Cənubi Azərbaycan: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
OMID PARSAIE
86.104.96.211 () tərəfindən edilmiş 4543038 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 1:
{{YM
|status = [[Bölgə]]
|azərbaycan dilində adı = IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan
|orijinal adı =
|tabesində =
|ölkə = İran
|şəkil = South Azerbaijan (orthographic projection).svg
|gerb = Emblem_of_Azerbaijan.svg
|bayraq = Flag_of_South_Azerbaijan.svg
|gerb yazısı =
|bayraq yazısı =
Sətir 50 ⟶ 52:
|identifikasiya növü =
|identifikasiya ədədi =
|Commons kateqoriyası = IranSouth AzerbaijaniAzerbaijan
|sayt =
|saytın dili =
}}
 
'''IranCənubi AzərbaycaniiAzərbaycan''',<ref>http://www.azadliq.org/content/Article/389399.html "Cənubi Azərbaycan" məsələsi</ref><ref>http://az.apa.az/news.php?id=158708 "Cənubi Azərbaycan mətbuatının tarixi" kitabının təqdimetmə mərasimi keçirilib</ref><ref>http://www.gunaz.tv/xaber/cenubi-azerbaycan-xanliqlari Cənubi Azərbaycan xanlıqları</ref><ref>Encyclopaedia Iranica: "Azerbaijan", viii "Azerbaijan Turkish", Doerfer, G. page 246, ([http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home1/iranica/articles/v3_articles/azerbaijan/azeri_turkish&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/logs/pdfdownload.html LINK])</ref><ref>Brown, Cameron S. 2002 (Dec.). "Observations from Azerbaijan." ''Middle East Review of International Affairs'': v. 6, no. 4, ([http://meria.idc.ac.il/journal/2002/issue4/jv6n4a7.html LINK])</ref> ( آذربایجان – آذربایجان), '''İran Azərbaycanı'''<ref>[http://www.voanews.com/azerbaijani/news/iranian-azerbaijan/ Amerikanın səsi. İran Azərbaycanı]</ref> — [[İran]]ın şimal-qərbində tarixi bölgə. Əsasən AzərilerAzərbaycan türkləri yaşayır.
== Coğrafiyası ==
=== Sərhədləri ===
IranCənubi AzərbaycaniiAzərbaycan [[İran|İran İslam Respublikası]]nın şimal-qərb hissəsində yerləşir. Şimalda
[[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]] ilə sərhədi [[Araz çayı]], [[Muğan düzü]] və [[Talış dağları]]ndan keçir. Qərbdə [[Türkiyə]] və cənub-qərbdə isə [[İraq]]la həmsərhəddir. Göstərilən sərhədlər çərçivəsində IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan ərazisi şərqdən qərbə eni 375&nbsp;km-dir. Əlverişli coğrafi mövgeyə malikdir. İstər şimal-cənub istərsə şərq-qərb istiqamətində keçən dəmir və avtomobil yollarının üzərində yerləşir. IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın ərazisi təqribi olaraq 86,6 min km²(?) olaraq qiymətləndirilir. Qərb sərhədlərindən Zaqroz dağ silsiləsi su ayrıcı funksiyası rolunu oynayır. Gilan ostanı ilə onun arasında Boqrov silsiləsi keçir. Urmiya, Zəncan və Təbriz şəhərləri əsas inzibati mərkəz rolunu oynayır. [[1992]]-ci ildə Şərqi Azərbaycan ostanlığı iki ostanlığa bölünmüşdür. Bu bölgüyə baxmayaraq yenə də [[Zəncan ostanı]] ərazisindəAzərbaycanillarnərazisində türklərin sayı üstünlük təşkil edir. [[1954]]-ci ildə Şərqi Azərbaycan ostanlığına daxil olan Astara və ona daxil olan kəndlər [[Gilan ostanı]]na birləşdirilmişdir.
 
=== Relyefi ===
IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan əsasən dağlıq ölkədir. Yüksəkliyi 200 metrə qədər olan düzənliklər yalnız onun şimal-şərqində (Muğan düzünün cənub-qərbində) yerləşir. Qalan ərazilər isə dağ silsilələrindən və onların arasında yerləşən geniş dağ çökəkliklərindən, qalxanvari vulkan massivlərindən ibarətdir. IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın qərb sərhədləri boyunca uzanan Kürdüstan dağları mürəkkəb geoloji və tektonik quruluşa malikdir. Burada qədim kristalik və metomorfik suxurlar geniş yayılmışdır. Dağlar tektonik qırılmalarla ayı-ayı massivlərə parçalanmışdır. Onların hündürlüyü 3500-3600 metrə çatır. Şərqdəki [[Talış dağları|Talış]] və Boqrov dağ silsilələri əsasən Paleogenin və Mezazoyun çökmə və vulkanik suxurlardan ibarətdir. Bu dağların hündürlüyü 2500–3800 m-ə qədərdir. Daxili hissənin şimal tərəfində (Marağa-Miyanə xətdinin şimalı) dağlar əsasən enlik istiqamətinə uzanmaqla, qısa silsilələrdən ibarətdir. Ərazidə vulkan məşhəlli dağlarda az deyil. Bunlardan diqqəti cəlb edən Ərdəbil yaylası üzərində ucalan, zirvəsi həmişə qar və buzla örtülü olan [[Savalan dağı]] (4821 m) və [[Təbriz]]dən cənubda yerləşən Səhənd (3722 m) dağlarıdır. Ölkənin cənub hissəsindəki dağların istiqaməti şimal-qərbdən cənub-şərədir. Onların quruluşunda Mezazoyun və Kaynazoyun vulkanik, metamorfik suxurları əsas rol oynayır. Burada mütləq yüksəkliyi 2700-3300 metrə çatan Zəncan, Rüştan, Qəfədan və s dağlar vardır. IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın relyefində dağarası çökəkliklər xüsusi yer tutur. Ərazinin şimal-qərbində Arazyanı (Arazbasar), şimal-şərqində IranCənubi Muğan düzənlikləri yerləşir. Qərbdə Urmiya, mərkəzi hissədə Ərdəbil və Miyanə çökəklikləri vardır. Qızılüzən və Zəncan çayları boyunca uzanan dağarası düzənliklər isə cənubda relyefin böyük formalarındandır. Dağarası çökək və yaylaların əksəriyyəti Kaynazoyun dəniz, göl və dördüncü dövrün kontinental çöküntü laylarından (gil, qum, çınqıl və s.) təşkil olunub. Əhali əsasən bu geniş dağarası çökəklərdə və dağ çaylarının dərəlırində məskunlaşmışdır. Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaq sahələrinin əksəriyyətində relyefin bu formaları ilə bağlıdır. IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın ən böyük şəhərlərindən olan [[Təbriz]], [[Ərdəbil]], [[Zəncan]], [[Xoy]], [[Miyanə]] və s. dağ arası çökəkliklərdə yerləşir.
 
