Yaponiya: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k →‎İstinadlar: tənzimləmə using AWB
k clean up
Sətir 3:
{{Dövlət
|rəsmi_adı = Yaponiya
|yerli_dildəki_adı = {{langdil-ja|日本国}}<br /><small>Nippon-koku</small>
|qısa_adı = Yaponiya
|milli_şüar =
Sətir 10:
|gerbi = Imperial Seal of Japan.svg
|xəritə = Japan (orthographic projection).svg
|rəsmi_dillər = yoxdur<ref>{{cite web |url=http://houseikyoku.sangiin.go.jp/column/column068.htm |title=法制執務コラム集「法律と国語・日本語」 |publisher=Legislative Bureau of the House of Councillors |accessdate=6 yanvar 2016 |languagediluage=Japanese}}</ref><br />'''Milli dil:''' <br />[[Yapon dili]] <br /> '''Regional dillər:''' <br />[[Aynu dili]]<br />Ryukyu dili<br />Şərqi yapon dili<br />Qərbi yapon dili<br /><small>digər yapon dialektləri</small>
|dövlət_dini =
|paytaxt = [[Tokio]]
Sətir 67:
{{Yaponca mətn|yığcam=yes}}
 
'''Yaponiya''' ({{langdil-ja|日本}} ''Nippon'' {{IPA-ja|nip̚põ̞ɴ|}} və ya ''Nihon'' {{IPA-ja|nihõ̞ɴ|}}; keçmiş adı {{nihonqo2|日本国}} ''{{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|Nippon-koku}}'' və ya ''Nihon-koku'', "Yaponiya dövləti") — [[Şərqi Asiya]]da yerləşən ada ölkəsi. Yaponiya [[Sakit okean]]da, [[Yapon dənizi]]nin, [[Şərqi Çin dənizi]]nin, [[Çin]]in, [[Şimali Koreya]]nın, [[Cənubi Koreya]]nın və [[Rusiya]]nın şərqində yerləşir, şimalda [[Oxot dənizi]]nə, cənubda [[Şərqi Çin dənizi]] və [[Tayvan|Tayvan adası]]na qədər uzanır. "Yaponiya" adının ''"günəş"'' mənası [[kanci]] ilə bağlıdır və Yaponiya tez-tez ''"Gündoğan ölkə"'' adı ilə çağırılır.
 
Yaponiya 6.852 adadan ibarət [[stratovulkan]]ik [[arxipelaq]]dır. Yaponiyanın ən böyük dörd adası — [[Honşu]], [[Hokkaydo (ada)|Hokkaydo]], [[Kyuşu (ada)|Kyuşu]] və [[Şikoku (ada)|Şikoku adası]] ölkə ərazisinin təxminən 97 %-ni əhatə edir. Yaponiyanın əhalisi 126 milyon nəfərdir və bu göstəriciyə görə dünyada 10-cu yerdədir. Təxminən 37,8 milyon nəfərin yaşadığı və bir-birinə yaxın olan bir neçə şəhərdən ibarət olan [[:en:Keihin region|Keihin regionu]] (həmçinin [[Tokio]]–[[Yokohama]] aqlomerasiyası kimi tanınır) əhalisinə görə son 60 il ərzində dünyanın ən böyük [[şəhər aqlomerasiyası]]dır.<ref>{{cite web|title=LARGEST 1,000 CITIES ON EARTH: WORLD URBAN AREAS: 2015 EDITION|url=http://www.newgeography.com/content/004841-largest-1000-cities-earth-world-urban-areas-2015-edition|author=Wendell Cox|date=2 fevral 2015|accessdate=24 yanvar 2016}}</ref> [[Tokio]] və ətrafındakı bir neçə prefekturanı əhatə edən Böyük Tokioda 35 milyondan çox insan yaşayır, bu isə buranı dünyada ən böyük mitropolit bölgə və dünyada ən böyük GDP bölgəsi edir.
Sətir 73:
Aparılmış [[Arxeologiya|arxeoloji]] qazıntı işləri Yaponiyanın [[Üst paleolit mədəniyyəti|Üst Paleolit dövrü]]ndə məskunlaşıldığını göstərir. Yaponiya haqqında məlumat verən ilk mənbə [[I əsr]]ə aid olan Çin tarixi mətnləridir. Digər regionlardan, xüsusilə [[Çin]]dən böyük təsir, həmçinin izolyasiya dövrü, daha sonra Qərbi Avropanın təsiri Yaponiya tarixini xarakterizə edir. [[XII əsr]]dən [[1868]]-ci ilə qədər Yaponiya imperatorun naminə fəaliyyət göstərən [[feodal]] [[şoqun]]lar tərəfindən idarə olunmuşdur. Yaponiya [[XVII əsr]]in əvvəllərində uzun müddət davam izolyasiya dövrünə daxil olmuş, bu izolyasiya [[1853]]-cü ildə [[ABŞ hərbi donanması|ABŞ donanması]]nın Yaponiyaya [[Qərbi Avropa]]ya açılması barədə təzyiq etməsinə qədər davam etmişdir. Təxminən 20 il davam edən daxili konfliktdən və üsyandan sonra [[1868]]-ci ildə İmperator Meyci ölkənin hökmdarı olmuş və Yaponiya imperiya, imperator isə xalqın müqəddəs simvolu elan edilmişdir. [[XIX əsr]]in sonlarında, [[XX əsr]]in əvvəllərində — Yaponiyanın hərbi gücünün artdığı dövrdə Birinci Çin-yapon müharibəsi, [[Rus-yapon müharibəsi]] və [[Birinci Dünya Müharibəsi]]ndə əldə olunmuş qələbələr Yaponiyaya imperiya ərazisini genişləndirməyə imkan yaratmışdır. [[1937]]-ci ildə baş vermiş [[Çin-yapon müharibəsi (1937-1945)|İkinci Çin-yapon müharibəsi]] [[1941]]-ci ildə [[İkinci Dünya Müharibəsi]]nin bir hissəsinə çevrilmiş, lakin Yaponiya İmperiyasının müharibəyə qatılması [[1945]]-ci ildə [[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima]] və [[Naqasaki]] şəhərlərinə atom bombalarının atılması, sonda isə məğlub olması ilə nəticələnmişdir. [[1947]]-ci ildə ölkənin [[Yaponiya konstitusiyası|yeni konstitusiyası]] qəbul olunandan bəri Yaponiya imperator və seçkilərlə seçilmiş qanunverici orqan — [[Yaponiya parlamenti]] tərəfindən idarə olunan [[Unitar dövlət|unitar]], [[konstitusiyalı monarxiya]]ya malik ölkədir.
 
