|Qurunun hidrologiyası və su ehtiyyatlarıehtiyatları

|Azərbaycanın torpaq ehtiyyatlarıehtiyatları coğrafiyası

Aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq Bakının su təchizatı müəyyən qədər yaxşılaşdı və şəhəryanı təsərrüfatın yaradılması işlərinin həyata keçirilməsinə xeyli kömək etdi. Bu tədqiqatların əsasında ilk coğrafiyaçılardan biri olan H.B.Əliyev 1935-ci ildə «Bakıətrafı təsərrüfatın inkişafının iqtisadi-coğrafi problemləri» mövzusunda ilk dəfə namizədlik dissertasiyası müdafiə etdi. Bu, Azərbaycanda, ümumiyyətlə, coğrafiya səhəsində yazılmış ilk dissertasiya işi idi. Dissertasiya işində Abşeron buxtasının kompleks şəkildə qiymətləndirilməsi ilə bağlı olduqca gərəkli coğrafi fikir və tövsiyələr verilmişdir.

XX əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısından başlayaraq respublikada iqtisadi quruculuq işlərinin həcmi xeyli genişlənir, yeni sənaye və kənd təsərrüfatı mərkəzləri, təbii-ərazi kompleksləri yaranırdı. Respublikanın ərazisində yeni neft və qaz yataqları aşkar edilir, suvarma şəbəkələri yaradılır və min hektarlarla xam torpaqlar mənimsənilirdi. Bütün bunlar respublika ərazisində geniş fiziki və iqtisadi coğrafiya sahəsində tədqiqatları aparmağı tələb edirdi. Lakin belə böyükhəcmli tədqiqat aparmaq üçün lazımi elmi kadırlar, tədqiqat mərkəzləri yox idi. Respublikada elmi mərkəzlərin yaradılmasına və bu mərkəzlərdə işləmək üçün coğrafiya ixtisası üzrə ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanmasına böyük ehtiyac duyulurdu. Həyatın tələbatına cavab olaraq 1935-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda ilk dəfə olaraq coğrafiyaçı H.B.Əliyev rəhbərliyi ilə coğrafiya fakültəsi açıldı. O, fakültənin iqtisadi-coğrafiya tədrisi problemlərini, Kazan Universitetinin yetirməsi N.Xelfin isə fiziki-coğrafiya fənnini tədris edirdi. İnstitutun iqtisadi və fiziki coğrafiya kafedraları ilk tədqiqat mərkəzlərinə çevrilmişdi. Çox keçmədi ki, ali məktəblər üçün ana dilində ayrı-ayrı fənlər o cümlədən coğrafiya üzrə ilk tədris vasaitələri hazırlanmağa başlandı, ilk elmi məqalələr nəşr edildi.

Göründüyü kimi, Azərbaycanda coğrafiya elminin təməli, fikir və ideyalar formasında və rəsmi olaraq elmi məktəb kimi təşəkkül tapması 1937-ci ilin aprel ayından, coğrafiya elmi sahəsində elmi-tədqiqat işi aparan alimlərin bir qrupun təşəbbüsü ilə SSRİ EA Azərbaycan filialı nəzdində coğrafiya sektorunun yaranması tarixindən sonrakı dövrlərə təsadüf edir.

Bu bölmənin ilk struktur tərkibində cəmi 6 əməkdaş fəaliyyət göstərirdi. Buna baxmayaraq, həmin vaxtda respublika coğrafi tədqiqatların planına “Azərbaycan ərazisinin coğrafi şəraitinin hərtərəfli öyrənilməsi” kimi mühüm elmi problem daxil edildi.

1937-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurasının qərarı ilə Azərbaycanda “Coğrafi sözlüyün” hazırlanması və nəşri bir vəzifə kimi qarşıya qoyuldu və bu iş SSRİ EA Azərbaycan filialının qərarı ilə yeni yaradılmış coğrafiya bölməsinə həvalə olundu. Coğrafiya sözlüyünün 2 cilddə olması nəzərdə tutulmuşdu. Bununla əlaqədar coğrafiya sektoruna təklif olundu ki, Azərbaycanın coğrafi sözlüyünə dair SSRİ EA Gürcüstan filialına verilmiş bütün materiallar geri alınsın. Bununla yanaşı, 1938-ci ildə SSRİ EA Azərbaycan filialının rəyasət heyətinin qərarı ilə Coğrafiya sektorunun ilk direktoru vəzifəsinə tanınmış iqlimşünas, professor, İ.V.Fiqurovski təyin olundu və sektorun tərkibində Fiziki coğrafiya, Geofizika, İqtisadi coğrafiya, Xəritəçilik bölmələri təşkil olundu.

1939-cu ildə İ.V.Fiqurovskinin sədrliyi ilə Azərbaycan coğrafiyaçılarının ilk elmi ictimai təşkilatı olan Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti yarandı. Yeni yaranmış cəmiyyət bütün coğrafiyaçı qüvvələri öz ətrafına toplamış, respublikada coğrafi biliklərin yayılması və s. məsələlərlə məşğul olmuşdur. Cəmiyyət coğrafi tədqiqatların aparılması, tarixi-coğrafi gecələrin keçirilməsi, dünya, sovet və Azərbaycan coğrafiyaçılarının yubileylərinin təşkili, elmi perspektivləri, elmi tədqiqat işlərinin nəticələri və nəşr edilmiş kitabların müzakirəsinin təşkilini həyata keçirmişdir. Hazırda bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 8 bölmə üztə fəaliyyət göstərir:

Yeni təşkil olunmuş sektorun qarşısında ilk növbədə Azərbaycanın coğrafi şəraitinin ümumi təsviri xarakterdə öyrənilməsi, tədqiqatların planlı və sistemli aparılması, mövcud coğrafi ehtiyatların kəmiyyətcə və keyfiyyətcə öyrənilməsi qarşıya qoyulmuşdur. Bundan başqa, Azərbaycanın iqtisadi və fiziki-coğrafi xəritələrinin tərtibi, coğrafi sözlüyün hazırlanması tövsiyə olundu. Azərbaycanın coğrafi sözlüyünün tərtibində ilk dəfə olaraq 7000-dən çox coğrafi addan istifadə olunmuşdur. Onun ilk həcmi isə 3 çap vərəqindən çox olmuşdur. Bu kimi coğrafi tədqiqat işləri Azərbaycanda gələcəkdə kompleks coğrafi tədqiqatların aparılmasında böyük rol oynadı. O cümlədən Azərbaycanda sənaye coğrafiyası, kənd təsərrüfatı coğrafiyası, təbii ehtiyatların coğrafiyası, nəqliyyat və əhalinin məskunlaşması sahəsində coğrafiya elminin nəzəri və təcrübi inkişafına əsas yaratmış oldu.

Sektorun məhsuldar fəaliyyəti nəticəsində tezliklə ilk olaraq Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi xəritəsi tərtib edildi (1:500 000). Həmin xəritədə təbii ehtiyatların coğrafi paylanması da öz əksini tapdı. O vaxtlar həmin xəritə bütün respublika ictimaiyyətində coğrafiya elminin ilk nailiyyətləri kimi böyük maraq doğurdu və coğrafiya sektorunun elmi yaradıcılıq fəaliyyəti yüksək dəyərləndirildi. Xəritənin məzmununu, onun hazırlanması metodikası, elmi-nəzəri və praktiki əhəmiyyəti yüksək qiymətləndirildi. Ona görə respublika EA-da ilk dəfə olaraq həmin xəritə yeni yaradılmış sektorun elmi şurasında geniş müzakirəyə çıxarıldı və böyük elmi nailiyyət kimi qəbul olundu.

Sektorda kadr potensialının artım dinamikasına müvafiq olaraq ildən-ilə çöl ekspedisiyalarının sayı artırdı. 1938-1939-cu illərdə sektorun plan işlərinə müvafiq olaraq Bakının Abşeron rayonu ərazisinə ilk çöl ekspedisiyası təşkil olundu. Ekspedisiya o vaxtlar geniş coğrafi biliyə malik olan H.B.Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirildi. İlk kompleks ekspedisiyanın Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafında çox böyük rolu oldu. Belə ki, Abşeronətrafı ərazilərin coğrafi xüsusiyyətləri, coğrafi problemlərin xarakteri müəyyənləşdirildi, eyni zamanda, Abşeronda ilk dəfə olaraq tərəvəzçiliyin daha səmərəli yerləşdirilməsi və inkişafının coğrafi aspektləri işlənilib hazırlandı. Bakı torpaq şöbəsinə coğrafi təkliflər hazırlandı. Burada həmçinin kənd təsərrüfatının coğrafiyasına dair elmi əsaslar işlənildi. Toplanılmış elmi materiallar yenidən elmi-nəzəri cəhətdən işlənilərək H.B.Əliyevin namizədlik dissertasiyasının müdafiəsi üçün elmi baza rolunu oynadı. H.B.Əliyev “Abşeron Bakının tərəvəzçilik bazası kimi” mövzusunda Azərbaycanda ilk dəfə olaraq (1938-ci ildə) namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdi və coğrafiya elmləri namizədi oldu. Artıq 1938-ci ilin yayında Böyük Qafqazın şərq hissəsində Bazardüzü, Şahdağ zirvələrində müasir “buzlaqları” öyrənmək məqsədilə kiçik ekspedisiya təşkil olundu. Ekspedisiyanın rəhbərliyi elmi işçi kimi çalışan İ.A.Şeyxzadəyə tapşırılmışdı. Ekspedisiya müasir buzlaqların coğrafiyası haqqında yeni elmi məlumatlar topladı. Müasir buzlaqlar haqqında ilk coğrafi məlumatların toplanması digər dağlıq ərazilərdə buzlaqların öyrənilməsi üçün elmi ideya və yeni fikirlərin yaranmasına səbəb oldu.

Azərbaycanın coğrafi şəraiti öyrənildikcə onun təbii ehtiyatlarının daha zəngin potensiala malik olması ortaya çıxırdı. Coğrafiyaçı alimlərin (M.Abduyev) təşəbbüsü ilə 1938-ci ildə ilk dəfə sektor tərəfindən Azərbaycanın ən gözəl guşəsi olan Göy-gölün mənzərəsini əksetdirən xüsusi turist marşrutu kitabçası nəşr olundu. Artıq 1939-cu ildə sektorun plan işlərindən ikisi başa çatdırıldı. İlk dəfə olaraq “Xəzər dənizinin su balansına iqlimin və çay axımlarının təsiri” problemi öyrənildi. Bu problemin öyrənilməsi (A.M.Mixaylovskinin rəhbərliyi ilə) bilavasitə Xəzər dənizi üzrə keçmiş SSRİ EA Komissiyasının tapşırığı ilə həyata keçirilmişdir. Həmin ildə “Abşeron yarımadasının seysmik xarakteristikası” adlı tədqiqat mövzusunun başa çatması coğrafiya elmində yeniliklərin və tədqiqatların ardıcıllığını göstərdi.