=== İqlimi ===
IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan subtropik qurşağın kontinental bölgəsində yerləşir. Onun hər tərəfi dağlarla əhatələndiyindən hava kütlələri daxili hissələrə gəlib çata bilmir. Bu səbəbdən ərazidə quru kontinental iqlim hakimdir. Dağarası çökəkliklərdə [[Xəzər dənizi]] və qərb istiqamətdən gələn rütübətli hava kütlələrinin qarşısında ucalan kənar dağ silsilələrinin yamaclaında 800–1000&nbsp;mm-dən artıq (1700 m-ə qədər) yağıntı düşür. Daxili çökəkliklərdə yağıntının miqdarı 200–400&nbsp;mm arasında dəyişir. Daxili dağların qərb və şimal yamaclarında illik yağıntı 500–600&nbsp;mm təşkil edir. Yağıntının ən çox düşdüyü dövr dekabr və aprel ayları ərzində düşür. Dağarası çökəkliklərdə yanvar ayının orta temperaturu -20, -30°S arasında olur. Yayda isə temperatur 38-45°S-yə qədər qızır.
 
=== Daxili suları ===
IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda çay şəbəkəsi o qədərdə inkişaf etməmişdir. Çayların çoxu az suludur. Çayların çoxu (kiçik çayları) quruyur. Çayları əsasən ya daxili hövzəyə (Urmiya gölünə) ya da [[Araz]] və [[Qızılüzən]] hövzəsinə aiddir. Bu iki iri çayda öz növbəsində [[Xəzər dənizi]]nə tökülür. Araz çayının ən iri sağ qolları IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan ərazisindən axan Qoturçay, Qarasu və Qırmızıçay çalarıdır. Qarasu çayı bütün şərq hissənin (Savalan dağı və Ərdəbil çökəkliyi) sularını yığır. IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın cənubundan axan və ümumən ölkənin (IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan) ən gursulu çayıdır. Quraq iqlim səbəbindən çaylar suvarma, sənaye və içməli suya olan təlabatın ödənilməsində geniş istifadə edilir. Bəzən ifrat şəkildə su anbarlarının inşası çayları tamamən qurudur. IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın ən böyük gölü Urmiya gölüdür. Gölün səviyəsi təətdütlüdür. Yağışlar zamanı suyunun səviyyəsi artır. Əvvəllər hətta ətraf düzənlilləri basırdı. Gölün sahəsi əvvəllər 5,8 min km² təşkil edirdi. Göl dəniz səviyəsindən 1275 m yüksəklikdə yerləşirdi. Dərinlik 16 metr təşkil etsədə hazırda azdır. Vaxtı ilə gəmiçilikdə istifadə edilirdi. Suyun duzluğu 220-280 ‰ yüksək olur. Digər iri gölü Ağ-göldür. Göl Arazqırağı düzənlikdə yerləşir. Savalan dağının vulkan kraterində gözəl vulkan məşəlli göl vardır. Qış ayları göl donur.
 
=== Bitkilər aləmi ===
Sətir 74 ⟶ 76:
 
=== Bölgü ===
IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan əhalisinin sayı baxımından dünyada [[azərbaycanlılar]]ın ən kompakt yaşadığı bölgə sayılır.
{{sitatın əvvəli}} ''Necəki biz izah edirdik, Türkmanlar ölkəsi nə İran dövlətinin əyaləti deyil, nə də onun şəhərlərindən biri deyil, buna görə biz onun haqqında əyalət kimi danışmırdıq. Lakin onlar başqa İran xanədanı xalqları arasında çox böyük əhəmiyətə malikdirlər, çünki onlar ən igid xalqdırlar və yetərincə çoxsaylıdırlar.''{{sitatın sonu|mənbə= [[Oruc bəy Bayat]]ın "Don Juan" kitabı . Bakı. Yazıcı . 1988 səh. 118}}
IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan [[İran]]ın inzibati bölgüsündə əsasən aşağıdakı ostanlardan ibarətdir:
 
* [[Şərqi Azərbaycan ostanı]]
Sətir 93 ⟶ 95:
[[ATA Hava Yolları]] [[Təbriz]]də fəaliyyət göstərən hava yolları şirkətidir. Şirkət [[Yaxın Şərq]]ə, o cümlədən [[Avropa]]ya müntəzəm uçuşlar həyata keçirir.
 
''IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın sərnişin və yükdaşıma xidmətli hava limanları'':
{|class="wikitable sortable" style="text-align:center"
|-
Sətir 123 ⟶ 125:
İlk Təbriz dəmiryolu stansiyası 1917-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Hazırki tikinti ikinci Pəhləvi hökmranlığı dövründə memar '''Heydər Ğayçamlı''' tərəfindən inşa olunmuşdur. İlk qatar vaqonları Rusiyadan gətirilmişdir.
 
Dəmiryolu stansiyası [[Azərbaycan Respublikası]] ərazisində yerləşən [[Culfa]] rayonunun IranCənubi AzərbaycaniaAzərbaycana düşən payından başlanır.
 
==== Metro ====
Sətir 138 ⟶ 140:
* ''[[Meşkinşəhr Birləşdirici Körpü]]'' 80 metr uzunluğundadır və [[Yaxın Şərq]]in ən uzun körpüsüdür.
* ''[[Təbriz Asma Körpüsü]]'' ölkənin ən böyük asma dayalı körpüsüdür.
* [[Xudafərin körpüləri|Xüdafərin köprüsu]] IranCənubi AzərbaycanilaAzərbaycanla Şimali Azərbaycanı birləşdirən köprü
 
=== Faydalı qazıntıları ===
IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda əsasən Təbriz yaxınlığında [[alüminium]], [[gümüş]], qurğuşum, daş kömür, Qaradağda [[dəmir|dəmir filizi]], Zəncanda [[mis]] və mobilden yataqları vardır. Ərazilər müxtəlif tikinti materalları ilə zəngindir. Savalan ətrafında və bir sıra başqa yerlərdə müalicə əməmiyyətli mineral isti sular var.
== İqtisadiyyat ==
İqtisadiyyatı əsasən kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri, ilkin emal sahələri və bir qədərdə maşınqayırma sahələrindən ibarətdir. İri şəhərlər arasında müəyyən fərqlər vardır. Sənaye sahələri də məhz bu şəhərlərdə cəmləşmişdir. Təbriz bu baxımdan seçilir. Şəhərdə maşınqayırma, neft emalı, yüngül, yeyinti, metal emalı, şüşə istehsalı və d. sənaye sahələri vardır. Şəhərdə radioquraşdırma zavodu fəaliyyət göstərir. Burada [[Rumıniya]]nın köməyi ilə maşınqayırma zavodları tikilmişdir.
Sətir 159 ⟶ 161:
 
=== Qida Sənayesi ===
[[İran İslam Respublikası|İran]]ın qida idxalı sənayesinin 50%-dən çoxu IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın payına düşür.<ref>{{cite news|url=http://donya-e-eqtesad.com/news/627516/ |title=استانهای آذری نشین قطب تولید شیرینی و شکلات کشور |publisher=[[Donya-e-Eqtesad]] |date=2010 |accessdate=26 May 2016 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160625054633/http://donya-e-eqtesad.com/news/627516/ |archivedate=25 June 2016 |df= }}</ref> Təbrizdə əsas qida manufakturaları '''Şirin Əsəl''', '''Aydın''', '''Şəniz''', '''Ənatə''', '''Bərəkət''' və '''Çiçək''' müəsissələridir.<ref name="PressTV">{{cite news|url=http://www.presstv.com/Detail/2015/05/27/413080/-Iran-chocolates-exports-food-industry-|title=Iran brings sweet treat to 100 countries|publisher=[[PressTV]]|date=27 May 2015 |accessdate=26 May 2016}}</ref> Təbrizdən kənarda da '''Xürrəmdarə''' kimi önəmli sənaye istehsalat müəsissələri mövcuddur.<ref>{{cite news|url=http://www.magiran.com/npview.asp?ID=3023167|title=غول صنعتي "مينو" بورسي مي شود|publisher=[[Donya-e-Eqtesad]]|date=2014 |accessdate=26 May 2016}}</ref>
 
== Tarixi ==
=== Antik dövr ===
Miladdan 4-min il öncədən başlayaraq, Orta Asiyadan Dərbənd və Daryal keçidlərilə yaxın şərqə el axınları olmuş və bu axınlar Azərbaycan(Şimali və Irancənubi), Zaqros('''زاگرس''') [[Dağ]] şərqi və qərbi ətəkləri və ümumiyyətlə [[İran]]ın qərb ərazisindən keçərkən,onların bəlli el, tayfa və qollarından, əsas toplumlarından ayrılaraq, bu yerlərin müxtəlif yerlərində yurd salaraq qalmışlar.
 