Yaponiya [[BMT]], G7, [[G8]] və [[G20]]-nin üzvüdür. Yaponiya böyük gücdür.<ref>{{cite web|url=http://www.the-american-interest.com/2015/01/04/the-seven-great-powers/|title=The Seven Great Powers|publisher=American-Interest|accessdate=7 yanvar 2016}}</ref><ref name="Balance of Power">{{cite book | last = T. V. Paul, James J. Wirtz, Michel Fortmann| title=Balance of Power| publisher=State University of New York Press, 2005| year=2005| location=United States of America | pages = 59, 282 | isbn = 0-7914-6401-6| url=http://www.google.com/books?id=9jy28vBqscQC&pg=PA59&dq="Great+power"}} ''Accordingly, the great powers after the Cold War are Britain, China, France, Germany, Japan, Russia, and the United States'' p.59</ref><ref name="Joshua Baron">{{cite book|last1=Baron|first1=Joshua|title=Great Power Peace and American Primacy: The Origins and Future of a New International Order|date=January 22, 2014|publisher=Palgrave Macmillan|location=United States|isbn=1-137-29948-7}}</ref> Yaponiya nominal ÜDM-ya görə dünyanın ən güclü 4-cü, alıcılıq gücünün tarazlığına görə isə dünyanın ən güclü 3-cü iqtisadiyyatına malikdir. Dövlət həm də dünyanın ən böyük 5-ci ixracatçısı və dünyanın ən böyük 5-ci idxalçısıdır. Yaponiya rəsmi olaraq müharibə elan etməmək istədiyini [[Yaponiya konstitusiyası|konstitusiyası]]nda göstərsə də, Yaponiya dünyanın ən böyük 8-ci hərbi büdcəsinə malikdir<ref>{{cite web|url=http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/15majorspenders |title=SIPRI Yearbook 2012–15 countries with the highest military expenditure in 2011 |publisher=Sipri.org |accessdate=7 yanvar 2016}}</ref> və silahlı qüvvələrindən ancaq özünü və sülhü qorumaqda istifadə etdiyini bildirir. Yaponiya yüksək yaşayış normasına və [[İnsan İnkişafı İndeksi]]nə malik inkişaf etmiş ölkədir, əhali yüksək yaşayış imkanlarından yararlanır. Ölkə körpə ölümünün ən az müşahidə olunduğu 3-cü ölkədir.<ref>{{cite web|url=http://apps.who.int/gho/data/node.main.688?langdil=en |title=WHO Life expectancy |publisher=World Health Organization |date=June 1, 2013 |accessdate=7 yanvar 2016}}</ref><ref name="haaretz.com">{{cite news|title=WHO: Life expectancy in Israel among highest in the world|url=http://www.haaretz.com/news/who-life-expectancy-in-israel-among-highest-in-the-world-1.276618|accessdate=7 yanvar 2016|newspaper=Haaretz|date=May 2009}}</ref><ref name="Table A.17">{{cite web|title=Table A.17|url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf|work=United Nations World Population Prospects'', 2006 revision''|publisher=UN|accessdate=7 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya Ölkə Brend İndeksində 1-ci,<ref>[http://www.futurebrand.com/news/futurebrand-launches-the-country-brand-index-2014-15 FutureBrand | News | FutureBrand launches the Country Brand Index 2014–15<!-- Bot generated title -->]</ref> Qlobal Sülh İndeksində isə [[Asiya ölkələrinin siyahısı|Asiya ölkələri]] arasında 1-ci yerdədir.<ref>Institute for Economics and Peace (2015). ''[http://www.visionofhumanity.org/sites/default/files/Global%20Peace%20Index%20Report%202015_0.pdf Global Peace Index 2015.]'' Retrieved 5 October 2015</ref>
 