Hələ sektor yaradılarkən onun qarşısında respublikada kənd təsərrüfatı coğrafiyasının əsasını qoymaq tapşırılmışdı. Bu məqsədlə həmin sahənin inkişafını yaşxılaşdırmaq üçün tətbiqi tədqiqat işləri planlaşdırıldı. Məşhur iqlimşünas coğrafiyaçı İ.V.Fiqurovskinin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda “Pambıq sovkasının artım dinamikasına iqlim amillərinin təsiri” mövzusunda yeni tədqiqat işi aparılmağa başlandı. Həmin tədqiqat işinin nəticələrinin və tərtib olunmuş xəritənin tətbiq edilməsi üçün Pambıqçılıq üzrə Xalq Komissarlığına xüsusi təkliflər verildi. Eyni zamanda, həmin ərəfələrdə “Böyük Volqa” problemi ilə əlaqədar “Xəzər dənizinin iqliminin öyrənilməsi” mövzusunda aparılan tədqiqat işi də yaxşı elmi nəticə verdi.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafının intensivləşməsi və onun yeni sahələrinin yaradılması probleminin həlli isə tədqiqat işlərini kompleks və intensiv aparılmasını tələb edirdi. O vaxtlar “Quru subtropiklərin iqlim xarakteristikası”, “Abşeron gölü”, “Azərbaycanda günəş radiasiyasının paylanması və onlardan istifadə mümkünlüyü”, “Kirovabadın seysmik cəhətdən öyrənilməsi”, “Şimal-şərqi Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi xarakteristikası” və s. mövzularda aparılan çöl tədqiqatları Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafının coğrafi təminatında mühüm rol oynadı. Coğrafi axtarışların yeni təcrübi nəticələri Samur-Dəvəçi kanalının tikintisində onun coğrafi aspektlərinin öyrənilməsinə böyük kömək etdi.

Azərbaycanda Coğrafiya sektorunun yaranması coğrafiya elminin inkişafı ilə yanaşı, bir elmi mərkəz kimi ictimai təşkilat formasında tanınmasına, təbliğinə və formalaşmasına da imkan yaratdı. Coğrafiya sektorunun nəzdində Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin yaranması buna konkret misaldır. 1940-cı illərin əvvəllərində coğrafiya sektorunun üçillik hesabatı oldu. Sektorun fəaliyyəti müddətində Azərbaycanda coğrafiya elminin, həmçinin ilk illər ərzində inkişafında nəzərə çarpan uğurlu təkamül mərhələsi xüsusilə qeyd olundu, coğrafiya elminin hərtərəfli inkişafının əsasını qoydu.

1940-cı ildə Azərbaycan üzrə ilk dəfə hazırlanmış coğrafiya turizm marşrut kitabı və azərbaycanca fiziki-coğrafiya dərsliyinin birinci hissəsi nəşrə təqdim olundu. Hər iki elmi-kütləvi materialın icrası tədqiqat planına daxil edildi. Bundan başqa, “Azərbaycan coğrafiyası” dərsliyinin (iqtisadi coğrafiya üzrə) ali və orta məktəblər üçün tədris vəsaiti kimi hazırlanması planlaşdırıldı. Həmin dərslik vəsaitinin ilk variantı 1941-ci ilin birinci yarısında hazırlandı. Onun ümumi həcmi 15 çap vərəqinə bərabər idi. Həmin ildə Azərbaycanın 22 xəritədən ibarət ilk tədris atlasının istifadəyə verilməsinin özü də coğrafiya elminin ən uğurlu nailiyyətlərindən biri idi. Bir az sonra kartoqrafiya bölməsi tərəfindən “Azərbaycanın iqtisadi xəritəsi”nin ilk layihəsi hazırlandı (1:600 000 miqyasında). İran sahillərindən Xəzərə tökülən çaylara və Kirovabadın seysmik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş elmi tədqiqat hissələri də başa çatdırılıb müvafiq elmi nəticələr dövlət komissiyalarına təqdim olundu. Kirovabadın seysmik xəritəsinin tərtib olunması o zamanlar coğrafiya elminin mühüm nailiyyəti kimi qəbul olunmuşdur. Xəritə həm elmi və həm də təcrübi cəhətdən əhəmiyyətli olduğu üçün çox maraqla qarşılanmışdır.

1940-1941-ci illərdə coğrafiya sektorunun elmi tədqiqat planında Azərbaycanın aqrar əkinçilik təsərrüfatının genişləndirilməsi üçün iqlimin öyrənilməsi məqsədi ilə ilk ekspedisiyalar təşkil olundu. Həmin ekspedisiyaların əldə etdiyi elmi nəticələrin təhlili, praktiki əhəmiyyəti və təcrübi təklifləri tətbiqi məqsədilə təsərrüfat müəssisələrinə göndərildi. Müəyyən olundu ki, Azərbaycan ərazisində istiliklə coğrafi bolluğun təminat müddəti ilin may-oktyabr aylarına təsadüf edir. Həmin elmi-təcrübi nəticələr təsərrüfatın öncə illik planlaşdırma prinsipində mühüm rol oynayır.

Sektorun fəaliyyətində Azərbaycanda coğrafiya elminin aktual problemlərinə həsr olunmuş təcrübi xarakterli müxtəlif elmi konfranslara, toplantılara da geniş yer verildi. Artıq 1941-ci illərə qədər Bakıda və rayonlarda coğrafiya elminin müxtəlif sahələrinə dair 40-dan çox elmi məruzə oxunmuşdur. Onların əksəriyyəti coğrafiya elminin aktual təcrübi sahələrinə, iqtisadi-sosial məsələlərin yaxşılaşmasına həsr olunmuşdu. O cümlədən “Xəzər dənizinin su balansı” (A.Mixayılov), “Samur-Dəvəçi kanalının çəkilməsinin coğrafi aspektlərinə dair” (Q.Mamayev), “Zaqafqaziyanın və Azərbaycan ərazisinin xəritələşdirilməsi” və s. məruzələr daha çox elmi maraq doğurmuşdur. Azərbaycanda yenicə yaradılmış Coğrafiya Cəmiyyətinin səmərəli fəaliyyəti də öz bəhrəsini verməyə başlayırdı. Həmin ərəfələrdə böyük rus səyyah-coğrafiyaşünası N.N.Prejivalskinin yubileyinin keçirilməsi coğrafiya elminin yeni fikir və ideyalarla zənginləşdirilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bunlarda Coğrafiya sektorunun gələcək elmi təşkilati fəaliyyətində müsbət fikirlər yaratdı. Məlum olduğu kimi, 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsi başlayanda hər bir vətəndaş kimi Coğrafiya sektorunun əməkdaşları, o cümlədən bütün elmi əməkdaşlar vətənin müdafiəsi üçün səfərbərliyə alındı. Beləliklə, sektorun elmi-tədqiqat fəaliyyəti müəyyən dərəcədə zəiflədi. Ancaq bunlara baxmayaraq, 1941-ci ilin başlanğıcında nəzərdə tutulmuş illik elmi-tədqiqat işləri üzrə plan mövzuları müzakirə və təsdiq olundu. İlk olaraq Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacının (Balakən, Qax, Zaqatala, Şəki və s.) ümumi coğrafiyasının öyrənilməsi mövzusu təsdiqləndi. Mövzunun yerinə yetirilməsi məqsədilə bütün mümkün kameral-ədəbiyyat materiallarının toplanmasına baxmayaraq, müharibə ilə əlaqədar çöl ekspedisiyasını vaxtında təşkil etmək mümkün olmadı. İcraçılardan Antonov, Konavalov, Kuznetsov, Abdeev və s. cəbhəyə getdilər. Bundan başqa, N.V.Malenovskinin rəhbərliyi ilə icrası gözlənilən “Azərbaycanda günəş enerjisinin paylanması və onlardan səmərəli istifadə olunması” adlı mövzunun icrası yarımçıq qaldı.

Obyektiv çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanın inzibati rayonlarının ərazisini əhatə edən 26 vərəqdən ibarət yeni coğrafi atlas nəşr olundu. Əsas dağ suayrıcları və 140-dan çox çayın xəritəsi atlasda öz əksini tapdı. Müəlliflər kollektivi tərəfindən (Q.Mamayev, M.Abdeev, B.Antonov və s.) hazırlanmış “Azərbaycanın iqtisadi xəritəsi” sonuncu variantda nəşrə təqdim olundu. Eyni zamanda, həmin ərəfədə sektorda kadr hazırlığına xüsusi fikir verilmişdir. Artıq 1941-ci ildə sektorun iki nəfər əməkdaşı (Kuznesov və Şeyxzadə) namizədlik dissertasiyası müdafiə edib elmi dərəcə aldılar. Sektorda tədricən elmi əməkdaşların artması və onların mərhələ-mərhələ elmi dərəcə almaları coğrafiya elminin digər sahələri üzrə yeni elmi tədqiqat istiqamətlərinin yaranmasına imkan verdi. 1942-ci ildə Elmlər Akademiyası filialı Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Coğrafiya sektorunun tərkibində iqtisadi coğrafiya və iqtisadiyyat bölməsi yaradıldı. Həmin bölmənin rəhbəri Z.Cahangirov, elmi katibi isə M.Zeynalov təyin olundu. 1942-ci ilin birinci yarısında sektorun elmi əməkdaşlarının sayı artaraq 12 nəfərə çatdı. Sektorun tərkibində elmi işçilərlə yanaşı, xəritəşünas və onun tərtibatçısı kimi ixtisaslı mütəxəssislər də çalışmağa başladı.

Sektorun elmi tədqiqat plan işlərinə uyğun olaraq “Azərbaycanın ərazisinə aid coğrafi adların yeni göstəricisi” hazırlandı. Göstəricilər bir növ Azərbaycan xəritəsindəki coğrafi adların elmi-lüğəti təhlilinə həsr olunmuşdu. 1942-ci ilin sonuna qədər həmin coğrafi adların göstəricilərinin təhlili tamamilə başa çatdırıldı və geniş istifadəyə təqdim olundu.

Sektorun bölmələrində tədricən Azərbaycanın relyefi, iqlimi, hidroqrafiyası, iqtisadiyyatı, əhalisi, nəqliyyatı və s. sahələrin tədqiqinə üstünlük verilirdi. Bundan başqa, 1942-ci ildə ilk dəfə olaraq “Azərbaycanın orta məktəb coğrafiyası” tədris xəritəsi tərtib olundu və yüksək qiymətləndirildi.

Qeyd etmək lazımdır ki, sektorun ümumi tədqiqat planlarının icrasında Böyük Vətən müharibəsinə kömək məqsədilə iqtisadi coğrafiya sahəsində məqsədli iqtisadi-coğrafi ehtiyatların öyrənilməsi üçün elmi araşdırmalara nisbətən üstünlük verilmişdir. 1943-1944-cü illərdə, ümumiyyətlə, digər elmi sahələr kimi sektorun bütün coğrafi tədqiqat planları müharibənin tələblərinə uyğun qurulmuşdu. 1943-cü ildə Azərbaycanda ilk dəfə ipəkçilik təsərrüfatının coğrafi aspektləri coğrafiya sektoru tərəfindən işlənildi, onun iqtisadi potensialı, gələcək perspektivləri, problemlərin inkişaf yollarının coğrafi əsasları öyrənildi.