[[Şumer]], ilam axınları kimi tarixə məlum önəmli el axınlarından əlavə, çox ehtimal başqa axınlar və xüsusilə kiçik el, qəbilə və obalarda həmin yol ilə orta asiyadan gəlib, həmin yaxın şərq məntəqələrində yurd salıb qalmış, soydaşları yerli əhaliyə qarışaraq, xalqlar şəklində mədəniyyət və hakimiyyət qurmuşlar.
 
Həmin yaxın şərq məntəqəsinin şimaldan mərkəzində yerləşən Azərbaycan (şimali və Irancənubi), [[Həmədan]] ('''همدان'''),[[Qum]]('''قم'''),[[Qəzvin]]('''قزوين'''),[[Zəncan]]('''زنجان'''),[[Təxti Süleyman]] ('''تخت سليمان''') araları yerləridə bu müxtəlif iltisaqi dilli ellər, soylar və qəbilələrin yurd salaraq qaldığı yerlər olmuşdur.
 
Bu gələn köçərilər etnik baxımından yaxın olmuş yerli əhali ilə qarışıb [[Kuti]], [[Lulubi]], [[Hurri]],[[Manna]],Matiyin,[[Kassilər]],[[urartu]],[[Saspir]],[[Kaspilər]],[[Qafqaz albanları|Alban]],[[Massagetlər|Məskut]],salk,[[Skiflər|İşğur]]... toplumları və kütlələrini yaratmışlar ki, onların bəzi si zaman keçib Artdıqca, yaşadıqları ərazidə bəlli mədəniyyət və hakimiyyət qurmuşlar.
Sətir 174 ⟶ 176:
qutti və lullubi xalqları şimaldan kaspilər,şimal qərbdən hurrilər və mannalar, cənub və cənub qərbdə kassilər və onların vasitəsi ilə və bilavasitə ilamlarla əlaqədə olmuş və onların, habelə Şumer və Akkadlarin qurduğu mədəniyyətlə tanış olaraq onlardan etgilənmişlər.
 
Kuti-Lulubilər bu gün İranAzərbaycanillarninİran türklərinin yaşadığı bitişik ərazinin ən cənub bölgəsində, həmədan-əsədabad, qum, qəzvin, zəncan ,marağa, təxti sülyman arasındaki ərazidə və azərbaycanda yaşamışlar.demək, göstərdiyimiz bu ərazini əhalisinin bu gun Türk olması olduqca qədim tarixə malikdir, daha doğrusu bu yerlərin sakinləri tarixə məlum ilk çağlardan iltisaqi dilli- əski türk, olmuş, həmdə azərbaycan və həmədan ərazisində ilk mədəniyyət qurmuşlar.
 
Bu mədəniyyət hind-avropalı xalqların məntəqəmizə gəlməsindən təqribən 1500-2000 il öncə olmuşdur.<ref>İran türklərinin əski tarixi, məhəmməd təqi zehtabi,1379 h.ş təbriz s. 211,212</ref>
 
==== Sasanilər İmperiyası dövründə IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan ====
224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən [[Pars vilayəti]]nin Sasan nəslindən olan hökmdarı [[I Ərdəşir]] Papakan [[Parfiya]] hökmdarı [[V Artaban]]ı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da [[Arşakilər sülaləsi]]nin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226-241) özünü [[Ktesifon]] şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət [[Sasanilər sülaləsi]]nin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər [[Roma imperiyası]]na qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş [[Əhəmənilər dövləti|Əhəməni]] torpaqlarını da birləşdirmişdi. Zəifləmiş [[Kuşan]] dövlətinin torpaqları hesabına öz ərazisini şərqə tərəf daha da genişləndirmişdi. Roma ilə şahənşah [[I Şapur]] (242-272) arasında [[Mesopotomiya]] və [[Ermənistan]] uğrunda şiddətli mübarizə Romanın məğlubiyyəti ilə bitmişdi.
 
Sasanilər sülaləsinin hakimiyyət dövründə rəsmi və qeyri-rəsmi dövlət dili iran kökənli pəhləvi dili idi. O dönəmlər bölgədə yaşayan qədim Azərbaycan dillitürkdilli xalqların yazı mədəniyyəti inkişaf etməmişdi. Bu səbəbdən qədim türkçə variantları əsasən şifahi formada inkişaf edirdi.
 
=== Orta Əsrlər Dövrü ===
Sətir 262 ⟶ 264:
[[Bəlazuri]] isə yazır ki, ''"hicri 18-ci ildə Xuzeyfə ibn əl-Yəmən Azərbaycanı dinc yol ilə istila edib, Azərbaycan əhalisi adından hərəkət edən Azərbaycan mərzbanı ilə müqavilə bağlamışdır. Bu müqaviləyə görə mərzban "800 min dirhəm verməyi öhdəsinə götürdü"'' ərəblər isə öz tərəfindən öhdələrinə almışdılar ki, heç kəsi öldürməsinlər, əsir almasınlar, atəşgədələri dağıtmasınlar və Balasacan, [[Savalan]] və Satrudan [[kürdlər]]ini təqib etməsinlər. [[Qazaka|Şiz]] əhalisinin öz bayramlarında rəqs etməsinə və (keçmişdə) icra etdikləri hər işi açıq görmələrinə mane olmasınlar"<ref name="Əl-Bəlazuri-326">Əl-Bəlazuri, 326</ref><ref>əl-Yaqut, I, 173</ref>. Bundan sonra xəlifə Ömər, Xuzeyfə ibn əl-Yəməni vəzifəsindən götürdü və Utbə ibn Farkadı [[Azərbaycan]]a canişin təyin etdi. Lakin ərəb qoşunları Azərbaycandan gedəndən sonra ölkənin əhalisi hicri 24 ([[644]]-[[645]])-cü ildə üsyan qaldırıb, ''"müsəlmanların onlarla bağladıqları sülh şərtlərinə əməl etməkdən boyun qaçırdılar"''.<ref>Ət-Təbəri, I, 2804</ref><ref>əl-Bəlazuri, 328</ref>
 
==== Abbasilər xilafəti dövründə IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan ====
Əməvilər xilafətinin çöküşündən sonra hakimiyyətə gələn Abbasilər sülaləsi dövründə yeni qanunlar qüvvəyə mindi. Bir neçə adda yeni vergilərin tərtib olunması, işğalçılıq fəaliyyətini geniş vüsət alması yerli xalqın müqavimət əzmini qırırdı. Bu dövrdə IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan sakinləri də xeyli zülm çəkmişlər.
Torpaqların mühüm hissəsi formal olaraq dövlətin mülkiyəti hesab olunurdu. Bunun əsasında xəzinə əkinçilərdən torpaqdan və, dövlətin suvarma sistemindən yararlanma haqqı kimi vergi yığırdı.
Dövlətin torpağının bir hissəsi '''[[iqta]]''' kimi hərbi xidmətinin təminatı kimi feodallara verilirdi.
Sətir 269 ⟶ 271:
Xüsusi ilə torpağı, feodala məhsulun 50% və daha çox qədərini ödəmək şərti ilə, icarəyə götürən kəndlilərin vəziyəti ağır idi.
 