== Etimologiya ==
Sətir 121:
[[XX əsr]]in əvvəllərində qısa müddət davam edən ''"Tayşo demokratiyası"'' dövründə ekspansionizm və militarizm daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. [[Birinci Dünya Müharibəsi]] qələbə qazanan tərəfdə olan Yaponiyaya dünyaya təsirini və ərazisini artırmağa imkan yaratmışdır. Genişləndirmə siyasətinə davam edən Yaponiyanın [[1931]]-ci ildə [[Mancuriya]]nı işğal etməsi beynəlxalq reaksiyaya və Yaponiyanın [[1933]]-cü ildə [[Millətlər Liqası]]ndan ayrılmasına səbəb olmuşdur. [[1936]]-cı ildə Yaponiya [[Nasist Almaniyası]] ilə [[Antikomintern paktı]]nı imzalamışdır və [[1940]]-cı ildə [[Üçlər paktı]] Yaponiyanı [[Berlin-Roma-Tokio oxu|Ox gücləri]]ndən birinə çevirmişdir.<ref>{{cite web|title=The Axis Alliance|url=http://www.ibiblio.org/pha/policy/pre-war/361125a.html#3|publisher=iBiblio|accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[1941]]-ci ildə Yaponiya Sovet-yapon tərəfsizlik paktını qəbul etmişdir.<ref>{{cite book|last=Totman|first=Conrad|title=A History of Japan ''(2nd ed.)''|year=2005|publisher=Blackwell|isbn=1-4051-2359-1|page=442}}</ref>
 