Zaman keçdikcə Coğrafiya sektorunun elmi tədqiqat fəaliyyətində xarici ölkələrin coğrafiyasının öyrənilməsinə diqqət ayrılırdı. Bu məqsədlə ilk dəfə olaraq “Yaxın Şərq ölkələri üzrə coğrafi məlumat” sorğu kitabı hazırlandı. Əfqanıstan, Pakistan, İran və s. Şərq ölkələr haqqında da coğrafi məlumatlar toplandı və getdikcə Yaxın Şərq ölkələrinin öyrənilməsinə maraq daha da genişləndirildi. Sektorda coğrafiya elminin nisbətən çətin və problem məsələlərinin, xüsusilə Zaqafqaziyada Yerin hərəkətlərinin (tektonik hərəkətlər, geofiziki və s.) öyrənilməsinə böyük maraq göstərilirdi. O cümlədən Abşeron yarımadası relyefinin, səth quruluşunun formalaşması və dəyişməsinin gemorfoloji xüsusiyyətləri tədqiq olundu. Həmin mövzuda ilk namizədlik dissertasiyasının (N.Şlepnov) müdafiə olunması coğrafiya elminin inkişafının sürətlənməsindən xəbər verirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1944-cü ildə “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası” monoqrafiyasının nəşr olunması coğrafiya elminin inkişafında böyük yenilik oldu. Bu kitabda Azərbaycanın fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinin kompleks göstəriciləri öz əksini tapmışdır. Bundan başqa, yeni nəşr olunmuş əsərdə Azərbaycanda fiziki coğrafiya elminin mühüm elmi-nəzəri və metodoloji yanaşmaların təcrübi əhəmiyyət də aydınlaşdırılmışdır.

Azərbaycanda həyata keçirilən elmi tədqiqatların mühüm nəticələrini və onun xalq təsərrüfatının inkişafında rolunu nəzərə alaraq 1945-ci il yanvar ayının 23-də akademik V.L.Komarovun məsləhəti və yaxından iştirakı ilə SSRİ hökumətinin Azərbaycanda SSRİ EA Azərbaycan filialının ayrıca Elmlər Akademiyasına çevrilməsi haqqında qərarı qəbul olundu və bu, ölkə ictimaiyyəti tərəfindən böyük razılıq hissi ilə qarşılandı. Eyni zamanda, Coğrafiya sektorunun bazası əsasında Azərbaycan EA tərkibində Coğrafiya İnstitutunun yaradılması coğrafiya elminin inkişafında mühüm bir mərhələnin başlanğıcını qoydu.

İnstitutun kadr potensialı 1937-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq hazırlanmış coğrafiyaçı mütəxəssislərdən A.A.Mixaylov, V.R.Smirnov-Loqinov, N. Məmmədbəyli, N.Mamayev, M.Zeynalov, B.Nəzirova, M.Abduyev, H.Əliyev, O.Osmanov, N.Şlepnov, B.Antonov, R.Kovalyov, S.Rüstəmov, Ə.Mədətzadə, Q.Gül və s. ibarət idi. Bu dövrdə, İnstitutun elmi tədqiqat struktur istiqamətləri yenidən müəyyənləşdi, respublikada fiziki-coğrafi və iqtisadi-coğrafi şəraitin öyrənilməsi qarşıya məqsəd olaraq qoyuldu. Yaxın Şərq ölkələri coğrafiyasının öyrənilməsinə və Azərbaycanla onların tarixi əlaqələrinə də maraq xeyli artdı.

1945-ci ilin iyul ayından institutda fiziki və iqtisadi coğrafiya, xəritəçilik şöbələri fəaliyyət göstərməyə başlamış, əsas tədqiqat mövzularından biri dağlıq ölkələrinin coğrafiyası olmuşdur. İlk illərdə əməkdaşların heç birinin elmi dərəcəsi olmasa da, artıq 1947-ci ildə institutda çalışan 20 nəfərdən 11-i elmlər namizədi idi, 3 nəfər isə aspiranturaya qəbul edilmişdi. Coğrafiya elmi üzrə yüksək ixtisaslı kadrlara xüsusi ehtiyac olduğu nəzərə alınaraq 1951-ci ildə instituta məqsədli aspirantura üçün 4 yer verilir. B.Ə.Budaqov, Ə.C.Əyyubov, B.İ.Əbdürrəhmənov və E.Q.Mehrəliyev SSRİ EA-nın Coğrafiya İnstitutuna ezam edilirlər. Sonralar bu alimlərin hər biri Azərbaycanda coğrafiya elminin müxtəlif istiqamətləri üzrə elmi məktəblərin yaradılması və inkişaf etdirilməsi sahəsində geniş fəaliyyət göstərmişlər.

Coğrafiyanın tədqiqat obyektinin və mövzularının genişliyini, kadr potensialını nəzərə alaraq 1950-ci illərdə institutda '''6 şöbə'''dən ibarət yeni struktur yaranır. Ə.M.Şıxlinski iqlim, B.A.Antonov geomorfologiya, V.Q.Zavriyev xəritəçilik, S.H.Rüstəmov hidrologiya, Q.K.Gül Xəzər dənizi şöbələrinə rəhbərlik edirlər.

1978-ci ildə isə Coğrafiya İnstitutunun iqlimşünaslıq şöbəsi tərəfindən Ə.M.Şıxlinskinin rəhbərliyi altında hazırlanmış və Moskvada çap olunmuş «Azərbaycan SSRİ-nin istilik balansı» atlası çap olundu. Atlasın nəşri Azərbaycanda coğrafiya elmində ən böyük nailiyyətlərdən biri sayılır. 2014-cu ildə çap olunmuş “Azərbaycan Respublikasının Milli Atlasında” coğrafiya elminin 70 illik elmi naliyyətləri öz əksini tapmışdır.

Həmçinin respublika səviyyəsində coğrafi problemlərin miqyasına və həllinə müvafiq olaraq institutun strukturunda yeni tədqiqat bölmələri yaradıldı. İqlimşünaslıq, Geomorfologiya, Xəritəçilik, Xəzər dənizi, Hidrologiya və İqtisadi coğrafiya şöbələrində kompleks coğrafi tədqiqatlara başlanıldı. Tədqiqat işlərinin əsas məqsədi isə Azərbaycanda xalq təsərrüfatının inkişafında coğrafi ehtiyatların tədqiqinə nail olmaq idi. Həmin illərdə coğrafi tədqiqatlara rəhbərlik böyük təcrübəyə malik və tanınmış Azərbaycan coğrafiyaçı alimlər Ə.Şıxlinski, B.Antonov, S.Rüstəmov, Q.Gül və başqalarına tapşırılmışdı. 1950-ci illərdə Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsində coğrafiya elminin nailiyyətlərindən geniş istifadə olundu. Xüsusilə Qazax-Gəncə, Quba-Xaçmaz, Samur-Dəvəçi zonalarında yeni təsərrüfat sahələrinin ixtisaslaşmasında konkret coğrafi ehtiyatların göstəriciləri nəzərə alınırdı.

«Abşeronun hava tipləri və iqlimi» (1953), «Lənkəran təbii rayonunun iqlim səciyyəsi» (1953), «Xəzər dənizinin sinoptik-iqlim rayonlaşdırılması» (1954), «Abşeron yarımadasının iqlim səciyyəsi» (1956), «Azərbaycan SSR-nin istilik balansı» (1956), «Azərbaycanın iqlimi» (1968), «Azərbaycan SSR-nin istilik balansı» (1971), «Azərbaycan SSR-nin istilik balansı atlası» (1978) və onlarla bu kimi əsərlərin nəşri 1945-ci ildən sonra Azərbaycanda nəzəri və təcrübi coğrafiyanın inkişafına sübutdur. Coğrafiyanın iqlimşunaslıq üzrə inkişafı və bu sahədə aparılan fundamental elmi tədqiqat işlərinə görə Ə.M.Şıxlinski və Ə.C.Əyyubovun xidmətlərini xüsusilə vurğulamaq yerinə düşər. Azərbaycanda istilik balansı və mikroiqlimşünaslıq sahəsinin baniləri bunlar hesab olunur.

Azərbaycanda ilk coğrafiya elmləri doktoru, professor Q.G.Gül Azərbaycanda Xəzər dənizi və onun coğrafiyasının öyrənilməsinini ilk tədqiqatçısıdır. O, həmçinin respublika coğrafiya cəmiyyətinin prezidenti olmaqla yanaşı, ali məktəblər üçün «Azərbaycan SSR-nin coğrafiyası» dərsliyinin ilk müəllifi olmuşdur.

Azərbaycanın ümumi atmosferi səkkiz hava kütləsinin təsiri altında formalaşır, Yer kürəsinin mövcud ekvatorial təbii zonalarının əksəriyyətinin oxşarlıqlarını özündə əks etdirir, 4500-ə qədər bitki növünə malikdir.

Akademik B.Ə.Budaqovun respublikamızın orogeomorfoloji və ümumi relyefinin öyrənilməsində böyük xidmətləri var. 1967-ci ildə M.Müseyibov və N.Şirinovla birlikdə nəşr etdirdiyi «Ümumi geomorfologiya», «Cənub-şərqi Qafqazın geomorfologiyası və ən yeni tektonikası» monoqrafiyaları və yüzlərlə elmi məqalələri coğrafiya elminə yeni fikir və ideyalar gətirdi.

Ölkəmizdə landşaftşünaslıq elmində qazanılmış ən böyük uğurlardan biri də dağlıq ərazilərdə ekzodinamik proseslərin landşaftların inkişafına təsirinin ən mühüm xüsusiyyətlərinin tədqiqidir. Müəyyən olunmuşdur ki, eyni bir landşaft qurşağı daxilində landşaftın üfüqi strukturu, relyefin geomorfoloji xüsusiyyətləri ilə differensiasiyaya uğrayır. Landşaftdaxili parçalanma, növdaxili təkrarlanma tezliyi və landşaft qurşaqlarının quruluşu əsasən iqlimin dəyişkənliyi, relyefin parçalanması, yamacların ekspozisiyası ilə müəyyən olunur. Düzənlik ərazilərdə isə müasir landşaftın struktur differensiasiyasını əsasən mikroiqlmin və eləcə də relyefin səth quruluşunun dəyişkənliyi ilə qrunt sularının səviyyə əlaqəsi nizamlayır. Aşkar edilmişdir ki, düzənlik ərazilərdə landşaftın formalaşmasında təkcə makrorelyef formaları deyil, eyni zamanda mezo və mikrorelyef formaları, gətirmə konusları, konusarası çökəkliklər, yataqboyu tirələr, tirələrarası çökəkliklər, basdırılmış qalxmalar, çay terrasları və s. mühüm rol oynayır (B.Ə.Budaqov, A.A.Mikayılov, 1972, 1985; A.T.Haqverdiyev, 1975; O.Ə.Kərimov, 1975 Y.Ə.Qəribov, 1983 və b.). Palçıq vulkanlarının landşaftın morfoloji differensiasiyasında rolu tədqiq edilmiş və onların yayıldığı ərazilərin landşaftları üç genetik qrupa-zirvələrin, vulkan konusları yamaclarının və vulkan ətəklərinin landşaftlarına bölünmüşdür. Müəyyən edilmişdir ki, arid iqlim şəraitində palçıq vulkanlarının fəaliyyəti şoranlaşma tipli landşaft komplekslərinin inkişafını sürətləndirir (B.Ə.Budaqov, A.A.Mikayılov, X.Ömərova, 1972; A.H.Əhmədov, 1975; A.A.Mikayılov, S.M.Zeynalova, 1998; E.C.Kərimova, 2010.).