==== Səlcuq İmperiyası dövründə IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan ====
[[Şəkil:Rawadids shaddadids nakhchivan1.png|thumb|200px|Rəvvadilər dövləti<ref>http://azerbaijans.com/uploads/revadissss.jpg</ref><ref>http://www.azerbaijan.az/portal/History/HistoricalMaps/images/hist_map_12_e.jpg</ref>]]
Ərəblərin regionda mövqeyinin zəifləməsindən istifadə edən oğuz soylu türk tayfaları tezliklə bölgəyə uğurlu hərbi yürüşlər edərək əraziləri işğal etmişlər. Səlcuqların IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda olduğu müddətdə qədimdən ərazidə yaşayan türk xalqalarının öz etnik mənsubiyyətini daşıyan türk qardaşlarıyla qaynayıb-qarışması prossesi sürətləndi. Beləcə vahid Azərbaycan xalqının təşəkkülü özünün ən yüksək tərəqqi səviyyəsinə çatdı.
 
=== Xanlıqlar dövrü ===
IranGüney AzərbaycanindaAzərbaycanda yaranan xanlıqlar arasında [[Urmiya xanlığı]] mühüm yer tuturdu. Xanlığın əsasını Nadir şahın əmisi oğlu [[Fətəli xan Əfşar]] qoymuşdu.
 
Təbriz və Xoy xanlıqları Dunbuli tayfasından olan nəslin əlində idi. Çox da böyük ərazi və əhalisi olmayan [[Qaradağ xanlığı]]nın başında Qaradağ tayfalarına başçılıq edən Kazım xan (1747-1752) dururdu. [[Marağa xanlığı]] hələ Nadirin sağlığında burada hakim olan [[Əliqulu xan Müqəddəm]]in əlində idi. [[Ərdəbil xanlığı]]nı 1792-ci ilədək [[Nəzərəli xan Şahsevən]] idarə edib. 0, Ərdəbil, Xalxal və Muğandakı şahsevən tayfalarını birləşdirmiş, mahalların etibarlı idarəsini təşkil edə bilmişdi. Nəzərəli xandan sonra oğlu Nəsirəli xanlıq taxtına çıxdı.
Sətir 318 ⟶ 320:
 
'''Əhalisi'''
Xanlığın əhalisi AzərbaycanilarAzərbaycan türkləri və kürdlərdən ibarət idi. Əhalinin 900 ailəsi Əhl-Haqq ([[Yərsanizm]]) dininə etiqad edirdi. Xalq arasında sünnilər qaraqoyunlu, şiələr isə ağqoyunlu adlanırdı. 1200 erməninin də yaşadığı qeyd olunur. Xanın əsas güvəndiyi qulluqçuları ermənilərdən idi.
 
==== Qaradağ xanlığı ====
Sətir 336 ⟶ 338:
 
==== Sərab xanlığı ====
'''Sərab xanlığı''' – IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan ərazisində (indiki [[İran]] ərazisində) xanlıq. (XVIII əsrin 40-cı illəri – XIX əsrin əvvəlləri). Ərazisi [[Ərdəbil xanlığı|Ərdəbil]], [[Qaradağ xanlığı|Qaradağ]], [[Təbriz xanlığı|Təbriz]], [[Marağa xanlığı|Marağa]] xanlıqları və [[İran]]la hüdudlanırdı. Mərkəzi [[Sərab]] şəhəri.
 
Sərab xanlığının əsası Şəqaqi tayfasının başçısı Əli xan ([[1747]]-[[1786]]) tərəfındən qoyulmuşdur. Nadir şahın ölümündən sonra paytaxtdakı qarışıqlıqdan istifadə edən Əli xan özünü həmtayfaları arasında xan elan etdi. O, [[Məhəmmədhəsən xan Qacar]]la mübarizədə öz müstəqilliyini qoruyub saxlasa da, [[Kərim xan]]ın nominal hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur olmuşdu.
Sətir 353 ⟶ 355:
 
==== Urmiya xanlığı ====
Xanlığın əsasını [[Nadir şah Əfşar]]'ın əmisi oğlu, [[Əfşarlar|Əfşar]] tayfasından olan [[Fətəli xan Əfşar]] qoymuşdu.O,hətta [[Nadir şah Əfşar|Nadir şah]]ın sərkərdəsi olan [[Azad xan Əfqan|Azad xan]]'ı da öz tərəfinə çəkə bilmişdi. Bundan sonra,o,mərkəzləşdirmə siyasətini həyata keçirməyə başladı.İlk olaraq [[Təbriz]]ə hücum etdi,[[Təbriz]] asılı hala salındı.Və [[Təbriz]] paytaxt oldu.Daha sonra [[Xoy xanlığı|Xoy xanı]] [[Şahbaz xan Dünbili|Şahbaz xan]] da Fətəli xanla ittifaq bağlamağa məcbur oldu.Bundan sonra isə [[Qaradağ xanlığı|Qaradağ]],[[Marağa]] və [[Sərab xanlığı|Sərab]] xanlıqları Urmiya xanlığından asılı vəziyyətə salındı.O,1751-ci ildə [[Azad xan Əfqan|Azad xan]]ı onunla ittifaqdan imtina edən İrəvan xanlığı üzərinə göndərdi.İrəvan xanı Mir Mehdi Kartli çarı [[II İrakli]]<nowiki/>dən kömək istədi.[[II İrakli]] [[Qazax sultanlığı|Qazax]] və [[Borçalı sultanlığı|Borçalı]] azərbaycanlılarından topladığı ordunu [[Mir Mehdi xan]]<nowiki/>a köməyə göndərdi.[[Azad xan Əfqan|Azad xan]] geri oturduldu.Beləliklə,[[Fətəli xan Əfşar]] [[Maku xanlığı|Maku]] və [[Ərdəbil xanlığı|Ərdəbil]] xanlıqları istisna olmaqla,bütün IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan xanlıqlarına öz hakimiyyətini yaya bilmişdi.
 
Urmiya xanlığının hökmdarı [[Fətəli xan Əfşar]] [[Nadir şah Əfşar]]ın ən yaxın adamlarından biri idi və [[Əfşarlar|Əfşarlar tayfasına]] mənsub idi. Fətəli xan Əfşar [[Cənubi Qafqaz|Iran Qafqaz]]ın tutulması və [[İran]]da ali hakimiyyət uğrunda mübarizəyə də xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bu məqsədlə müxtəlif xanlıqlara müttəfiqlik haqqında müraciətnamələr göndərildi. [[İrəvan xanlığı]]na hücum uğursuz olduqda hücum istiqaməti [[Gürcüstan]]a yönəldi. Çar [[II İrakli]] məğlub edildi.
 