[[Yaponiya imperiyası]]nın [[1937]]-ci ildə [[Çin]]in digər ərazilərinin işğal etməsi ilə [[Çin–yapon müharibəsi (1937–1945)|İkinci Çin-yapon müharibəsi]] ([[1937]]–[[1945]]) başlamışdır. İmperial Yaponiya ordusu tez [[Çin]]in paytaxtı [[Nankin]] şəhərini tutmuş və Nankin qətliamını törətmişdir.<ref>{{cite web |url=http://www.ibiblio.org/hyperwar/PTO/IMTFE/IMTFE-8.html |title=Judgment International Military Tribunal for the Far East, Chapter VIII: Conventional War Crimes (Atrocities) |publisher=iBiblio |date=November 1948}}</ref> [[1940]]-cı ildə Yaponiyanın Fransız Çinhindisini işğal etməsindən sonra [[ABŞ]] Yaponiyaya neft embarqosu qoymuşdur.<ref>{{cite book |first=Roland H., Jr. |last=Worth |title=No Choice But War: the United States Embargo Against Japan and the Eruption of War in the Pacific |publisher=McFarland |year=1995 |pages=56, 86|isbn=0-7864-0141-9}}</ref> [[7 dekabr|7]]-[[8 dekabr]] [[1941]]-ci ildə Yaponiya gözlənilmədən [[ABŞ]]-a qarşı [[Pörl Harbora hücum|Pörl Harbor hücumu]]nu təşkil etmiş, [[Böyük Britaniya]]nın mülkləri olan [[Honkonq]], [[Sinqapur]] və Malayaya hücum etmiş və [[ABŞ]]-a müharibə elan etmişdir. Bu hadisələr [[ABŞ]] və [[Böyük Britaniya]]nı [[İkinci Dünya Müharibəsində Sakit okean cəbhəsi|Sakit okean cəbhəsi]]nə qoşulmağa məcbur etmişdir.<ref>{{cite web |url=http://www.sankei.co.jp/seiron/koukoku/2005/0504/ronbun3-2.html |title=インドネシア独立運動と日本とスカルノ（２）|work=馬 樹禮 |publisher=産経新聞社 |date=April 2005 |accessdate=9 yanvar 2016|languagediluage=Japanese}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.ibiblio.org/pha/policy/1941/411208c.html |title=The Kingdom of the Netherlands Declares War with Japan |publisher=iBiblio |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[SSRİ]]-nin [[Mancuriya]]nı işğal etməsindən və [[ABŞ]]-ın [[1945]]-ci ildə [[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima]] və [[Naqasaki]] şəhərlərinə [[Atom bombası|atom bomba]]ları atmasından sonra Yaponiya [[15 avqust]] [[1945]]-ci ildə qeyd-şərtsiz təslim olmuşdur.<ref>{{cite journal|last=Pape|first=Robert A.|title=Why Japan Surrendered|journal=International Security|year=1993|volume=18|issue=2|pages=154–201|doi=10.2307/2539100}}</ref> Müharibə nəticəsində Yaponiya və Böyük Şərqi Asiya Ortaq Rifah Ərazisində milyonlarla insan ölmüş, [[sənaye]] və infrastruktur məhv olmuşdur. [[Antihitler koalisiyası|Müttəfiqlər]] ([[ABŞ]]-ın başçılığı altında) milyonlara etnik [[Yaponlar|yapon]]u koloniyalardan vətəninə qaytarmış, Yaponiyanın [[Asiya]]dakı hərbi düşərgələrini ləğv etmiş və işğal olunmuş ərazilərin müstəqilliyini bərpa etmişdir.<ref>{{cite book|last=Watt|first=Lori|title=When Empire Comes Home: Repatriation and Reintegration in Postwar Japan|publisher=[[Harvard University Press]]|year=2010|isbn=978-0-674-05598-8|pages=1–4}}</ref> [[Antihitler koalisiyası|Müttəfiqlər]] müharibə cinayətlərində imzaları olan Yaponiya liderlərini mühakimə etmək üçün [[3 may]] [[1946]]-cı ildə [[Uzaq Şərq beynəlxalq hərbi tribunalı]]nı təşkil etmişdir. Bakterial tədqiqatlarda iştirak edənlər və müharibəyə səbəb olmuş imperiya ailəsinin üzvlərinə tələblərə baxmayaraq Müttəfiq Qüvvələrin Ali Komandanı tərəfindən bəraət qazandırılmışdır.<ref>{{cite book|last=Thomas|first=J.E.|title=Modern Japan|year=1996|publisher=Longman|isbn=0-582-25962-2|pages=284–287}}</ref>
 
[[1947]]-ci ildə Yaponiya liberal demokratiyanı vurğulayan [[Yaponiya konstitusiyası|yeni konstitusiya]] qəbul etmişdir. [[1952]]-ci ildə imzalanmış [[San-Fransisko sülh müqaviləsi]] ilə müttəfiqlərin Yaponiya işğalı başa çatmışdır<ref>{{cite web |url=http://www.japantimes.co.jp/news/2007/03/06/national/52-coup-plot-bid-to-rearm-japan-cia/ |title='52 coup plot bid to rearm Japan: CIA |first=Joseph |last=Coleman| date=March 6, 2007|work=The Japan Times |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> və Yaponiya [[1956]]-cı ildə [[BMT]]-nin üzvü olmuşdur. Yaponiya daha sonra tərəqqiyə nail olaraq [[2010]]-cu ildə [[Çin]] tərəfindən geridə buraxılana qədər dünyanın ikinci ən böyük [[Yaponiya iqtisadiyyatı|iqtisadiyyat]]ına malik olmuşdur. [[XXI əsr]]in əvvəllərində tədrici iqtisadi yenilənmə başlamışdır.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5178822.stm |title=Japan scraps zero interest rates |publisher=BBC News |date=July 14, 2006 |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[11 mart]] [[2011]]-ci ildə Yaponiyada [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|tarixdə qeydə alınmış ən güclü zəlzələ]] baş vermişdir və bu fəlakət Fukuşima nüvə fəlakətinə səbəb olmuşdur.<ref name="nytimes-tsunami">{{cite news|last=Fackler|first=Martin; Drew, Kevin|title=Devastation as Tsunami Crashes Into Japan|url=http://www.nytimes.com/2011/03/12/world/asia/12japan.html?ref=world|accessdate=9 yanvar 2016|newspaper=The New York Times|date=March 11, 2011}}</ref>
Sətir 196:
 