Bununla yanası, coğrafiyaçı alimlər tərəfindən Azərbaycanda geniş yayılmış palçıq vulkanlarının landşaftın formalaşmasında rolunu aşkar etmək və onların morfo-tipoloji diferensiasiyasınını müəyyənləşdirmək məqsədilə palçıq vulkanlarının intensiv yayıldığı rayonlarda landşaft tədqiqatları aparılmışdır. Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, palçıq vulkanlarının yayıldığı rayonların landşaftlarının daxili diferensiasiyası əsasən relyefinin morfostruktur xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır. Palçıq vulkanlarının geniş yayıldığı rayonların relyefini üç morfostruktur xüsusiyyətlərinə görə genetik qrupa – suayrıcılara, dağ yamaclarına və dağarası çökəkliklərə ayrılmışdır.

Coğrafiyaçı alimlər tərəfindən aparılmış tədqiqatlardan müəyyən olunmuşdur ki, palçıq vulkanlarının təsiri nəticəsində formalaşmış landşaft kompleksləri həmişə xüsusilə köl forması tipi kimi xarakterizə olunur.

Azərbaycanda 1960-1970-ci illərdən başlayaraq ümumi coğrafi anlamlara və təsviri tədqiqatlara diqqət azaldı. Çünki xalq təsərrüfatının inkişafı, coğrafi ehtiyatların iqtisadi və sosial dəyərlərini, həmçinin potensiyal imkanlarını müəyyənləşdirmək üçün kompleks konstruktiv və tətbiqi tədqiqatlara üstünlük verildi. Ayrı-ayrı bölgələrdə istehsal xarakterli emal mərkəzləri yaradıldı. Respublikada coğrafi şəraitin palecoğrafi formalaşmasının ümumi qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi, aqrar islahatlarla bağlı xəritələşdirlimənin aparılması, su qovşaqlarının tikintisi, yolların genişləndirilməsi və nəhayət, ekocoğrafi problemlərə qarşı elmi-təcrübi tədbirlərin hazırlanması məqsədilə tətbiqi coğrafiyanın əsası qoyuldu.

Azərbaynda coğrfaiya elminin inkişafı nəticəsində, ölkə ərazisində dağlıq və düzənlik ərazilərində landşaftəmələgətirici amillərin stasionar öyrənilməsinə geniş imkanlar yaradıldı. Landşaft xəritələrinin müqayisəli təhlili, müxtəlif profil və stasionar çöl müşahidələri bir daha göstərdi ki, ümumiyyətlə, landşaftların diferensial xarakteri ümuni-coğrafi qanunauyğunluğlara tabeli şəkildə baş verir. Lakin landşaftın lokal, orogeomorfoloji mürəkkəbləşməsi prinsipləri, xüsusilə, relyef, iqlim, amillərinin fəaliyyətindən və landşaftmetrik ölçülərdən asılıdır. Yəni landşaftdaxili diferensiyanın tezliyi landşaftəmələgətirici amillərin parçalanması əmsalı ilə düz mütənasiblik təşkil edir. Dağlıq landşaftının hündürlük-zaonallıq sərhədlərini releflə iqlim amillərinin birgə əlaqəsi müəyyən edir, düzənlik ərazilərdə isə ümumi qayda olaraq coğrafi amillərin ufüqi yerdəyişməsi əsas rol oynayır.

Bu metodikanın ən əhəmiyyətli üstünlüyü ondan ibarətdir ki, xüsusilə dağlıq ərazilərdə ciddi parçalanmaya məruz qalmış landşaftlarda ümumi zonallıq prinsipinin pozulması müşahidə olunmur. Yəni belə sahələrdə adətən landşaft konturları həddindən artıq sıxlaşır və həmin landşaftların təkrarlanma tezliyi artır. Nəticədə fitobioloji məhsuldarlıq azalır və landşaftın aqrar planlaşdırılmasını zəiflədir.

Həmçinin landşaftın riyazi xəritələşmə metodikasının ən ümdə əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, birinci növbədə təbii komplekslərin statistik göstəricilərinə görə ümumləşdirilməsinə imkan verir. Landşaftların coğrafi genetik analizini asanlaşdırır, landşaftların parçalanmasına dair hər bir region üçün ayrıca orta parçalanma əmsalını dəqiqləşdirir. Eyni zamanda, bu metodun sayəsində bütövlükdə Azərbaycan ərazisinin landşaftları haqqında xüsusi statistik məlumat bazasının yaradılması asanlaşır.

1980-1990-ci illərdə Şirvan düzü landşaftlarının antropogen dəyişməsi və onların rekonstruksiyası, Abşeron yarmadasının antropogen landşaftlarının geokimyası, selli çayların gətirmə konusları landşaftlarının səmərəli istifadəsi haqqındakı tədqiqat işlərində müvafiq elmi-metodloji və konstruktiv yeniliklər aşkar olunmuşdur. Məsələn, düzənlik ərazilərdə və yaxud antropogenləşmiş landşaft sahələrində qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, intrazonollığın fəallaşması, dominant landşaftların daxilində yeni modifikasiyalı (yeni formada) landşaftların formalaşmasını təmin edir. Azərbaycanda çayların kifayət qədər gətirmə konusları mövcuddur. Bunlar da, öz növbəsində, landşaftların formalaşması və ərazi morfodinamikasında mühüm rol oynayır. Bu aspektdə landşaft tədqiqatlarının müqayisəli analizi göstərdi ki, gətirmə konuslarının əksəriyyəti paleogenetik formalaşmadır, lakin onların landşaft-geomorfoloji dəyişməsi dinamikasının əsası selin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ona görə də Azərbaycanda gətirmə konuslarının landşaftları fəaliyyət dinamikasına görə üç qrupa bölünür: fəal, nisbətən fəal və passiv (zəif). Fəal gətirmə konuslarında adətən landşaftın seqment diferensasiyası (ətraflarda) nisbətən zəif, gətirmə konuslarında isə landşaftın mərkəzi hissəsinin (əsas bort hissəsi) diferensiyası aydın müşahidə olunur.

Lakin Azərbaycanda 1990-2000-ci illərin landşaft tədqiqatlarında əsasən təbii komplekslərin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən qiymətləndirilməsi və təbii potensiyalından daha səmərəli istifadə yollarının öyrənilməsi məsələsinə üstünlük verilmişdir. Xüsusilə dağlıq-cəmən landşaftlarının, Kür-Araz ovalığının təbii komplekslərinin, Azərbaycanın qoruq və yasaqlarının landşaftlarının toponomik üsulla öyrənilməsi, səhralaşması, dağlıq landşaftlarının ekokimyəvi xüsusiyyətləri, landşaftların səhralaşmasının fitocoğrafi xüsusiyyətləri və s. elmi tədqiqatlar müasir landşaftşünaslıq elmini yeni fikir və ideyalarla daha da zənginləşdirdi.

2000-ci ildən sonra landşaft tədqiqatlarının əksəriyyəti landşaftın paleotəkamülü, landşaftların zonal-regional ekoloji sistemlərin formalaşması, müasir landışaftların planlaşdırılmasında kosmogenetik və elektron hesablama-xəritəlşdirmə metodlarının tətbiqi istiqamətinə yönəlmişdir.

1960-70-ci illərdən sonra respublikada coğrafiyaçı kadır potensiyalının müəyyən qədər hazırlanması coğrafi tədqiqatların təsviri xarakterdən tətbiqinə dönüş yaratdı. Coğrafi tədqiqatların əksəriyyəti respublikada planlı aqrar, təbii-ərazi komplekslərinin coğrafi öyrənilməsinə cəlb olundu. Kənd təsərrüfatının inkişafına kömək məqsədilə, xüsusilə iqtisadi-coğrafi ehtiyatların, aqrogenetik göstəricilərin sayı getdikcə artırdı.

Azərbaycan landşaftlarının tədqiqinin nəticəsi olaraq müasir tələblər səviyyəsində ArC GİS mühitində “Azərbaycanın landşaft xəritəsi” tərtib olunmuşdur (2013). Bu elektron xəritənin miqyası 1:250000 olmaqla aparılacaq ən yeni landşaft tədqiqatları, o cümlədən ekoloji-landşaft və tibbi-ekolandşaft tədqiqatları üçün əsas rol oynayacaqdır.

Son 30-40 il ərzində toplanan çöl materiallarının, daha sonra ədəbiyyat və kartoqrafik materialların təhlili nəticəsində dəqiqliyi və informasiyalılığı ilə seçilən 1:600000 miqyaslı “Azərbaycan Respublikasının landşaft xəritəsi” (1978) tərtib olunmuşdur. Həmin xəritənin tərtibində kompleks amillərin birliyi və onların xarakter xüsusiyyətləri nəzərə alınmışdır.

Geomorfoloji fikir və ideyalar tarixinə, ümumiyyətlə, Azərbaycanın tarixi coğrafiyasına, geomorfologiyasına dair qədim mənbələrdə müəyyən fikir və ideyalara rast gəlinir. Lakin bu fikir və ideyaların əksəriyyəti əsl elmi-tarixi mövcudluğun reallığını əks etdirmir. Çünki bu fikirlərin müəllifləri Azərbaycanda xüsusi geomorfoloji tədqiqatlar müəyyən müşahidələr aparmamışlar. Müəyyən dövrlərdə Azərbaycana gəlmiş məşhur səyyahlar, qədim dünya coğrafiyasının tədqiqatçıları, ayrı ayrı alim mütəxəsisslər, xüsusilə Şərq ölkələrindən ticarət məqsədilə Azərbaycana üz tutmuş tacirlərin təsvir və şərh xarakteli fikirləri olmuşdur. Yəni Azərbaycanın ümumiyyətlə coğrafiyasına və yaxud onun sahələrinə dair 1930-1940-cı illərədək sistemli və ardıcıl coğrafi tədqiqatlar aparılmamışdır. Məsələn, hələ V-XII əsrlərdə dünyanın klassik coğrafiyaçıları Strabon, Ptolomey, Herodot, Humbolt və başqaları dünyanın coğrafi koordinatlarını və coğrafi iqlim xəritələrini tətbiq edərkən, Xəzər dənizini akvatoriyasının, onun tarixi-coğrafi təkamülünü, Qafqaz əyalətinin coğrafiyasını, materik və qitələrin qeocoğrafi xarakteristikasını hazırlayarkən qədim Azərbaycan torpaqlarına daxil olan coğrafi obyektlərin adlarını arabir çəkmişlər. Və yaxud IX əsrdə yaşamış məşhur coğrafiyaçı Məkki Bərdai Yaxın Şərq ölkələri haqqında coğrafi xulasə hazırlayarkən Azərbaycana aid olan bəzi coğrafi obyektlərin haqqında fikirlər söyləmişdir. Akademik İ.B.Bartold Azərbaycanın (X əsrdə) ilk sxematik xəritəsini çəkmişdir. Həmin xəritəyə əsaslanaraq Azərbaycanın ümumi təbiətinə, coğrafiyasına, dağlarına, hətta ilk təsərrüfatların coğrafiyasına aid ilkin fikirlər söyləmişdir. Təxminən 200 il bundan əvvəl məşhur alman təbiətşünas-səyahətçi Aleksandr Humbolt Xəzər dənizini müşahidə etmişdir. Abşeron yarmadası, Bazardüzü zirvəsi haqqında yeni fikirlər demişdir. Hətta onun Azərbaycan torpağı, Xəzər dənizinin coğrafi vahidliyi haqqındakı fikirləri olduqca real və indi də çox qiymətlidir. O, əlavə etmişdir ki, Xəzər dənizi azərbaycanlıların həyat varlığı və hətta xalq mahnılarının əfsanəvi qəhrəmanıdır. Onun Xəzər dənizinin sahil xəttinin relefi, ətraf sahələrinin daşlı-düzənlik olması haqqındakı tarixi-gemorfoloji fikirlərini qiymətləndirmək olar. Dünya tarixinin atası sayılan Heredotun Qafqaz dağlarının ayrı-ayrı sahələrində ilk dəfə skif tayfalarının coğrafi məskunlaşmasına, Qafqazın mürəkkəb girintili-çıxıntılı relyefinə malik olmasına dair fikirləri sonrakı geomorfoloji tədqiqatların əsas mövzusu olmuşdur.