 
Urmiya xanlığının hökmdarı [[Fətəli xan Əfşar]] [[Nadir şah Əfşar]]ın ən yaxın adamlarından biri idi və [[Əfşarlar|Əfşarlar tayfasına]] mənsub idi. Fətəli xan Əfşar [[Cənubi Qafqaz|Iran Qafqaz]]ın tutulması və [[İran]]da ali hakimiyyət uğrunda mübarizəyə də xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bu məqsədlə müxtəlif xanlıqlara müttəfiqlik haqqında müraciətnamələr göndərildi. [[İrəvan xanlığı]]na hücum uğursuz olduqda hücum istiqaməti [[Gürcüstan]]a yönəldi. Çar [[II İrakli]] məğlub edildi.
 
Fətəli xan [[İran]]da ali hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan [[Kərim xan Zənd]]in üzərində qalib gəldikdən sonra hakimiyyətini Mərkəzi və Qərbi İrana yaya bildi (1752). İranın şimalında möhkəmlənən [[Məhəmmədhəsən xan Qacar]]la mübarizə çə­tin oldu. Məhəmmədhəsən xan onun Kərim xan Zəndlə müharibəsindən istifadə edərək [[Gilan]]ı tutan Fətəli xanı oranı tərk etməyə məcbur etdi. Bununla kifayətlənməyərək [[Təbriz]]i, sonra isə [[Urmiya]]nı tutdu (1757). Yalnız Məhəmmədhəsən xanın öldürülməsilə asılılıqdan qurtulmaq mümkün oldu (1759). Fətəli xan Təbrizə qayıtdı və hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra [[Qarabağ]]a hücum etdi və onu asılı vəziyyətə saldı (1759).
Sətir 518:
♦ '''1976-cı il futbol üzrə Asiya Kubokunun bir sıra matçları''' - ''Bağ Şəmal Stadionu'' (Təbriz)
 
♦ '''1986-cı ildən bəri IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan turu veloyürüşü'''
 
'''Bölgənin əsas idman klubları'''
Sətir 542:
 
== Əhalisi ==
[[Sasanilər sülaləsi|Sasanilər]] dövründə [[Atropatena|Adurbadaqan]]ın ərazisi əsasən [[Türk dilləri|Azərbaycan dillitürkdilli]] tayfalarla məskun idi.<ref name="az-tar-2c-22">I Fəsil. — § 3. Yeril və gəlmə tayfalar, xalqlar, onların qarşılıqlı münasibətləri, səhifə 22. // Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. II cild: III–XIII əsrin I rübü. Məsul redaktor: akademik Nailə Vəlixanlı. [http://web.archive.org/web/20150802110232/http://tarix.gov.az/kitablar/Azerbaycan%20tarixi.%20Yeddi%20cildde_2.pdf Təkrar nəşr]. Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 2007, 608 səhifə. ISBN 9789952448344</ref> Əhalinin bir hissəsi İran dilləri qrupunun dialektlərində danışsa da, həmin dil qrupundan olan hakim [[pəhləvi dili]] geniş xalq kütlələrinin danışıq dili ola bilməmiş, yalnız kargüzarlıqda işlədilmiş, hakim təbəqənin dili olmuşdu.<ref name="az-tar-2c-22"/>
 
[[Azərbaycan türkləri|Azərbaycanilar]] İranda say etibarilə [[farslar]]dan sonra ikinci yeri tuturlar. [[XIX əsr]]in sonlarında İranda AzərbaycanilarninAzərbaycan Türklərinin sayı 2 milyona yaxın idi. Onlardan 1 milyonu kənd əhalisi, 0,5 milyon şəhər əhalisi, 0,5 milyonu isə yarımköçərilərdən ibarət idi. [[XX əsr]]in ortalarında İrandakı Azərbaycanilarninazərbaycan türklərinin sayı 16-18 milyon (32-36%) olmuş və bunlardan 7-9 milyonu IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda məskunlaşmışdır. 90-cı illərin əvvəllərində aparılmış hesablamalara görə, İranda, 40.000.000 Azərbaycanilarazərbaycan türkləri yaşayır. Onların böyük bir qismi (təxminən 20 mln.) IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda, qalanı isə İranın digər ərazilərində məskunlaşmışdr.<ref>[http://elibrary.bsu.az/kitablar/932.pdf Azərbaycanın Tarixi-Siyasi Coğrafiyası] Vaqif Piriyev</ref>
 
== Mədəniyyəti ==
Sətir 553:
Təbriz xalçaçılıq məktəbi Azərbaycanın ən qədim və məşhur xalçaçılıq məktəbidir, [[Təbriz]], [[Ərdəbil]], [[Marağa]], [[Mərənd]], [[Maku]], [[Xoy]], [[Urmiya]], [[Zəncan]], [[Heris]], [[Sərab]], [[Əhmədabad]], [[Əhər]], [[Salmas]], [[Qaradağ]], o cümlədən, Qərəcə, Miriş, Görevan, Sennə və başqa xalça məntəqələrini əhatə edir. Bu ərazidə yaşamış türk dilli tayfalar hələ qədimdən xalçaçılığın yaranması və inkişafında mühüm rol oynamış, müxtəlif dövrlərdə Iran xalça sənətinin təşəkkülünə ciddi təsir göstərmişlər. Orta əsrlərdə Şərqin ən mühüm ticarət mərkəzlərindən və zəngin şəhərlərindən olan eləcə də Avropa ilə ticarət əlaqələri xalçaçılıq sənətinin sürətli inkişafına səbəb olmuşdur.
 
Öz kompozisiya tələbatına süjetlərin təfsirinə, parçanın koloritinə və texnologiyasına görə IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan xalçaları XVI əsrdə [[Təbriz]] məktəbinin yüksək tərəqqisi dövründə dekorativ tətbiqi sənətin həmin məktəbə xas ənənələrinin inkişafına dəlalət edir. Bu xalçalarda klassik dövrün miniatür rəngkarlığının təsiri hələ də duyulur.Lakin əvvəlki üsullardan uzaqlaşma nəzərə çarpır. Süjetlər sanki ayrı-ayrı fraqmentlərə parçalanır və bu fraqmentlər ümumi dekorun daha çox formal ünsürlərinə çüvrilir,artıq rəvayət xarakterli və hadisələrin mənasını açıb göstərən motivlər kimi başa düşülmür. Bir qayda olaraq ovçuların fiqurları,ov motivləri naxışlarla əvəz olunur.
 
İlk XVI əsrin ən erkən nümunəsindən başlayaraq, ta keçən əsrin ortalarında toxunmuş məmulatadək "Dörd fəsil" tipli Təbriz xalçaları ilin dörd fəslinə dair mövzuların açib göstərilməsinin vahid ideya-bədii zəmininə malikdir və bu mövzular dəqiq bədii formalarla işlənir.Kompozisiyasına görə orta sahə ənənəyə uyğun olaraq dörd hissəyə bölünür və onlardan hər biri ilin bir fəslinin rəmzidir.Dörd fəslin mövzusu kökləri əkinçiliyə və mistik kultlara gedib çixan rəmzləri zodiak bürclərini və Şərqin mifoloji obrazlarını təcəssüm etdirir.
Sətir 563:
Təbriz xalçalarının ənənəvi əlamətlərindən biri xalçalardan Azərbaycan memarlığının Göy Məscid,"Ucaytu Sultaniyyə" kimi abidələrin təsvir olunmasıdır. Çox vaxt xalça rəsmlərində Əhəmənilər sülaləsi dövrünün əfsanəvi saray kompleksini Təxti-Cəmşidin xarabalıqları,habelə din xadimlərinin klassik şərq ədəbiyyatı dahilərinin portretləri verilirdi.
 