=== Ətraf mühit ===
[[İkinci Dünya Müharibəsi]]ndən sonra iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etdiyi dövrdə hökumət və şirkətlər ətraf mühitə olan diqqətə az əhəmiyyət vermişdilər. Bunun nəticəsində [[1950]]-ci və [[1960]]-ci illərdə ətraf mühitin çirklənməsi hər yerə yayılmışdır. Bu problemlə bağlı narahatçılıqların artacağından narahat olan hökumət [[1970]]-ci illərdə ətraf mühitin qorunması haqqında bir neçə qanun təqdim etmişdir.<ref>{{cite web|title=日本の大気汚染の歴史 |url=http://www.erca.go.jp/taiki/history/ko_syousyu.html |publisher=Environmental Restoration and Conservation Agency |accessdate=1 aprel 2016 |languagediluage=Japanese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110501085231/http://www.erca.go.jp/taiki/history/ko_syousyu.html |archivedate=May 1, 2011 }}</ref> [[1973]]-cü ildəki neft böhranı və təbii sərvətlərinin azlığı Yaponiyanı [[enerji]]dən səmərəli istifadə etməyə məcbur edir.<ref>{{cite web|last=Sekiyama|first=Takeshi|title=Japan's international cooperation for energy efficiency and conservation in Asian region|url=http://nice.erina.or.jp/en/pdf/C-SEKIYAMA.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080216005103/http://nice.erina.or.jp/en/pdf/C-SEKIYAMA.pdf|archivedate=February 16, 2008|publisher=Energy Conservation Center|accessdate=13 yanvar 2016}}</ref> Hazırda Yaponiyanın qarşıda dayanan və həllini gözləyən əsas ətraf mühit məsələləri [[Hava|havanın çirklənməsi]] (NO<sub>x</sub>, zəhərli qazlar), tullantıların idarə edilməsi, [[Evtrofikasiya|suyun evtrofikasiyası]], [[təbiət]]in qorunması, [[iqlim]] dəyişikliyi, [[Kimyəvi birləşmələr|kimyəvi maddə]]lərin idarə edilməsi və ətraf mühitin beynəlxalq əməkdaşlıqla qorunmasıdır.<ref>{{cite web|title=Environmental Performance Review of Japan|url=http://www.oecd.org/dataoecd/0/17/2110905.pdf|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development|OECD]]|accessdate=13 yanvar 2016}}</ref>
 
[[2015]]-ci ilin iyun ayında [[kömür]]lə fəaliyyət göstərən 40-dan çox müəssisənin tikilməsi planlaşdırılmışdır. NGO Climate Action Network Yaponiyanı öz ''"Günün fossili"'' mükafatının qalibi elan etmişdir.<ref>{{cite news | title =At G-7, Japan's energy plan is not all that green | author =Elaine Kurtenbach | date = June 6, 2015 | agency =Associated Press}}</ref>
Sətir 233:
[[JAXA|Yaponiya Aerokosmik Tədqiqatlar Agentliyi]] ([[JAXA]]) Yaponiyanın kosmik agentliyidir. Agentlik [[kosmos]], [[planet]] və [[aviasiya]] tədqiqatlarına rəhbərlik edir, [[Raket|kosmik raket]]lərin və [[süni peyk]]lərin istehsal olunmasında iştirak edir. [[JAXA]] [[Beynəlxalq kosmik stansiya]]sının iştirakçılarından biridir: ''Yaponiya Eksperiment Modulu'' (Kibo) [[2008]]-ci ildə uğurla stansiya ilə birləşmişdir.<ref>{{cite web |title=Japan Aerospace Exploration Agency Homepage |publisher = Japan Aerospace Exploration Agency|date=August 3, 2006 |url=http://www.jaxa.jp/index_e.html |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> [[Kosmos]]un tədqiqatı üçün nəzərdə tutduğu proqrama əsasən Yaponiyanın əsas kosmik hədəfləri Akatsuki kosmik aparatını [[Venera (planet)|Venera]]ya göndərmək,<ref>{{cite web|url=http://www.jaxa.jp/projects/sat/planet_c/index_e.html |title=JAXA {{!}} Venus Climate Orbiter "AKATSUKI" (PLANET-C)|publisher=Japan Aerospace Exploration Agency|accessdate=18 yanvar 2016}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.isas.jaxa.jp/e/enterp/missions/planet-c/index.shtml |title=ISAS {{!}} Venus Meteorology AKATSUKI (PLANET-C) | work=[[Institute of Space and Astronautical Science]] | publisher=Japan Aerospace Exploration Agency |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> ''BepiColombo'' layihəsini [[2016]]-cı ildə həyata keçirmək<ref name=FACTS>{{cite web | url=http://sci.esa.int/bepicolombo/47346-fact-sheet/ | title=ESA Science & Technology: Fact Sheet | publisher=esa.int | accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> və 2030-cu ilə qədər [[Ay]]da baza tikməkdir.<ref>{{cite web |title=Japan Plans Moon Base by 2030 |publisher=MoonDaily |date=August 3, 2006 |url=http://www.moondaily.com/reports/Japan_Plans_Moon_Base_By_2030_999.html |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref>
 