Onun Kür-Araz düzənliyinin və Qarabağın coğrafi sərhədinə dair bilə gəlib çatmış coğrafi məlumatları hazırda ayrıca tarixi məkan kimi Azərbaycanın tarixi coğrafiyasının mövcudluğunu əsaslandırmağa imkan yaratmışdır.

Əslən azərbaycandan olan Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü V.A. Paxomovun Abşeron yarmadasında apardığı coğrafi tədqiqatları, elmi fikirləri, ümumiyyətlə, Azərbaycanın tarixi-coğrafiyasının mövcudluğunu bir daha qədimləşdirmişdir. O, göstərir ki, Azərbaycanda Bakı şəhərindən başqa, ayrı-ayrı yerlərdə 19 qala möcuddur. Əlbəttə, qədim qalaların olması haqqındakı məlumatlar Azərbaycanın geomorfologiyasına bir o qədər də aidiyyəti olmasa da, Azərbaycanın tarixi-coğrafi antropogenləşməsi haqqındakı qədim məlumatları daha da zənginləşdirir. Lakin ondan əvvəlki tarixi mənbələrdə Abşeron yarmadasında məşhur Azərbaycan coğrafiyaçı-səyyahı A.Bakıxanovun məmumatlarında qalaların sayı 24 göstərilir.

Çünki hər hansı məskunlaşma şəraitində relyiefin formalaşmasında, dəyişməsində və yaxud antropogen mənşəli relyefin əmələ gəlməsində insanların təsərrüfat fəaliyyəti də müəyyən rol oynamışdır.

Respublika ərazisində aparılan ilk geomorfoloji tədqiqatların nəticələri keçmiş Sovet respublikaları arasında ilk dəfə olaraq «Azərbaycan SSR-in geomorfoloji xəritəsi»nin (1:500000, 1956) tərtibi və «Azərbaycanın geomorfologiyası» monoqrafiyasının nəşri (1959) ilə ümumiləşdirildi.

«Azərbaycanın geomorfologiyası» (1959) monoqrafiyası özlüyündə respublika ərazisinin relyefinə həsr olunmuş ilk keyfiyyətli fundamental əsər olmaqla, geomorfologiyanın Azərbaycanda müstəqil bir elm sahəsi kimi inkişafını əsk etdirdi.

1970-ci illərin əvvəllərində artıq respublika ərazisi relyefinin öyrənilməsi geomorfoloji tədqiqatlarla tam təmin olunmuşdur.

Geomorfoloji xüsusiyyətlərə görə olduqca mürəkkəb qurluşa malik Kiçik Qafqaz ərazisində geomorfoloji tədqiqatlarda maraqlı elmi ideyalara rast gəlinir. Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının qədim morfostrukturları, onların struktur qurluşları və inkişaf xüsusiyyətləri V.Ə.Quliyevin (1982) tədqiqat işi və tərtib etdiyi irimiqyaslı geomorfoloji xəritədə müəyyən olunmuşdur. Morfostrukturların genetik tiplərinin öyrənilməsi olduqca maraqlıdır. Morfostrukturların öyrənilməsi faydalı qazıntıların coğrafiyasını müəyyənləşdirmək məqsədilə böyük təcrübi əhəmiyyət kəsb edir. Tərtib olunmuş xəritə materiallarında müəyyən olunmuş morfostruktur vahidləri ərazidə müasir landşaftın diferensiyasiyasını xüsusilə şaquli və üfüqi parçalanmasını, landşaftmetrik proseslərin və relefin dinamikasını müəyyən etməyə əsas verir.

Aparılan geomorfoloji tətqiqatlar nəticəsində Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacında dağdaxili çokəklik kimi xarakterizə olunan Daşkəsən-Dəstəfur, Düzyurt-Slavyanka, Ağdam-Daşbulaq paleoçökəkliklərin yaranmasında və formalaşmasında textonika ilə qədim çay dərələrinin təsiri fikirləri də elmi cəhətdən yenidir.

Geomorfoloji tədqiqatların dinamik və sistemli aparılmasına müvafiq olaraq tədqiqatların xarakteri və metodoloji yanaşmaları daima kompleksləşdirilmiş və müasirləşdirilmişdir. O cümlədən kəskin relyef şəraitinə malik Qobustanın relyefinin morfometrik analizi bu aspektdə yenilik olmuşdur. Çünki burada geomorfoloji müşahidələrin xarakteri konkret kəmiyyət göstəriciləri ilə müşayiət olunur. Ərazidə relyefin orometrik və morfometrik ölçülərinin təyin edilməsi təkcə geomorfoloji qurluşu deyil, bütünlüklə coğrafi komplekslərin inkişaf istiqamətləri haqqında perspektiv proqnoz verməyə elmi fikir söyləməyə əsas verir. Məsələn, burada relyefin dərininə və səthi parçalanma xəritə-sxemi bu ərazidə gələcək relyefin parçalanma vəziyyəti, iqtisadi dəyəri, təsərrüfat keyfiyyətləri, hər şeydən əvvəl, müasir landşaftın deqradasiyası və klassik beləndləşmənin proqnozunu demək olur. Hazırda Qobustanın şimal hissəsində relyefin səthi parçalanma sıxlığı 2,5-3,5  km/km²-ə çatır. Eyni istiqamətdə relyefin beləndləşməsi və landşaftın aridləşməsi qanunauyğunluğu aydın müşahidə olunur. Yəni bu istiqamətdə bütün landşaftəmələgətirici amillərin tədricən aridləşməsi prosesi Qobustanda qanunauyğun olaraq şimaldan cənuba doğru ümumilikdə landşaftın səhralaşmasını gücləndirir.

XX əsrin 70-ci illərinin ikinci yarısında geomorfoloji tədqiqatların yeni tədqiqat istiqamətlərinin yaranması bütövlükdə coğrafiya elmini elmi-metodloji tərəfdən daha da müasirləşdirdi və yeni coğrafi ideyaların, fikirlərin, qlobal xarakterli coğrafi qanunauyğunluqların yaranmasına səbəb oldu. Bu dövrdə aerokosmik və riyazi metodların coğrafiyaya tətbiqi geomorfoloji tədqiqatlarda da uğurlu nəticə verdi. Bu baxımdan “Kosmofotoşəkillərin deşifrələnməsi metodu ilə cənubi-şərqi Qafqazın cənub yamacının relyefinin morfostruktur arealı” mövzusunda və “Alp-Himalay qovşaq zonası mərkəzi hissəsinin şərq seqmentı dağ hissəsinin morfostruktur diferensiasiyası qanunauyğunluqları” (kosmik şəkillərin deşifrələnmə materialı əsasında) haqqında aparılan geomorfoloji tədqiqatlar elmə bir daha nəzəri yeniliklər əlavə etdi. Xüsusilə Mərkəzi Alpın şərq seqmenti daxilində müasir morfostruktur karkasların fundamentinin qoyulması qanunauyğunluqları aşkar olundu. O cümlədən Böyük Qafqazın və Kiçik Qafqazın Mərkəzi Alp hissəsinin qovşaq zonası ilə bu sistemli əlaqələrinə geomorfoloji aydınlıq gətirmişdir. Bunların hamısı Azərbaycanda 1980-ci illərin sonrakı mərhələsində geomorfoloji tədqiqatların uğurlu nəticəsi idi. Deşifrələnmə və aerokosmik metodların tədqiqi sayəsində ilk dəfə Mərkəzi Alp qovşaq zonası şərq seqmentinin morfostruktur qurluşunun kartosxemi tərtib olundu. Bu kimi ilk geomorfoloji tədqiqatların elmi-nəzəri və metodloji yanaşmaları özlüyündə Azərbaycanın coğrafiya elminin qlobal problemlərin öyrənilməsinə cəhd göstərməsi hesab olunur. Çünki əldə olunan yeni coğrafi fikirlərin təcrübəsi və tətbiqi yalnız lokal deyil, regional miqyaslı xarakter daşıyır.

İlk dəfə olaraq Böyük Qafqazda və Kiçik Qafqazda morfometrik analizə əsaslanaraq blokların və seqmentlərin geomorfoloji strukturları müəyyən olunmuşdur. Bütövlükdə tədqiq olunan ərazinin morfostruktur karkasların interpretasiyasının, müasir seqment və üfüqi textonik, seysmoloji hərəkətlərin kompleks analizi Alp mənşəli cavan dağ sistemlərinin bir növ təkamül coğrafiyasının nəzəri prinsiplərini əhatə etmişdir.

Azərbaycanda ən mürəkkəb orogeomorfoloji və landşaft xüsusiyyətlərinə malik olan Talış zonasında coğrafiyanın bütün sahələrinə dair sistemli tədqiqatlar aparılmış və coğrafiya elminin bu və ya digər sahələrinə dair yeni fikirlər söylənilmişdir. Məsələn, B.A.Antonovun, V.O.Hacıyevin (1979) Dağlıq Talış morfostrukturlarının tədqiqi bütövlüklə o zonada olan Talış, Peştəsər, Burovar silsilələrinin arasındakı morfostruktur analizlərinə elmi xulasə olmuşdur. Bütün morfostrukturların sərhədləri boyunca aktiv qırılma və pozulmaların təhlili göstərmişdir ki, bu silsilələrin əksəriyyəti vahid geomorfoloji qurluşa malikdir. Ona görə də burada zəlzələlərin və sağlamlıq müalicəvi əyəmiyyəti termal bulaqların mənbəyi bu qırılmalara uyğun gəlir. Və yaxud “Talış morfostrukturların formalaşmasında mezozoy və kaynazoy vulkanlarının rolu” (V.D.Hacıyev-1985) mövzusunda aparılmış tədqiqat işi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, relyefin əsası təbaşir dövrünün axırlarında, daha doğrusu, oliqosendə mezozoy və kaynazoy vulkanları sayəsində qoyulmuşdur. Bununla da həmin ərazidə müasir landşaftların inkişaf təkamülünün paleocoğrafi tarixi aydınlaşmışdır. Eyni zamanda, vulkanik morfostrukturların qədim coğrafi xüsusiyyətlərinə dair yeni fikirlər söylənmişdir. Müəlliflər müəyyənləşdirmişlər ki, Talış geomorfoloji denudasion kəsiliş cavan qalxma zonalarında 350-, Lerik sinklinorsində isə 1600-1800 arasında dəyişir. Denudasiqon kəsilmə kəmiyyətlərinə əsaslanaraq müəlliflər ərazinin gələcək morfostruktur dinamikasına dair təxmini proqnozlar söyləmişlər.