1828-ci il fevralın 10-da Rusiya ilə Iran arasında Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində bağlanmış sülh müqaviləsi tarixə Türkmənçay müqaviləsi adı ilə daxil oldu və bu müqavilə 1826-28-ci illər Rusiya-Iran müharibəsinə son qoydu. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiya tərkibinə qatıldı. Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Xoy, Marağa, Mərənd, Maku və digər şəhərlər də daxil olmaqla ölkənin cənub hissəsi Iranın əsarəti altına keçdi. Beləliklə, Azərbaycan 2 yerə parçalandı. Bax elə həmin vaxtdan da "IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan" termini yaranıb meydana gəldi. Həmin vaxtdan Təbriz xalçaçılıq məktəbinin xalça nümunələri bütün dünyada Iran xalçaları adı ilə tanındı.
 
IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda xalçaçılığın dünya miqyaslı ən məşhur və iri mərkəzi Təbriz şəhəridir. Həmin şəhər dekorativ-tətbiqi sənətin zəngin ənənələrinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.
 
Təbriz xalçaçılıq sənətinin çiçəklənmə dövrü XII-XVI əsrlərə aiddir. Təbriz məktəbinin XVI əsr klassik və ya qızıl dövrünün 200-ə qədər şah əsərləri miniatür rəssamlıq sənəti ilə toxuculuğun harmonik birləşməsi, peşəkar rəssam və xalçaçıların yüksək ustalığı ilə səciyyələnir.
Sətir 604:
Sücet-mövzulu xalçaların yaranmasında bəzi rəssamlar birbaşa iştirak edirdilər. Məsələn, Sultan Məhəmməd XVI əsr Təbriz məktəbinin ən məşhur miniatür rəssamı idi. Ənənəvi mövzulardan biri – Ömər Xəyyamın sevgilisiylə olan təsviridir. Miniatür rəssamlığın xüsusi dili və böyük realistik ruhu ilə xalçanın kompozisiyası Xəyyam poeziyasının ruhunu və mahiyyətini çatdırır. Burada məhəbbət mövzusuna aid müdrik sözlər və aforizmlərdən ibarət olan Firdovsinin, Sədinin, Həccə, Şeyx Attarın ikimisralı və dördmisralı beyt və rübailərdən ibarət poetik əsərləri göstərilib. Təbrizdə "Dörd fəsil" ənənəvi təsvirli xalçalar istehsal olunurdu (İlin dörd fəsli). Bu xalçalarda mövzu dəyişməz olaraq qalırdı, kompozisiya isə rəssasmın zövqü və baxışlarına uyğun dəyişirdi. Kompozisiyasına görə orta sahə hər biri ilin bir fəslini simvolizə edən ənənəvi dörd yerə ayrılır.
 
==== IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan xalçaları dünya muzeylərində ====
*Xalça "Ovçuluq"-Təbriz, 1522-1523 (m) / 929 (hicri), Poldi-Peccoli Muzeyi, Milan
*Xalça "Heyvani"-Təbriz, XVI əsr, Viktoriya və Albert Muzeyi, London
Sətir 647:
 
=== Teatr ===
[[1871]]-[[1974]]-cü illərdə M.F.Axundzadənin 6 komediyasının fars dilinə tərcümə edilərək İranda yayılması IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda teatr sənətinə marağı artırmışdı. İlk teatr [[1905]]-[[1911]]-ci illər [[İran]] inqilabı dövründə yaradılmışdı. 1909-21-ci illərdə "Azərbaycan artistləri dəstəsi" fəaliyyət göstərmişdir. [[1920]]-ci ildə Təbrizdə Sidqi Ruhulla, M.Şəfizadə, M.R.Vaizzadə və başqalarının təşəbbüsü ilə ilk teatr binası – "Xeyriyyə teatrı" tikildi. Təbriz, Urmiya və Xoy şəhərlərində Ü.Hacıbəylinin məşhur komediyaları tamaşaya qoyulmuşdu. Azərbaycan Milli hökuməti zamanı Təbrizdə ilk Azərbaycan Dövət Teatrı yaradılmışdı. 1946-cı ildə Təbriz Dövlət Filarmoniyasıda fəaliyyət göstərmişdir. [[1946]]-cı ilin dekabrında ölkədə milli azadlıq hərəkatına divan tutulduqdan sonra Azərbaycan Dövlət Teatrı da bağlandı. Yalnız qısa bir müddət ərzində (1948-1949) Tehranın "Ziba" teatr salonunda azərbaycanlı incəsənət xadimləri tərəfindən türk dilində bir sıra tamaşa və konsertlər verilmişdir. Həmin tədbirlərin təşkilinə və göstərilməsinə məşhur ziyalı alim, yazıçı Gəncəli Sabahının qardaşı Səməd Səbahi də başçılıq etmişdir.
 
Türk dilində tamaşa və göstərilər qadağan edildikdən sonra S.Səbahi 10 ilə yaxın müddətdə (1949-1959) 40-dan çox bədii əsəri, o cümlədən C.Cabbarlının, M.F.Axundzadənin, H.Cavidin, Ü.Hacıbəylinin əsərlərini fars dilində tamaşaya qoyur. 30 ilə yaxın müddətdə səhnədə fars dilində əsərləri ifa edən azərbaycanlı aktyorlar peşəkar sənətçi kimi də bütün ölkə tamaşaçılarının rəğbətini qazanmış və 1978-79-cu illər inqilabından dərhal sonra türk dilində tamaşaların yüksək səviyyədə səhnəyə gətirilməsi üzərində çalışmışlar. Nəticədə bu gün İranın bir sıra iri şəhərlərində, eləcə də Güney Azərbaycanın teatr salonlarında azərbaycanlı aktyorlar tərəfindən türk dilində dram əsərləri səhnəyə gətirilmişdir. Bir sıra komik əsərlərdə baş rolda çıxış edən azərbaycanlı Haşım Çavuşi bütün İranda tanınır. Azərbaycanlı teatr aktyoru sırasında Səid Xeyirxah, Yaqub Xeyrulla və onlarca başqalarının adını çəkmək olar. 1994-cü ildə gənc azərbaycanlı recissor Hüseyn Lələ türkcədə "Alın yazısı" adlı tamaşa və sonra dahi sənətkar M.Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poeması əsasında eyni adlı musiqili-ədəbi kompozisiya yaradaraq Tehranın "Vəhdət" adlı ən böyük konsert və teatr salonunda səhnəyə çıxarmışdır. Sonuncu səhnə əsərinə Tehranda minlərcə tamaşaçı baxmış və sonralar bu əsər həmin recissorun səyi nəticəsində Bakı teatr salonlarında səhnəyə çıxarılmışdır.
 