[[14 sentyabr]] [[2007]]-ci ildə Yaponiya hazırladığı ''"SELENA"'' ({{langdil-en|'''Sel'''enological and '''En'''gineering '''E'''xplorer}}) zondunu ''H-IIA'' (Model H2A2022) daşıyıcı [[raket]]i vasitəsilə Taneqaşima Kosmik Mərkəzindən [[Ay]]a göndərmişdir. ''SELENA'' Yaponiyada əsasən ''"Şahzadə Kaquyanın nağılı"'' hekayəsindəki Ay şahzadəsi Kaquayaya görə ''Kaguya'' adı ilə tanınır.<ref name="jaxa_nickname">{{cite web|url=http://www.jaxa.jp/countdown/f13/special/nickname_e.html| title="KAGUYA" selected as SELENE's nickname| accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> ''Kaguya'' [[Apollon proqramı]]ndan sonra ən böyük [[Ay]] missiyasıdır. Proqramın əsas hədəfi [[Ay]]ın mənşəyi və geoloji tarixi haqqında məlumatlar əldə etməkdir. Zond [[4 oktyabr]]da<ref>{{cite web|url=http://www.japancorp.net/Article.Asp?Art_ID=15429 |title=Japan Successfully Launches Lunar Explorer "Kaguya" |publisher=Japan Corporate News Network|accessdate=18 yanvar 2016}}</ref><ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/6994272.stm |title=Japan launches first lunar probe |publisher=BBC News |date=September 14, 2007 |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> 100&nbsp;km yüksəklikdə Ayın oribitinə daxil olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://www.jaxa.jp/press/2008/10/20081009_kaguya_e.html |title=JAXA, KAGUYA (SELENE) Image Taking of "Full Earth-Rise" by HDTV |publisher=Japan Aerospace Exploration Agency |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> Zondun missiyası [[11 iyun]] [[2009]]-cu ildə [[JAXA]] tərəfindən qəsdən [[Ay]]a düşürülüb məhv edildikdən sonra başa çatmışdır.<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8094863.stm |title=Japanese probe crashes into Moon |publisher=BBC News |date=June 11, 2009 |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref>
 
=== Enerji ===
Sətir 259:
Demoqrafik quruluşdakı dəyişikliklər bir neçə [[Sosial qrup|sosial]] nəticəyə səbəb olmuşdur. Xüsusən əmək qabiliyyətli əhalinin potensial azalması və ictimai təqaüd planı kimi [[sosial müdafiə]] xərclərinin artması bu nəticələrə aiddir.<ref>[[Gonzalo Garland]] et al. "Dynamics of Demographic Development and its impact on Personal Saving : case of Japan", with Albert Ando, Andrea Moro, Juan Pablo Cordoba, in ''Ricerche Economiche'', Vol 49, August 1995</ref> Evlənməyən və övlad sahibi olmayan [[Yaponlar|yapon gəncləri]]nin sayı artır.<ref name="Ogawa"/> [[2011]]-ci ildə, son beş ildə [[Yaponiya əhalisi]]nin 204.000 nəfər azalaraq 126,24 milyon nəfər olduğu məlum olmuşdur. Bu, [[1947]]-ci ildən bəri qeydə alınmış ən böyük azalmadır.<ref>{{cite web |url=http://www.bloomberg.com/news/2012-01-02/japanese-population-drops-most-since-world-war-ii-after-quake.html |title=Japan Population Drops Most Since World War II |date=January 2, 2012}}</ref> Bu azalmada ən böyük pay [[2011]]-ci ildə təxminən 16.000 nəfərin ölümünə və 2.600 nəfərin ([[2014]]-cü ilin məlumatı) hələ də itkin olmasına səbəb olan [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|Tohoku zəlzələsi]]nin payına düşür.<ref>{{cite news|last=Ryall|first=Julian|title=Japan's population contracts at fastest rate since at least 1947|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/japan/8989372/Japans-population-contracts-at-fastest-rate-since-at-least-1947.html|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=The Telegraph|date=January 3, 2012}}</ref>
 