Deməli, aparılan geomorfoloji tədqiqatların elmi nəticələri təkcə nəzərdə tutulan orotektonik problemlərin həllində yox, bütövlükdə coğrafi təkamülün ekzogen və endogen dinamikasını və morfostrukturların geomorfoloji qurluşu haqqında yığcam məlumat verir.

Son illərdə geomorfoloji tədqiqatlarda müasir relyefin geotektonik əsaslarını təşkil edən morfostrukturun öyrənilməsinə geniş yer ayrılmışdır. O cümlədən R.Q.Əliyevin (1990) “Kiçik Qafqazın şərq hissəsinin morfostrukturları və onların inkişafı”na həsr olunmuş tədqiqatlarda yeni elmi materiallar verilmişdir. Xüsusilə ərazinin irimiqyaslı xəritələrində ilk dəfə morfostrukturların yeni təsnifatı verilmişdir. Onların genetik xüsusiyyətləri, inkişaf tarixi haqqındakı elmi fikirləri bütövlükdə ərazinin geotektonik inkişaf mərhələsini tamamlamışdır.

“Kiçik Qafqazın şərq hissəsi timsalında morfostruktur və paleogeomorfoloji təhlil və releftin öyrənilməsinin axtarış əhəmiyyəti” (H.Xəlilov-2004) adlı mövzu isə olduqca aktual və perespektiv elmi istiqamətlərə həsr olunmuşdur. Burada morfostruktur və paleocoğrafi formalaşmaya elmi-nəzəri cəhətdən yeni aspektdən baxılmışdır. İlk dəfə Kiçik Qafqazın morfostrukturların və paleocoğrafiyasının formalaşmasının coğrafi qanunauyğunluğu öyrənilmişdir. Dağüstü düzəlmə sətlərinin və denudasiyon kəsilmələrin qalınlığına və yaşına dair yeni elmi faktlar əlavə olunmuşdur. Morfostruktur, paleogeomorfoloji, orotektonik və morfostruktur proqnoz xəritələri ilk dəfə tətbiq olunmuşdur. Bir sıra dağdaxili çökəkliklərin orogeomorfoloji mənşəyi müəyyənləşdirilmiş və onlar mərkəzi, dairəvi, həlqəvi və künbəzvarı formalara ayrılmışdır. Kiçik Qafqazda relyefin təkamülünə tamamilə yeni aspektdən baxılmış və onun Alp mərhələsində tam penepenləşmə mümkünlüyü təhlil olunmuşdur. Müəllifin bu kimi yeni fikirlərinin əsası tədqiqatlarda ümumi təkamül tarixinə neomobilizm mövqeyindən baxması olmuşdur. Yəni relyefin təkamül mərhələlərinə tarixi epoxalar üzrə yanaşılmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, son illər Azərbaycanda coğrafi tədqiqatlarda, o cümlədən geomorfoloji öyrənmələrdə güclü dönüş yaranmışdır. Aparılan tədqiqatlarda ərazilərin geomorfoluji qurluşu və yaxud səthin təsviri yox, geomorfoloji formalaşmanın yaranmasında geodinamik, geotetonik proseslərin və xüsusilə endogen və ekzogün proseslərin relyefin dəyişməsində morfometrik uslublarda öyrənilir. Xüsusilə geomorfoloji şəraitdə gedən yeniləşmənin coğrafi mexanizmi proqnoz xarakterli də müəyyən etmək olur.

Bu məqsədlə 1960-ci illərdə Kiçik Qafqazın Murov dağ silsiləsinin şimal yamacında geomorfoloji proseslərin, xüsusilə erozion proseslərin öyrənilməsinə ayrıca tədqiqatlar həsr olunmuşdur (M.İ.Məmmədov-1960). Bu tədqiqatın nəticəsində dağlıq ərazilərdə eroziya proseslərinin reyefəmələgətirici səbəbləri və coğrafi qanunauyğunluğu aşkar olundu. Müəyyən olundu ki, eroziya prosesinin fəallaşmasında və əmələgəlməsində insanların təsərrüfat fəaliyyəti xüsusilə təsiredici rol oynayır.

Azərbaycanın Xəzərətrafı kaynazoy vulkanizimə daxil olan ərazilərdə relyefin inkişaf xüsusiyyətləri və qurluşuna dair tədqiqatlarında V.Hacıyev (1980) olduqca maraqlı elmi fikirlər və tövsiyələr vermişdir. Hər şeydən əvvəl, ilk dəfə olaraq, bu ərazidə kaynazoy vulkanizimin palocoğrafi inkişaf mərhələsi müəyyən olunmuşdur.

Paleocoğrafiya yerin geoloji inkişaf tarixini, coğrafi şəraitin təkamül tendensiyasını öyrənən paleocoğrafi tədqiqat sahəsi coğrafiya elmində, xüsusilə Azərbaycan timsalında olduqca gənc tədqiqat sahəsi sayılır. Respublikamızda sırf paleocoğrafi tədqiqatları sistematik və ardıcıl olaraq, Coğrafiya İnstitutunda paleocoğrafiya şöbəsi təşkil olunduqdan (1961-ci il) sonra aparılmağa başlanmışdır. Həmin müddətədək, demək olar ki, Azərbaycan şəraitində paleocoğrafi problemlərə çox az toxunulmuşdur. Lakin bu dövrdən sonra respublikamızın, demək olar ki, bütün ərazisində sistemli paleocoğrafi xəritələşmə işləri aparılmış, həmçinin çoxlu sayda maraqlı elmi-tədqiqat işləri başa çatdırılmışdır. Bu işlərin nəticəsində Azərbaycan bir çox mühüm paleocoğrafi problemlər araşdırılmış, eyni zamanda paleocoğrafiya elminin bir sıra nəzəri və metodiki məsələləri işlənilmişdir.

Paleocoğrafiya sahəsində qazanılmış nailiyyətlərdən biri də Pliosen iqlim optimumu dövründə Azərbaycan ərazisində yaranmış təbii şəraitin bərpa edilməsidir. Bu işin olduqca böyük geocoğrafi proqnoz əhəmiyyəti vardır.

Təxminən 1980-ci illərə qədər Azərbaycanda paleocoğrafi tədqiqatların əksəriyyəti ümumi coğrafi şəraitin yalnız təsvirinə həsr olunmuşdur. Lakin sonrakı mərhələlərdə Azərbaycanda paleocoğrafi təkamülün müəyyən geoloji və paleontoloji dövrlərdək vəziyyəti öyrənilməyə başlandı. Dövrlər üzrə aparılan paleocoğrafi tədqiqatların elmi nəticələri daha uğurlu və inandırıcı olmuşdur. Burada paleocoğrafi komponentlərin ayrılıqda inkişaf tarixi və onların formalaşmasını təşkil edən coğrafi amillərin təhlili daha yaxşı nəticələr verdi. Ona görə də bu sahədə kadrların sayı artıqca paleocoğrafi tədqiqatların aktuallığı və metodloji yanaşmaların istiqaməti də tədricən yeniləşdi. O cümlədən Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacında “Zəyəmçay və Şamxorçay hövzələrində antropogen paleocoğrafiyası” mövzusunda aparılan tədqiqat işi bu sahədə həm ilk və həm də çox maraqlı olmuşdur. Tədqiqatçı həmin ərazidə relyefin paleocoğrafi dinamikasını əksetdirən çay dərələrində altı terras yüksəkliyi müəyyən etmişdir. Terrasların əksəriyyəti orta və alçaq dağlığın ətəklərinə uyğun gəlir. Bunlar isə paleocoğrafi təkamülün mərhələli inkişafının ən yaxşı göstəricisidir. Dağdaxıli çökəkliklərdə terrasların pilləli yerləşməsində paleocoğrafi reallığın ardıcıllıq dinamikası aydın seçilir.

Ərazidə antropogen çöküntü sahəsi daha genişdir. Çöküntülərin paleontoloji tərkiblərində və basdırılmış torpaqlarda ən çox daha cavan Bakı, Xvalın, Xəzər və qismən hologen yaşlı nümunələrə rast gəlinir. İlk dəfə olaraq həmin çöküntülərin arealları ayrıca konturlarla sərhədlənmişdir. Aparılan mineraloji, litoloji və humus analizləri basdırılmış torpaqların əsasən üç qatdan ibarət olduğunu göstərir. Kompleks paleocoğrafi məlumatlara görə tədqiqatçı Kiçik Qafqazın əsasən dağlıq sistemində relyefin təkamül başlanğıcını pleiosen mərhələsində baş vermiş tektonik qalxma prosesi ilə əlaqələndirmişdir. Həmin qalxma mərhələsində Kür boyu maili düzənliklərdə allüvial çöküntülərin güclü toplanması prosesi relyefin formalaşmasına təsir göstərmişdir. Ancaq Agcaqıl mərhələsində isə tektonik hərəkətlərin zəiflənməsi, əslində, Qazax-Gəncə düzənliyində dəniz suyunun hələ tam çəkilməsinə imkan verməmişdir. Bunlar da özlüyündə dağlıq və düzənlik ərazilərdə relyefin paleocoğrafi formalaşmasındakı qeyri-mütənasibliyi yaratmışdır. B.Ələsgərov (1990) sonrakı tədqiqatlarında Azərbaycan ərazisinin təbii mənzərəsinin daha dəqiq paleocoğrafi inkişaf rekonstuksiyasını və xüsusilə pliosen mərhələsində Xəzər dənizinin paleocoğrafi ikişaf tarixini öyrənmişdir.

Bu baxımdan paleocoğrafi tədqiqatların sayı getdikcə artdı, sistemli və ardıcıl xarakter aldı. M.Süleymanov (1982) Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacında Azıx və Tağlar mağaralarının timsalında ilk dəfə olaraq ibtidai insanların yaşam mühitinin paleocoğrafi təhlilini aparmışdır. Mövcud coğrafi mühitə əsaslanaraq ayrı-ayrılıqda dövrlər üzrə paleocoğrafi şəraitin fərqlərini və hər bir dövrün məkan və zaman xüsusiyyətlərini analiz etmişdir. Bununla da həmin mağaralarda ilkin yaşayış mühitinin paleocoğrafi xarakteristikasını bərpa etmişdir. Yəni ilk dəfə olaraq təbiətlə ibtidai insanların qarşılıqlı asılılığı və əlaqələrin coğrafi mövcudluğu haqqında real elmi fikir söyləmişdir. Çünki coğrafi mühitin paleocoğrafi göstəriciləri insanların fəaliyyətlərində, davranış keyfiyyətlərində və qidalanmasında xüsusi rola malikdir. Bunlardan başqa, Azıx mağarasının öz mövcudluğuna görə dünyada ibtidai insanların bir neçə dəfə burada yaşayış səviyyəsinin dəyişməsi və mağaranın 1 mln ildən çox yaşı olması Azərbaycan ərazisinin tarixi-coğrafi qədimliyini bir daha təsdiq edir. Eyni zamanda, bu, insan cəmiyyətinin formalaşmasında və yaxud insanların məkan və zaman daxilində şüurlu təkamülünün coğrafi şəraitdən asılılığını göstərir. Tədqiqatçı Azərbaycanda qədim insan məskənlərindən biri olan Tağlar mağarasının nisbətən cavan olmasını, yəni xvalin dövrünün ilk başlanğıcında formalaşmağa başladığını vurğulamışdır.

