sosial infrastrukturun yaradılması, paytaxtın sakinləri və qonaqları üçün yeni yaşayış, iş, əyləncə və istirahət məkanının yaradılmasıdır.<ref>{{cite web|title=Bakı Ağ Şəhər layihəsi 3 ildən sonra|url=http://www.bakuwhitecity.com/az/newsd/83-baki-ag-sahar-layihasi-3-ildan-sonra|publisher=www.bakuwhitecity.com|accessdate=28 sentyabr 2017}}</ref>
Sətir 197 ⟶ 193:
 
=== İqlim ===
[[Şəkil:Salvatore Ferragamo Baku.jpg|thumb|[[Neftçilər prospekti]]ndə [[Salvatore Ferragamo]] butiki]]Bakının yerləşdiyi Abşeron yarımadası yüksək orta illik temperatura və az yağıntıya malik ərazidir.<ref name="hava">{{cite web|title=Hava|url=http://wu.edu.az/az/International/ifv/ifvwea/|publisher=wu.edu.az|accessdate=25 sentyabr 2017}}</ref> Bakıda havanın orta illik temperaturu 14,4 dərəcə təşkil edir.<ref name="hava" /> Aydın, az buludlu günlərin sayına görə Abşeron Qafqazda birinci, yağıntının miqdarına görə isə sonuncu yeri tutur.<ref name="hava" />
 
Bakının iqlimi Aralıq dəniz tipli quru və subtropikdir.<ref name="hava" /> Mayın əvvəlindən başlayıb [[sentyabr]] ayının ortalarına kimi davam edən uzun [[yay]] quru və isti keçir.<ref name="hava" /> Ən isti vaxtlarda – [[iyul]] və [[avqust]] aylarında gündəlik orta temperatur 26 dərəcə təşkil edir.<ref name="hava" /> [[Payız]]da yayın istisi səngiyir və yerini quru, mülayim, xoş hava əvəz edir.<ref name="hava" /> Bakıda [[qış]] mülayim keçir, belə ki, [[yanvar]] ayında orta temperatur 3-5 dərəcə olur.<ref name="hava" /> Qış adətən qar və şaxtasız keçən az günəşli günlərdən ibarətdir.<ref name="hava" /> Buna baxmayaraq güclü şimal küləyi, bəzən hətta havada kiçik damlalarla müşahidə olunur və bu küləklər Bakının ən vacib elementidir.<ref name="hava" />
 
{{Şəhərin iqlimi
Sətir 220 ⟶ 216:
| Fev_min_orta= 1.8 | Fev_maks_orta= 6.3
| Mar_min_orta= 2.8 | Mar_maks_orta= 9.8
| Apr_min_orta= 4.2 | Apr_maks_orta= 16.34
| May_min_orta= 6.6 | May_maks_orta= 22.1
| İyn_min_orta= 9.4 | İyn_maks_orta= 27.3
Sətir 248 ⟶ 244:
 