2050-ci ildə [[Yaponiya əhalisi]]nin 95 milyon nəfərə düşəcəyi güman olunur.<ref name="handbook"/><ref>[http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_GraphicalDisplay.aspx?ListNames=%27Population%2c+History+and+Forecast%27&HistFor=True&GrpOp=0&Dim1=81&File=0 Forecast provided] by [[International Futures]]</ref> [[Demoqrafiya]]çılar və hökumət layihəçiləri hazırda bu problemin öhdəsindən gəlmək üçün qızğın debat içərisindədirlər.<ref name="Ogawa">{{cite web|last=Ogawa|first=Naohiro|title=Demographic Trends and their implications for Japan's future|url=http://www.mofa.go.jp/j_info/japan/socsec/ogawa.html|work=Transcript of speech delivered on 7 March 1997|publisher=Ministry of Foreign Affairs|accessdate=21 yanvar 2016}}</ref> Təklif olunan çıxış yolları kimi [[immiqrasiya]] və doğuma həvəsləndirməkdir. Beləliklə, gənc işçilərin qocalan əhaliyə yardımçı olacağı güman olunur.<ref>{{cite web |url=http://jipi.gr.jp/english/message.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070929222250/http://jipi.gr.jp/english/message.html |archivedate=September 29, 2007 |title=Japan Immigration Policy Institute: Director's message| first= Hidenori|last=Sakanaka| publisher=Japan Immigration Policy Institute |date=October 5, 2005 |accessdate=21 yanvar 2016}}</ref><ref>{{cite news|last=French|first=Howard|title=Insular Japan Needs, but Resists, Immigration|url=http://www.nytimes.com/2003/07/24/international/asia/24JAPA.html?ei=5007&en=53c7315175389e69&ex=1374379200&partner=USERLAND&pagewanted=all&position=|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=The New York Times|date=July 24, 2003}}</ref> Yaponiya hər il ''naturalizasiya'' ({{langdil-ja|帰化}}) vasitəsilə 15.000 yeni vətəndaş qəbul edir.<ref>{{cite web|title=帰化許可申請者数等の推移|url=http://www.moj.go.jp/TOUKEI/t_minj03.html|publisher=Ministry of Justice|accessdate=21 yanvar 2016|languagediluage=Japanese}}</ref> [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı]]nın hesabatına görə, [[2012]]-ci ildə Yaponiya ancaq 18 [[mühacir]]in ölkədə məskunlaşmasına şərait yaratmışdır.<ref>{{cite news|title=2012 saw record-high 2,545 people apply for refugee status in Japan |url=http://www.japantimes.co.jp/news/2013/03/20/national/2012-saw-record-high-2545-people-apply-for-refugee-status-in-japan/#.UXWOPEpnhIE |newspaper=Japan Times|date=March 20, 2013}}</ref> Halbuki, [[ABŞ]]-ın eyni ildə həmin göstəricisi 76.000 nəfər idi.<ref>{{cite web|title=Presidential Memorandum--Fiscal Year 2012 Refugee Admissions Numbers and Authorizations of In-Country Refugee Status|url=http://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/09/30/presidential-memorandum-fiscal-year-2012-refugee-admissions-numbers-and- |publisher=The White House|date=September 30, 2011}}</ref>
 
Yaponiya yüksək [[intihar]] göstəricilərindən əziyyət çəkir.<ref name="NYT">{{cite news|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F00E1DB173FF936A25754C0A96F958260&sec=health&spon=&scp=29&sq=suicide%20japan&st=cse|title=In Japan, Mired in Recession, Suicides Soar|last=Strom|first=Stephanie|date=July 15, 1999|newspaper=The New York Times|accessdate=21 yanvar 2016}}</ref><ref name=Times>{{cite news|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article4170649.ece|title=Japan gripped by suicide epidemic|last=Lewis|first=Leo|date=June 19, 2008|newspaper=[[The Times (London)|The Times]]|accessdate=21 yanvar 2016}}</ref> [[1997]]-[[2009]]-cu illər aralığında [[intihar]]ların sayı hər il bir qayda olaraq 30.000-ni keçmişdi.<ref>{{cite news |title = Bare statistics mask human cost of Japan's high suicide rate | newspaper = Japan Today | date = March 31, 2010| url = http://www.japantoday.com/category/opinions/view/bare-statistics-mask-human-cost-of-japan%E2%80%99s-high-suicide-rate|accessdate=21 yanvar 2016}}</ref> [[İntihar]] edən şəxslərin böyük hissəsi 30 yaşından aşağıdır.<ref name="ozawa-desilva">{{Cite journal| last = Ozawa-de Silva| first = Chikako
Sətir 291:
{{Əsas|Yaponiya dilləri|Yapon dili}}
 
[[Yaponiya əhalisi]]nin 99 %-i [[yapon dili]]ndən ana dili kimi istifadə edir.<ref name="cia"/> [[Yapon dili]] [[aqqlütinativ dil]] olub nəzakətli və kübar sistemə malik olması ilə seçilir və bu, Yapon cəmiyyətinin [[İyerarxiya|iyerarxik]] təbiətinin göstəricisidir. [[Yapon dili]]ndə tez-tez [[Yapon dilində sayğı şəkilçiləri|sayğı şəkilçiləri]]ndən istifadə olunur. Dilin yazıya alınması üçün [[kanci]]dən ([[Çin]] mənşəli işarələr) və iki cür kanadan (sillabik işarələr: [[hiraqana əlifbası|hiraqana]] və [[katakana]]), eləcə də, [[latın əlifbası]]ndan və [[ərəb rəqəmləri]]ndən istifadə olunur.<ref>{{cite web|last=Miyagawa|first=Shigeru|title=The Japanese LanguageDiluage|url=http://web.mit.edu/jpnet/articles/JapaneseLanguageJapaneseDiluage.html|publisher=Massachusetts Institute of Technology|accessdate=22 yanvar 2016}}</ref>
 