Yerin paleocoğrafi təkmilləşmə və inkişafı tarixində Holosen mərhələsi ən mühüm və qədim hesab olunur. Çünki bu mərhələ ümumi geoloji təkamülün ən sonuncu və nisbətən qısa fəaliyyət göstərən bir mərhələsi olmuşdur. Eyni zamanda, bu geoloji inkişaf mərhələsi materik buzlaşmasının son göstəricisi, xüsusilə Şimal yarımkürəsində dünya okeanının transgressiyası mərhələsi olmuşdur. Dünyada iqlimin qlobal tərəddüdləri də bu mərhələyə təsadüf edir. İnsanların təbii qidalardan istifadəsinə, bəsit istehsal sahələrinin yaranmasına maraqlar yaranmışdır. Bütün bunların elmi cəhətdən araşdırılmasında, bu proseslərin tədricən mədəni təkmilləşməsində coğrafi mühitin və coğrafi qanunauyğunluqların öyrənilməsində müasir paleocoğrafiya elminin qarşısında yeni problemlər qoydu.

Tədqiqatçı S.Vəliyevin (1986) uzunmüddətli paleocoğrafi araşdırmaları bilavasitə bu maraqlı və mühüm sahəyə həsr olunmuşdur. Bu tədqiqat işində Azərbaycan ərazisində helosen dövrünün paleocoğrafiyası, onun ictimai xarakteri ilk dəfə tarixi-coğrafi prinsiplər baxımında təhlil olunmuşdur. Xüsusilə Azərbaycanda helosen dövrü çöküntülərinin xronoloji stratiqrafik sxemi işlənildi. Ayrı-ayrı kəsimlər üzrə müxtəlif dövrlərin iqlim şəraitinin kəmiyyət göstəriciləri bərpa olundu. Paleocoğrafiyanın paleostratiqrafiyası aparıldı. Bütövlükdə Azərbaycan ərazisində təbii mühitin inkişafını istiqamətləndirən coğrafi qanunauyğuluqların ardıcıllığı haqqında paleocoğrafiya elminə yeni fikirlər, tövsiyələr əlavə olundu.

Atlantikaqədərki mərhələ kəskin istiləşmə mərhələsi kimi xarakterizə olunur. Bunun nəticəsində materik və dağlıq buzlaqlarının intensiv əriməsi və dünya okeanlarının səviyyəsinin qalxması ilə müşayiət olunmuşdur. Azərbaycanda da dağlıq buzlaqlarının sahəsi getdikcə azalmışdır və qar xəttinin sərhədi müəyyən qədər qalxmışdır (500-). Bundan başqa, atlantik mərhələsində Azərbaycan ərazisndə temperaturun düşməsi müşahidə olunur, ancaq yağıntılar müvafiq olaraq azalır. Bunların təsirindən isə dağlıq meşə landşaftının sahəsi azalmağa başlayır. Lakin atlantikdən sonrakı mərhələ özünün paleocoğrafi xüsusiyyətlərinə görə yenidən fərqlənir.

Belə ki, bu mərhələdə Azərbaycan ərazisində temperaturun və yağıntıların azalıb-artması, yəni qeyri-bərabər stabilliyi ilk növbədə meşələrin artması tendensiyasına mənfi təsir göstərmişdir. Bütövlükdə isə landşaftların strukturunda arialəşmə güclənmişdir. Helosen dövrünün dəyişkən paleocoğrafi xüsusiyyətlərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu dövrün özü müasir coğrafi təkamül mərhələsinə keçid olmuşdur.

Beləliklə, Holosen dövrünün mərhələlər üzrə kompleks paleocoğrafi təhlilinə əsaslanaraq tədqiqatçılar bir daha göstərir ki, yalnız atlantik inkişaf dövründən başlayaraq son 2-3 min ilə ərzində antropogen amillərin təbiətə təsiri xüsusilə güclənmişdir. Hazırda dünyanın əksər yerlərində, o cümlədən Azərbaycan ərazisində elə yer tapmaq olmaz ki, orada antropogen amillərin təbiətə bu və ya digər dərəcədə təsiri görünməsin. Nəticədə, istər landşaft komplekslərinin və istərsə də ümumi landşaftəmələgətirici amillərin strukturu, inkişaf xüsusiyyətləri, mənşəyi, digər qarşılıqlı əlaqə keyfiyyətləri dəyişir və müxtəlif landşaft tipləri, geosistemləri və onların fərqli variantları formalaşır. Yəni təbii landşaft komplekslərinin inkişaf qanunauyğunluğu müəyyən dərəcədə antropogenləşmə tendesiyasının üstünlüyünə tabe olur. Ona görə Azərbaycanın Naxçıvan zonasında və yaxud Kür-Araz düzənliyində antropogenləşmə fəaliyyəti güclü getdiyindən təbii landşaftların xəritələşməsi prosesində landşaftı konturlarının sayı azalır, tutduqları sahələrin həcmi böyüyür və landşaftdaxili növlərin təkrarlanma tezliyi zəifləyir. Məsələn, hər hansı dağlıq ərazilərin çox parçalanmış 4  km² sahəsində bəzən 4-5 fərqli landşaft növü ayırmaq mümkündürsə, düzənlik ərazilərin ciddi antropogenləşmiş eynihəcmli sahəsində yalnız böyüksahəli bir landşaft konturu ayırmaq olur. Hal-hazırda düzənlik ərazilərdə müşahidə olunan belə landşaft müxtəlifliyinın dinamikası ilk növbədə müasir səhralaşmanın aktiv göstəricilərindən biridir.

Paleocoğrafiya sahəsində aparılan son tədqiqatlarda, o cümlədən Y.Tağıyevanın (2004) “Kaynazoyda Azərbaycanın bitki örtüyü və iqlimin təkamülü” mövzusundakı tədqiqatlarında Azərbaycanın tədiətində baş verən tarixi-coğrafi dəyişkənliklər haqqında olduqca maraqlı elmi məlumatlar və fikirlər öz əksini tapmışdır.

Hər şeydən əvvəl müəllifin özündən əvvəlki tədqiqatçıların bütövlükdə Qafqazın kaynazoy erasına aid əldə etdikləri bütün paliobotaniki və paleocoğrafi materialların müqisəli və kompleks təhlili Azərbaycanın iqliminə və bitki aləminə aid yeni elmi nəticələrə gəlməsinə yaxşı imkan yaratmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, kaynazoy erası boyu təbii floranın tərkibi və iqlimi rütübətli tropikdən, mülayim iqlimləşməyə doğru dəyişkənliyi ardıcıl xarakter daşımışdır. Yəni termik tərəddüdlərin ampilitudu və tezliyi getdikcə yüksəlmişdir.

Tədqiqat işində xüsusilə kaynazoy erasının müxtəlif mərhələlərində gedən paleocoğrafi təkamül, o cümlədən iqlimin və floranın formalaşması ardıcıllığı sıra ilə analiz olunmuşdur. Nəticədə kaynazoy erasından müasir təkamül mərhələsinə qədər coğrafi qanunauyğun bu ardıcıllığı elmi cəhətdən də tam əsaslandırılmışdır.

Beləliklə, ədəbiyyat materiallarının paleocoğrafi baxımdan xronoloji təhlili və onların dövrlər üzrə müqayisəli araşdırılması bir daha göstərir ki, Azərbaycan ərazisinin tarixi-coğrafi inkişaf təkamülü və dinamikası ümumlikdə materiklərin formalaşması qanunauyğunluqlarına tabeli şəkildə baş vermişdir. Lakin paleocoğrafi təkamülün qlobal ardıcıllıq prinsipləri, yerlərdə geodinamik hərəkətlərin regional təsir aspektləri həmişə üstünlük təşkil etmişdir. Məsələn, Qafqaz buzlaşmaları qolobal xarakter daşımamışdır. Yəni bütün materikləri əhatə etməmişdir. Dördüncü dövr buzlaşması isə əslində Qafqazın və Rusiya düzənliyinin müəyyən regionlarını əhatə etmişdir.

Lakin müasir təkamül mərhələsində paleocoğrafi yeniləşmənin, dəyişmələrin əsas səbəblərindən birincisi tarixi-coğrafi eraların əvəz olunması prinsipi deyil, insan cəmiyyətinin törətdiyi antropogenləşmə fəaliyyətinin qloballaşması olmuşdur. Müasir antropogenləşmənin sürətlə qloballamşası və intensivləşməsinin son nəticəsi isə müasir coğrafi təkamülün yeni fazasının, potensiyal təbii ehtiyatların başlanğıcını qoymuşdur.

1954-ci ildə Azərbaycanda xalq təsərrüfatının artan təlabatını nəzərə alaraq müasir coğrafiya elmində bir sıra yeni, coğrafi perspektivli sahələrin əsası qoyuldu. O cümlədən Coğrafiya İnstititunun nəzdində ayrıca iqlimşünaslıq şöbəsi yaradıldı. Tədricən bu şöbə respublikada coğrafiya elminin və yaxud aqrar sahələrin aparıcı istiqamətlərindən biri sayılan iqlim problemlərinin həlli mərkəzinə çevrildi. Regional iqlmin tipləri və rayonlaşdırılması, istilik balansı, xüsusilə aqro və mikroiqlim müşahidələri, həmçinin iqlimin qloballaşması və palioiqlimin dövrlər üzrə öyrənilməsi məqsədi qarşıya qoyuldu.