=== Demoqrafiyası və etnik tərkibi ===
1908-1910-cu illər ərzində Rusiyadan Azərbaycana 3 min kəndli ailəsi köçürülmüşdür.<ref name="ethnos" /> Bakıya miqrasiya edənlərin böyük əksəriyyətini kişilər təşkil edirdi. Belə ki, ailəsi ilə birlikdə iş axtarmaq çətin olduğundan miqrantların çoxu öz ailələrini evdə qoyub gəlirdilər.<ref name="ethnos" /> Tarixi mənbələrə əsasən Bakının neft sənayesi müəssisələrində işləyən rus mütəxəssisləri, fəhlə və qulluqçuları əksər hallarda öz ailələri ilə birlikdə, ermənilərin çoxu subay və təklikdə, müsəlmanların isə hamısı öz ailələrini evdə qoyub gəlir və təklikdə yaşayırdılar.<ref name="ethnos">{{cite book|last1=Muradov|first1=Şahbaz|title=Azərbaycan Respublikasında etno-demoqrafik proseslər: tarixi dəyişikliklər və reallıqlar|date=2013|location=Bakı|accessdate=28 sentyabr 2017}}</ref> 1913-cü ildə Bakı şəhərində əhalinin sayı 3 dəfə artaraq, 334 min nəfərə çatmışdı.<ref name="ethnos" /> [[Rusiya İmperiyası]]nın 5 ən böyük şəhərindən birinə çevrilən Bakıda əhali başlıca olaraq, miqrasiya hesabına artmışdı.<ref name="ethnos" /> Əsasən Bakıda məskunlaşan miqrantların əksəriyyətini ruslar təşkil edirdi.<ref name="ethnos" /> Ermənilərin sayı da miqrasiya hesabına yüksək templərlə artmış və Bakı əhalisinin milli tərkibində onların xüsusi çəkisi 17,5%-ə qədər yüksəlmişdi.<ref>4 Перепись Баку 1913, часть III, Население, выпуск 1, гор. Баку, Баку – 1916 г. səh. 4-5. Перепись Баку 1913 года, часть III, Население, выпуск 2, Промыслово-заводский районъ, Баку – 1915 г. səh. 4-5</ref> Eyni zamanda Bakıda yaşayan digər milli azlıqların da sayı dəfələrlə artmışdı.<ref name="ethnos" /> Məsələn, yəhudilərin sayı 5,7 dəfə artaraq, 10,8 min nəfər olmuş, ləzgilərin sayı isə min nəfərdən 8 min nəfərə qədər artmışdı.<ref name="ethnos" /> Bu dövrdə Bakıda azərbaycanlıların sayının artımı 74% təşkil etməklə ümumi artımdan olduqca geri qalırdı.<ref name="ethnos" /> Bunun nəticəsində Bakı əhalisinin milli tərkibində onların xüsusi çəkisi 1897-ci ildəki 36,0%-dən, 1913-cü ildə 21,0%-ə enmişdi.<ref name="ethnos" /> Bu dövrdə [[Cənubi Azərbaycan]]dan da on minlərlə azərbaycanlı Bakıya miqrasiya etmişdi.<ref name="ethnos" /> 1913-cü ildə Bakıda keçirilən əhali sayımının materiallarında Bakıda hər 6 nəfərdən biri Cənubi Azərbaycandan idi.<ref name="ethnos" /> 1970-ci ildə təkcə Bakıda 207,5 min nəfər erməni yaşayırdı ki, bu da bütün Azərbaycanda yaşayan ermənilərin 43%-nə bərabər idi.<ref name="ethnos" />
 
1988-ci ildə erməni millətçilərinin [[XX əsrdə Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi|azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi]] nəticəsində qovulmuş azərbaycanlıların əksəriyyəti Bakıda məskunlaşdırıldı.<ref name="ethnos" /> [[Sumqayıt hadisələri (1988)|Sumqayıt hadisələri]] və [[Qara Yanvar]] Bakıda, Gəncədə və başqa yerlərdə azlıqda yaşayan ermənilərin əksəriyyətinin Azərbaycanı tərk etməsi ilə nəticələndi.<ref name="ethnos" /> Həmin dövrdə Moskvanın anti-Azərbaycan təbliğatına aldanan və Azərbaycan xalqının Rusiyaya qarşı hiddətindən təşvişə düşən Bakılı ruslar və onlara yaxın olan rusdilli etnik qrupların nümayəndələri arasında da Azərbaycanı tərk edib Rusiyaya gedənlər oldu.<ref name="ethnos" /> [[Qarabağ müharibəsi]]ndən sonra Bakıda 500 minə yaxın qaçqın və məcburi köçkünlər məskunlaşmışdır.<ref name="mayor" />
 
2017-ci ilin əvvəlindən Bakı şəhərinin əhalisinin sayı 3700 nəfər və ya 0,2% artaraq aprel ayının 1-nə 2 mln. 249,5 min nəfərə çatıb.<ref name="census2017">{{cite web|title=Bakının əhalisinin sayı 2,5 mln. nəfərə yaxınlaşır|url=https://apa.az/sosial_xeberler/bakinin-ehalisinin-sayi-2-5-milyon-nefere-yaxinlasir-9804.html|publisher=apa.az|accessdate=28 sentyabr 2017}}</ref> Hesabat dövründə Bakıda 3556 ölüm halı qeydə alınıb və əhalinin hər 1000 nəfərinə ölüm səviyyəsi 6,4 təşkil edib.<ref name="census2017" /> 2017-ci ilin ilk 3 ayı ərzində qeydiyyat şöbələri tərəfindən 2957 nikah və 1134 boşanma halları qeydə alınıb.<ref name="census2017" /> Əhalinin hər 1000 nəfərinə nikahların sayı 5,3, boşanmaların sayı isə 2 olub.<ref name="census2017" />
 
[[Şəkil:Refugees sailing from Baku.jpg|thumb|1910-cu illərdə Bakıdan "Səməd Ağa" adlı gəmi ilə [[İran]]a köçən qaçqınlar.]]
 