[[Yapon dili]] ilə yanaşı, [[Ryukyu adaları]]nda danışılan Ryukyu dilləri (Amami, Kuniqami, Okinava, Miyako, Yaemaya, Yonaquni) yapon dili ailəsinə daxildir. Çox az [[uşaq]] bu dilləri öyrənir,<ref>{{cite journal|last=Heinrich|first=Patrick|title=LanguageDiluage Planning and LanguageDiluage Ideology in the Ryūkyū Islands|journal=LanguageDiluage Policy|date=January 2004|volume=3|issue=2|pages=153–179|doi=10.1023/B:LPOL.0000036192.53709.fc}}</ref> amma son dövrlərdə yerli hökumətlər ənənəvi dillərin təsirini artırmaq üçün çıxış yolları axtarmağa çalışırlar. Regionda [[yapon dili]]nin Okinava dialektindən də istifadə olunur. Yapon və ya başqa dillə heç bir qohumluğu olmayan [[Aynu dili]]nin [[Hokkaydo (ada)|Hokkaydo]]da sadəcə bir neçə yaşlı danışanı qalmışdır və [[ölü dil]] olmaq ərəfəsindədir.<ref>{{cite web |url=http://www.un.org/works/culture/japan_story.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080106062419/http://www.un.org/works/culture/japan_story.html |archivedate=January 6, 2008 |title=15 families keep ancient languagediluage alive in Japan |publisher=UN | accessdate=22 yanvar 2016}}</ref> [[Məktəb|Dövlət və özəl məktəb]]lərdə dərslər [[yapon dili]]ndə keçirilir, eləcə də, [[ingilis dili]] tədris olunur.<ref>{{cite web |url=http://www.indiana.edu/~japan/digest5.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060427225148/http://www.indiana.edu/~japan/digest5.html |archivedate=April 27, 2006 |title=Japan Digest: Japanese Education |date=September 1, 2005 |first= Lucien|last=Ellington|publisher=Indiana University |accessdate=22 yanvar 2016}}</ref><ref name=ItaGiappone>Ambasciata d'Italia a Tokio: [http://www.ambtokyo.esteri.it/Ambasciata_Tokyo/Menu/I_rapporti_bilaterali/Cooperazione_culturale/linguaitaliana_Giappone/ Lo studio della lingua e della cultura italiana in Giappone.]</ref>
 
=== Təhsil ===
Sətir 340:
[[Şəkil:Breakfast at Tamahan Ryokan, Kyoto.jpg|thumb|right|''Ryokan''da (yapon mehmanxanası) qəlyanaltı.]]
{{Əsas|Yapon mətbəxi}}
[[Yaponiya mətbəxi]] təməl qida növləri, səciyyəvi olaraq yapon düyüsü və ya əriştələri, [[sous]] və okazu ([[balıq]], [[tərəvəz]] və [[tofu]]dan hazırlanan yemək) ilə xarakterizə olunur. Müasir dövrün əvvəllərində istifadə olunmağa başlanan [[Ət|qırmızı ət]] kimi inqredientlər əvvəllər Yaponiyada geniş istifadə olunmamışdır. [[Yaponiya mətbəxi]] yeməklərin mövsümiliyinə<ref>[http://www.tjf.or.jp/eng/content/japaneseculture/pdf/ge09shun.pdf "A Day in the Life: Seasonal Foods"], The Japan Forum Newsletter No.September 14, 1999.</ref> və prezentasiyasına, inqredientlərin keyfiyyətinə görə tanınır. [[Yaponiya mətbəxi|Milli mətbəx]]lə yanaşı regional mətbəxlər də ənənəvi reseptləri və yerli inqredientləri ilə seçilir. Mişlen bələdçisisi tərəfindən [[restoran]]ları ən çox ulduz alan ölkə Yaponiyadır.<ref name=michelin20101124>{{cite web|title=ミシュランガイド東京・横浜・鎌倉2011」を発行　三つ星が14軒、 二つ星が54軒、一つ星が198軒に|url=http://web-cache.stream.ne.jp/www09/michelin/guide/tokyo/|publisher=Michelin Japan|accessdate=18 yanvar 2016|date=November 24, 2010|languagediluage=Japanese}}</ref>
 
=== İdman ===
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Yaponiya"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023