=== Musiqi ===
[[Şəkil:Googoosh in Cupertino CA.jpg|thumb|100px|right|[[Ququş]] IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycanillarndənAzərbaycan türklərindən olan ən məşhur müğənnidir]]
[[Azərbaycan]] türkcəsindəki radio verilişlərinin proqramına, əsasən bu tayda bəstələnmiş və orada yayılmış bir sıra [[xalq]] mahnıları və havaları "məhəlli nəğmə" adı altında daxil edilirdi. Bu yolla [[Azərbaycan]] musiqisi [[xalq]] arasında yayılır və qorunurdu. Tanınmış bəstəkar [[Əli Səlimi]]nin bəstələdiyi mahnılar 90-cı illərədək bu tayda da ([[Şimali Azərbaycan]]da) anonim qalmışdı. [[1979]]-cu ildən bu tərəfə [[Azərbaycan]] musiqisində bir sıra irəliləyişlər baş vermişdir. Daim sənətkar kimi formalaşmış bəstəkar Əli Səliminin bu illərdə "Fantaziya", "Elim, günüm, şövkətim", "Ceyran sevgilim" və s. filmlər üçün bəstələdiyi musiqi əsərləri nəinki [[İran]]da, eləcə də bütün dünyada məşhurlaşdı. Onun "Aman, ayrılıq", "Sizə salam gətirmişəm" mahnıları bütün dünya [[azərbaycanlılar]]ı arasında çox məşhurdur. Orta musiqi təhilini [[Bakı]]da alan Ə.Səlimi sonralar [[Tehran]] radiosunda işləmiş, [[Təbriz]]də orkestr rəhbəri və musiqişünas olmuşdur. O, [[1988]]-ci ildə İslam Mədəniyyəti və İrşad Nazirliyi tərəfindən [[İran]]ın ən yaxşı bəstəkarı kimi tanınmış, qızıl lövhəyə və medala layiq görülmüşdür.
 
Güneyli Həsən Ənami Bülbül adına Uluslararası Musiqi Festivalının qaliblərindən biri olub. O, [[1999]]-cu ildə [[Bakı]] Musiqi Akademiyasının III kurs tələbəsi ikən [[Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı]]nda "Sevil" operasında baş rolda çıxış edib. Vətənpərvər muğənni [[Araz Elsəs]], [[Almaniya]]da yaşayan və gözəl səsi olan [[Yaqub Zurufçu]] azərbaycanlılar arasında çox populyardır. [[Avropa]] və [[Amerika]]nın bir çox şəhərlərində muhacirət həyatı yaşayan çoxlu cənublu sənətçilər vardır. Onların arasında Ə.Bekkalam, İ.Əhrari bu gün dünyanın sayılan rəssamlardandır.
 
==== IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan mövzusu [[Şimali Azərbaycan]] musiqisində ====
* ''[[Cahangir Cahangirov]]'' - Demokratik [[Azərbaycan]] himni (şair Etimadın sözlərinə), "Təbrizim" valsı, "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması, "Səttarxan" poeması, "[[Azad (opera)]]" operası.
* ''[[Niyazi]]'' - Mənim Təbrizim (1941, [[Süleyman Rüstəm]]in sözlərinə)
Sətir 669:
XX əsrin 20-ci illərində bütün [[İran]] ədəbiyyatında yeniləşmə başlandı. [[İran]]da yeni şerin təməli "[[Təcəddüd]]" (Ş.Ə.Xiyabaninin rəhbərliyi ilə) qəzetinin ətrafına toplaşan Tağı Rüfət, Cəfər Xamneyi, Şəms Kəsmayi kimi [[Azərbaycan]] şairləri tərəfindən qoyulmuşdur. Bununla ədəbiyyatın həm forma, həm də məzmununda təcəddüd yaranmış, sərbəst şerin əsası qoyulmuşdur.
 
[[Mirzə Əli Siqqətülislam|M.Siqqətülislam]], Ə.Səfərov, S.Səlmasi, [[Şeyx Məhəmməd Xiyabani|Ş.M.Xiyabani]] və başqaları realist demokratik Azərbaycan ədəbiyyatını inkişaf etdirmişlər. Sabir ədəbi məktəbinin görkəmli davamçısı M.Möcüzün, B.Abbaszadənin satirik şeirlərində ictimai eybəcərliklər kəskin tənqid olunurdu. Güney Azərbaycan tarixində Məşrutiə hərəkatı milli istiqlaliyyətin, mübarizə tarixinin başlanğıcıdır. Ş.M.Xiyabani hərəkatı onun başlanmasına təkan verdi. Demokratik ədəbiyyatın yaranması S.C.Pişəvərinin rəhbərlik etdiyi dövrə düşdü. Beləliklə, [[1905]]-[[1911]]-ci illərdə Məşrutə ədəbiyyatı, 1917-1920-ci illərdə "[[Təcəddüd]]" (yeniləşmə) ədəbiyyatı, 1945-1946-cı illəridə demokratik ədəbiyyat meydana gəldi. [[1978]]-[[1979]]-ci illərin inqilabı ilə IranGüney AzərbaycanindaAzərbaycanda təzə ab-hava yaranmağa başlasa da o, uzun çəkmədi.
 
[[1946]]-cı ildə Milli hökumət tərəfindən təşkil edilmiş "Azərbaycan Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyəti"nin bir sıra üzvləri sonralar həbs edildi, bir qismi xarici ölkələrə mühacirət etdi, bir hissəsi isə gizli iş şəraitinə keçdi. Təqribən [[1960]]-cı illərə qədər [[Azərbaycan]] mədəni həyatında durğunluq yarandı. [[1945]]-ci ildə çıxan [[Məhəmmədhüseyn Şəhriyar]]ın "Heydərbabaya salam" poeması bütün Yaxın və Orta Şərq mühitində görkəmli bir ədəbi hadisə kimi qarşılandı. Çağdaş fars şeirlərinin ustadı sayılan M. Şəhriyar öz ədəbi istiqamətini dəyişərək Azərbaycan türkcəsində yazdığı yeni şeirləri ilə [[Azərbaycan]] ədəbiyyatında yeni ədəbi məktəbin bünövrəsini qoydu.
Sətir 696:
 
=== Muzeylər ===
Hazırda [[İran]]ın muzey, məscid və şəxsi kolleksiyalarında Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı minlərlə nadir sənətkarlıq nümunələri mühafizə olunur. Xüsusilə [[Tehranın Arxeologiya Muzeyi]]ndəki eksponatlar-Təbrizdən bir az aralı [[Urmiya gölü]] ətrafında yerləşən Həsənli, Qaratəpə, Zaviyə və s. təpələrdən yaxın vaxtlarda tapılmış abidələr, əşyalar [[Azərbaycan]]ın qədim tarix və mədəniyyətini işıqlandıra bilən qiymətli sənət əsərləridir. Pəhləvi recimi dövründə IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın mühüm muzeyləri [[Təbriz]], [[Urmiya]], [[Xoy]] və [[Miyandoab]]da idi. İslam inqilabından sonra bir sıra adlar kimi IranGüney AzərbaycanindakıAzərbaycandakı muzeylərin də adları dəyişdirildi və bir neçə yeni muzeylər yaradıldı. Belə ki, [[1962]]-ci ildə Təbrizdə təsis edilmiş "Şərqi Azərbaycan Muzeyi" indi "Azərbaycan Muzeyi" adlanır və bu muzeydə 2.300-ə yaxın nadir tarixi eksponat, milli geyim, təsviri və tətbiqi incəsənət, o cümlədən Əhəd Hüseyni tərəfindən hazırlanmış heykəltaraşlıq nümunələri saxlanılır. Muzeydə Məşrutə inqilabına aid ayrıca bir salon fəaliyyət göstərir. Bundan başqa, Təbrizdə "Zoologiya" muzeyi də fəaliyyət göstərir. Təbrizdəki Darülfünun Şərqdə ilk universitetlərdən olmuşdur.
 