<center>
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="1" align="centerr"
|+'''Milli tərkib'''
|-
Sətir 274 ⟶ 270:
| Cəmi||15 105||111 904||453 333||571 447||642 507||851 547||1 013 436||1 190 251||1 788 854||2 045 815
|-
| [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]]||13 526||40 341<ref group="q">1897-ci ildə azərbaycanlılar və tatarlar sadəcə tatar kimi qeydə alınıblar /y.-yoxdur /</ref>||118 737<ref group="q">1926-cı ildə azərbaycanlılar sadəcə türk olaraq qeydə alınıblar/ m/y-məlumat yoxdur./</ref>||139 160||211 372||361 638<ref group="q">1970 və 1979-cu illərdə talışlar azərbaycanlı olaraq siyahıya alınıblar.</ref>||530 556<ref group="q">1970 və 1979-cu illərdə talışlar azərbaycanlı olaraq siyahıya alınıblar.</ref>||735 462||1 574 252||1 848 107
|-
| [[Ruslar|rus]]||782||37 399||159 491||241 353||223 242||242 023||229 873||227 679<ref group="q">ruslar və ukraynalılar</ref>||119 371||108 525
|-
| [[Tatarlar|tatar]]||...||<ref group="q">1897-ci ildə azərbaycanlılar və tatarlar sadəcə tatar kimi qeydə alınıblar /y.-yoxdur /</ref>||9 239||16 818||10 745||13 002||13 904||13 906||27 652||25 171
|-
| [[Ləzgilər|ləzgi]]||...||310||3 708||7 142||6 913||12 462||16 096||21 696||26 145||24 868
|-
| [[Ukraynalılar|ukraynalı]]||...||930||7 882||7 248||m/y||9 832||10 520||<ref group="q">ruslar və ukraynalılar</ref>||24 900||21 071
|-
| [[Yəhudilər|yəhudi]]||50||1 905||21 574<ref>19589+1985</ref>||29 009||23 879||26 479||22 810||20 770||5 164||6 056
|-
| [[Gürcülər|gürcü]]||...||971||2 558||2.932||2 622||2 821||2 609||2 463||2 340||2 226
|-
| [[Ahısqa türkləri]]||...||814||<ref group="q">1926-cı ildə azərbaycanlılar sadəcə türk olaraq qeydə alınıblar/ m/y-məlumat yoxdur./</ref>||m/y||m/y||m/y||m/y||265||1 108||2 081
|-
| [[Talışlar|talış]]||...||3||56||383||49||<ref group="q">1970 və 1979-cu illərdə talışlar azərbaycanlı olaraq siyahıya alınıblar.</ref>||<ref group="q">1970 və 1979-cu illərdə talışlar azərbaycanlı olaraq siyahıya alınıblar.</ref>||201||948||1 048
|-
| [[Avarlar|avar]]||...||244||2||184||208||305||413||542||m/y||296
|-
| [[Kürdlər|kürd]]||...||...||33||75||22||86||51||268||760||185
|-
| [[Ermənilər|erməni]]||747||19 099||76 656||106 368||137 111||164 406||167 226||145 758||378||104
|-
| [[Tatlar|tat]]||...||1 072||2 980||m/y||5 396||7 115||7 708||7 960||m/y||m/y
|-
| digər||...||8 816||50 417||20 775|| 20 997||11 378||11 681||13 482||5 836||6 077
|-
|}
Sətir 307 ⟶ 303:
;Qeyd
<div class="references-small">
<references group="q" />
</div>
 
=== Din ===
[[Şəkil:Mezquita del Viernes, Baku, Azerbaiyán, 2016-09-28, DD 36-38 HDR.jpg|thumb|[[İçərişəhər]]də yerləşən [[Cümə məscidi (İçərişəhər)|Cümə məscidi]]nin interyeri]]
 
2012-ci ildə [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin verdiyi mənbəyə görə, Bakı ərazisində 120 məscid var.<ref>{{cite web|title=3 milyonluq Bakıda 120 məscid|url=https://www.azadliq.org/a/24534584.html|publisher=www.azadliq.org|accessdate=28 sentyabr 2017}}</ref> Bakı ərazisinin tanınmış məscidlərindən [[Nardaran məscidi]], [[Təzəpir məscidi]], [[Murtuza Muxtarov məscidi]], [[Heydər məscidi]], [[Bibiheybət məscidi]], [[Hacı Sultanəli məscidi (Bakı)|Hacı Sultanəli məscidi]], [[İçərişəhər]]də yerləşən [[Məhəmməd məscidi (Bakı)|Məhəmməd məscidi]], [[Şah məscidi]], [[Bəylər məscidi]] və [[Cümə məscidi (İçərişəhər)|Cümə məscidi]]ni qeyd etmək olar.
 

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023