== Dili ==
Azərbaycanlılar [[Azərbaycan türkcəsi]]ndə danışmaqdadırlar.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46770/Azerbaijan Britanika ensiklopediyası : ''The population consists mainly of Azeri-speaking Turks who use an...'']</ref>[[1888]]-ci ildə M.H.Rüşdiyyə Təbrizdə yeni tipli məktəb təşkil etmiş, IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda ilk dəfə olaraq əlifbanı yeni-sövti üsul ilə türk dili əsasında tədris etməyə başlamış, ana dilində çoxlu dərsliklər yazmışdır. [[1926]]-cı ildən məktəblərdə türk dilində tədris qadağan edilmişdir. Hakim dairələr Təbriz Universitetində Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, sosial-siyası vəziyyəti və s. ilə əlaqəli məsələlərin öyrənilməsinə maneçilik törətmişdir. II dünya müharibəsindən bugünə kimi bütün İran maarif və mədəniyyəti sahəsindəki diqqətəlayiq və yaddaqalan ən mühüm və demokratik işlər Azərbaycan Milli hökumətinə məxsusdur. Belə ki, bu dövrdə onlarca universitet və institut yaradılmışdır. Türk dilində 50-yə yaxın müxtəlif adda qəzet və jurnal, dərslik, bədii-ədəbiyyat nəşr edilmiş, kino-teatrlar tikilmiş, radio stansiyası və radio xəbərləri komitəsi yaradılmış, milli qəhrəmanlara: Səttar xana, Bağır xana, Xiyabaniyə heykəllər ucadılmışdır. Təbriz Universiteti kitabxanası, Milli Kitabxana və "Tərbiyət kitabxanası" IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın ən böyük kitabxanalarıdır.
 
IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda ilk radio stansiyasının əsası [[1946]]-cı ildə [[Azərbaycan]] Milli hökuməti tərəfindən qoyulmuşdur. [[1980]]-ci illərdə radio şəbəkələrində türk dilində verilişlərin sayı xeyli azalmışdır. Yalnız Təbriz, Urmiya və Ərdəbil radio şəbəkələrindən qısa verilişlər verilir. Onlarda da, xüsusilə [[Təbriz]] radiosunda səsləndirilən cümlələr ədəbi dilimizdən çox uzaq olub, yarı türk, yarı fars horrasından ibarətdir. IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda ilk televiziya stansiyası [[1972]]-ci ildə yaradılıb. Verilişlər ciddi nəzarətlə yalnız farsca aparılır. İnqilabdan bugünə kimi keçən müddət də Güney Azərbaycanın radio və televiziya sistemində edilmiş bütün texnoloci yeniləşmə və keyfiyyət dəyişikliklərinə baxmayaraq verilişlərin məzmununda əsaslı dəyişikliklər baş verməmişdir.
 
== Dini ==
Sətir 709:
 
== Mətbuat ==
IranGüney AzərbaycanindaAzərbaycanda mətbuatın əsası ötən əsrdə qoyulmuşdur. Milli hökumətin devrilməsindən [[1978]]-[[1979]]-cu illər inqilabına kimi IranGüney AzərbaycanindaAzərbaycanda ana dilinin mətbuatda işlədilməsi yasaq edilmişdi. Belə ki, göstərilən dövrün müxtəlif illərində Azərbaycanda fars, ingilis və fransız dillərində müxtəlif ideya-siyasi istiqamətli 20-dən artıq qəzet və curnal çap olunsa da türk dilində heç bir mətbuat orqanı mövcud olmamışdır. [[1978]]-[[1979]]-cu illər inqilabı ərəfəsində İranda demokratik, o cümlədən türkcə mətbuatın nəşrinə imkan yarandı. İnqilabdan keçən sonrakı illərdə Tehranda, eləcə də Güney Azərbaycanın Təbriz, Urmiya, Ərdəbil, Astara, Miyana, Zəncan, Əhər, Xoy, Maku, Şəbüstər, Muğan, və bu kimi şəhərlərində "Odlar yurdu", "Çənlibel", "Araz", "Molla Nəsrəddin", "Azərbaycan", "Vətən uğrunda", "Oxtay", "Səttar xan bayrağı", "İrəli", "Muştuluq", "Bahari-Azərbaycan", "Ayəndeyi-Azərbaycan" kimi qəzetlər və "Koroğlu", "Birlik", "Azadlıq", "Qardaşlıq", "Varlıq", "Dədə Qorqud", "İnqilab yolunda", "Azərbaycan səsi", "Günəş", "Ülkər", "Yeni yol" kimi curnallar çap edilərək yayıldı. Bu mətbuait orqanlarında İran, o cümlədən Azərbaycan cəmiyyətinin sosial-iqtisadi problemlərinə, onların çətinlik və ehtiyaclarını əks etdirən yazılara çox yer verilirdi. Bununla yanaşı, türkcə mətbuat səhifələrində Azərbaycan xalqının tarixi, onun mədəniyyəti, dili və ədəbiyyatının işıqlandırılması və populyarlaşdırılması da əhəmiyyətli yer tuturdu.
 
=== Qəzet və jurnallar ===
Sətir 720:
 
== İnzibati bölgü sistemi ==
IranCənubi AzərbaycanidaAzərbaycanda azərbaycan dilində danışılır. Azərbaycan cümhuriyyəti öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra güneydə azərbaycan dilinin inkişafı daha da sürətlənib. Bunun əsas səbəbi sovetlər birliyinin dağılmasından sonra güneylə quzeyin yaxınlaşmasıdır.
* Kənd: Ölkənin ən kiçik bölgü vahidi
* Rayon: Bir neçə kənd qrupu
Sətir 729:
 
== Etnik tərkibi ==
IranCənubi AzərbaycaniınAzərbaycanın etnik tərkibi Azərbaycanlılardan<ref>http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm</ref> ibarətdir.Qismən burada farslar,kürdlər,giləklər,mazandaranlılar yaşayırlar.
 
== İstinadlar ==
Sətir 737:
* [http://guntaytarix.blogspot.com/ Bayrağımız necə olmalıdır?]
* [http://www.azertimes.com/?page_id=2 '''The Azer Times''' - South and North Azerbaijan News]
* [http://southazerbaijan.info/ IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı ('''CAMAH''')]
* [http://gamoh.org Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı ('''GAMOH''')]
* [http://www.camah.org/ IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı ('''CAMAH''')]
* [http://www.azerbaijanian.com/south-azerbaijan.html South Azerbaijan]
* [http://www.diranish.net/ Azərbaycan Milli Dirəniş Təşkilatı ('''AMDT''')]
Sətir 754:
== Həmçinin bax ==
* [[Bütöv Azərbaycan]]
* [[CAMAH|IranCənubi AzərbaycaniAzərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı]]
* [[GAMOH|Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı]]
* [[Güney Azərbaycan İstiqlal Partiyası]]
Sətir 761:
* [[Mahmudəli Çöhrəqanlı]]
 
{{IRANCənubi AzərbaycaniAzərbaycan}}
 
[[Kateqoriya:Cənubi Azərbaycan| ]]
[[Kateqoriya:Qədim coğrafi bölgələr]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanla bağlı ərazilər]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan dilində danışılan ölkə və bölgələr]]
{{DEFAULTSORT:Iran Azərbaycani}}
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Cənubi_Azərbaycan"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023