Əvvəllər Azərbaycanda iqlimşünaslığın formalaşması əsasən 3 təşkilatda mərkəzləşmişdi. Onlardan Azərbaycan Dövlət Hidrometeorloji Xidməti İdarəsinin iqlimşünaslıq şöbəsini və Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitu­tunun aqrometeorologiya kafedrasını göstərmək olar. Zaman daxilində iqlimşünaslıq üzrə bu elmi tədqiqat mərkəzləri ümumi iqlimşünaslıq, kurort iqlimşünaslığı, aqroiqlimşünaslıq, aeroiqlimşü­naslıq, istilik balansı iqlimşünaslığı və mikroiqlimşünaslığın təkamülünə səbəb olmuşdur. Əldə olunan materialların təhlili bir daha göstərir ki, Azərnbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulana qədər respublika ərazisinin və ya onun ayrı-ayrı hissələrinin iqliminə həsr olunmuş xüsusi əsərlər olmamışıdır. Bunun əsas səbəbi ilk növbədə coğrafiyaçı mütəxəssislərinin olmaması idi. Əgər 1937-ci ildə respublikamızda cəmi bir elmi dərəcəsi olan iqlimşünas var idisə, 1960-cı ildə artıq onun sayı 35-ə çatmışdı. Yəni respublikada milli coğrafiyanın inkişaf dinamikası getdikcə artmışıdır. Təkcə onu demək kifayətdir ki, hazırda Azərbaycan Hidrometeroloji Xidməti İdarəsinin 200-dən çox stansiyası və 191-dən çox məntəqəsi fəaliyyət göstərir. 1950-ci ildən etibarən ixtisaslaşmış aqrometeoroloji müşahidə xidmətləri təşkil olunmuşdur. Bunların sayəsində Azərbaycanda kənd təsərrüfatı əkinçilik fəaliyyətində mühüm irəliləyişlər əldə edilmişdir. Təxminən 50-60-cı illərdə Azərbaycanda k/t–nın tələblərinə müvafiq olaraq coğrafiya elminin tətbiqi iqlimşünaslıq və aqroiqlimşünaslıq sahələri formalaşdı. 1967-ci illərdə Azərbaycanda tətbiqi iqlimşünaslıq elminin sayəsində 60-70 min hektar yeni üzüm bağları salındı. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda milli coğrafiya elminin inkişafı, o cümlədən onun ayrı-ayrı tətbiqi sahələri daim təkmilləşdirilmişdir. Məsələn, 1930-1934-cü illərdə meteoroloji müşahidə stansiyalarının çoxunda aqrometeoroloji müşahidələrin sistemli təşkili, 1935-1937-ci illərdə xüsusilə Lənkəran ovalığı və subtropik rayonlarda mikroiqlim şöbələrinin yaradılması, 1935-1937-ci illərdə aqrotəsərrüfat bitkilərinin çiçəklənmə və yetişmə mərhələlərinin əvvəlcədən xəbər verilməsi bunlara əyani sübutdur. 1938-ci ildə kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına nəzarət məqsədilə birinci dərəcəli aqrometeoroloji stansiyalar (Lənkəranda, Cəfərxanda, Goronboyda və s.) təşkil olundu.

1960-ci illərin meteoroloji müşahidə materiallarının əsasında atmosfer yağıntılarının, qar örtüyünə aid materialların sistemləşdirilib külliyyat şəklində nəşr olunması, “1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda təhlükəli hava hadisələrinin xüsusiyyətləri” adlı monoqrafiyanın çap edilməsi milli coğrafiya elminin ardıcıl formalaşması və nailiyyətləri ilə bağlı idi. Bundan başqa, iqlim amillərinin bütün elementlərini özündə əksetdirən iqlimşünaslıq sorğu kitabı 1949-cu ildən sonra çap olunmuş ən kamil sorğu toplusu idi.

Azərbaycanda iqlimşünaslığa dair kompleks tədqiqatlar indi də müvəfəqiyyətlə davam etdirilir və yeni-yeni elmi fikirlər yaranır. O cümlədən M.Həsənovun (1993) Azərbaycanın dağlıq şəraitində payızlıq buğdanın inkişafına, məhsuldarlığına və məhsulun keyfiyyətinə metroloji amillərin təsiri mövzusunda tədqiqat işində yeni-yeni sistemlərin analizi verilmişdir. Ümumlikdə bu, respublikamızda belə səpkili ilk tədqiqatdır. Həmçinin mikroiqlim göstəricilərinin yüksəklikdən aslı olması, taxılın məhsuldarlığına təsiri konkret stasionar müşahidələrlə əsaslandırılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, yüksəkliyə görə istilik və rütübətə münasib olaraq məhsuldarlıq azalır və əkin sahələrinin sərhədi aşağı düşür. Eyni zamanda dağlıq ərazilərdə müxtəlif ekspoziyalı yamaclarda və hündürlük qurşağlarında ayrıca mikroiqlim şəraiti yaranır. Stasionar müşahidələr əsasında əldə olunmuş bu yeni coğrafi fikir ilk dəfə olaraq coğrafiyanın uğurları kimi qiymətləndirildi. Çünki bu fikir, sadəcə, nəzər fikiri olmayıb stasionar şəraitdə tədqiq edilmiş təcrübənin nəticəsi olmuşdur.

Azərbaycanda ekocoğrafi problemlərin yaranmasında, hava hövzələrinin çirklənməsində antropogen təsirin öyrənilməsi son zamanlar mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Çünki respublikanın iri regionlarında və şəhərətrafı hava hövzələrində iqlimin praqnozlaşdırılması çox vaxt antropogen çirklənmənin dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Azərbaycanın iri şəhərlərdən biri olan Gəncənin və onun ətraf hava hövzələrində antropogen çirklənməsinə həsr olunumuş tədqiqat işində maraqlı nəticələr alınmışdır. İlk dəfə Gəncə şəhəri timsalında küləyn sürəti ilə havanın çirklənməsi arasındakı emprik əlaqəsi müəyyən olunmuşdur. Eyni zamanda, atmosferin çirklənməsilə havanın temperaturu arasındakı asılılıq əlaqəsi işlənilmişdir. Aparılan müşahidələr – analizlər sayəsində apmosferi çirkləndirən maddələrin tərkibi və illik həçmi haqqında konkret nəticələr alınmışdır. Bunun nəticəsi kimi ilk dəfə olaraq Gəncə şəhərində atmosfer çirklənməsinin metloroloji proqnozu verilmişdir. Həmçinin fəsillərdən asılı olaraq proqnoz göstəricilərinin dəyişməsi prinsiplərinin qanunauyğunluğu göstərilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, atmosferin çirklənməsi prosesində meteoroloji parametrlərin dəyişməsi mühüm rol oynayır. Azərbaycanda müasir iqlim dəyişmələri şəraitində iqlim ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi məsələsi coğrafiya elminin ən uğurlu nailiyyətlərindən biri hesab olunur.

Bu sahədə U.Tağıyevanın (2013) apardığı tədqiqatların nəticələri və əldə etdiyi elmi qənaətlərinin böyük əhəmiyyəti vardır. Çünki bu elmi tədqiqat işi öz mahiyyətinə görə nəinki Azərbaycanın, o cümlədən qlobal iqlim ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi sahəsində ilk araşdırma hesab olunur. Tədqiqatçı 1881-2010-cu illər arasında iqlimin hündürlüklər üzrə çoxillik fəaliyyətinin qanunauyğunluqlarını müəyyən etmişdir. İqlimin bütün ünsürlərinin (tempraturun illik, aylıq, fəsli həcmi, atmosfer yağıntıları) çoxillik fəaliyyəti nəzərə alınmışdır. Həmçinin tenperaturun və yağıntıların çoxillik dəyişməsində coğrafi amillərin təsir rolu araşdırılmışdır. Hər şeydən əvvəl, demək olar ki, Azərbaycan şəraitində istilik qurşaqlarının və nəmlənmə zonalarının fəsli sərhədləri dəqiqləşdirilmişdir. İlk dəfə olaraq tədqiqatlarda Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bitkilərinin istiliyə tələbatına görə üç istilik qurşağı müəyyən edilmişdir. Ərazidə fəaliyyət göstərən iqlim qurşaqlarının müxtəlifliyi iqlimin qlobal dəyişkənlikləri ilə əlaqələndirilir, bu barədə yeni elmi yeniliklərin aşkar edilməsi tədqirəlayiqdir.

Tədqiqatçı M.Ağayevanın (2014) Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında qar-buz örtüyünə kənar təsirlərin qiymətləndirməsi bir növ qlobal iqlim dəyişkənliyinin Qafqaz timsalında əyani təhlilidir. Bu prinsipə əsasən tədqiqatçı Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında ilk dəfə olaraq müasir iqlim göstəricilərinin müqayisəli statistik təhlilini aparmışdır. Eyni zamanda iqlim göstəricilərinə əsaslanaraq buzlaqların hərəkət sürətinin hesablanması sahəsində yeni proqnoz təklifi hazırlanması da elmi yenilikdir.

Beləliklə, müəyyən olunmuşdur ki, müasir iqlimin qlobal istiləşməsi prinsipi həmçinin bütün dünya coğrafiyasının diferensial tendesiyasını yaradan əsas səbəblərdən biridir.

Ona görə 1945-ci ildən başlayaraq respublika ərazisindəki göllərin, çayların və su anbarlarının hidroqrafiyasını mükəmməl öyrənmək məqsədilə tədqiqat işlərinə başlanmışdır. Nəticədə Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarının gölləri və iri su anbarlarının hidroloji xüsusiyyətləri və onların konkret potensial coğrafi imkanları müəyyənləşdirilmişdir.

Aparılmış kompleks tədqiqatların nəticəsi olaraq Azərbaycanda çayların hidroloji təsnifatı verilmiş, su axımı, sülb axımı, kimyəvi tərkib və sellərə aid bir sıra yeni hidroloji xəritələr tərtib edilmişdir. Xüsusilə kompleks coğrafi üsullra əsaslanaraq Azərbaycanda müasir hidrologiyanın ayrı-ayrı problem məsələləri – axımın il ərzində paylanması, maksimal su sərflərinin əmələgəlməsi, qar örtüyü və onun çay axımındakı rolu, sel hadisələri, çayların sülb axımı, məcra prosesləri və s. öyrənilmiş və yeni elmi nəticələr əldə olunmuşdur.

Azərbaycanda müasir hidrologiya elminin əsas tədqiqat istiqamətlərindən biri də dağ rayonlarında baş verən sel hadisələrinin öyrənilməsidir. Bu işlər mərhələ-mərhələ daha selli çayların üzərində aparılmışdır. Sellərin formalaşma xüsusiyyətləri, ərazinin sel təhlükəsinin təsərrüfat baxımından qiymətləndirilməsi, sellərin və sel təhlükəli hövzələrin təsnifatı və rayonlaşdırılması aparılmış, leysan yağışlarının parametrləri, sel gətirmələrinin 1 və 2 faiz təminatla həcmi verilmiş və ayrı-ayrı çay hövzələrinin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq ekocoğrafi tədbirlər hazırlanmışdır.

Azərbaycanda hidroloji tədqiqatların (M.Abdiyev-1995) aparılması hidrologiya elminin bu sahədəki problemlərinin həllində mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə çaylarda axının formalaşması və onun ərazi paylanmasının qanunauyğunluğunun müəyyən olunması yeni metodikaya əsaslanmışdır. Dağlıq çaylarda asılı gətirmələrin hidroloji göstəricilərinə əsaslanaraq Azərbaycanda antropogen amillərin axıma təsiri də öyrənilmişdir. Son zamanlar axım modelinin dəyişməsində insanların təsərrüfat fəaliyyətlərinin rolu əsas amil kimi göstərilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bütövlükdə çay hövzələrinin öyrənilməsində təkcə müşahidə məntəqələrinin göstəricilərindən başqa, bütün fiziki-coğrafi amillərin rolunu əksetdirən yeni beynəlxalq hidroloji metodların son zamanlar tədqiqatlara tətbiqi yeni elmi naliyyətlərin qazanılmasına və elmi tədqiqatların kompleksləşdirilməsinə imkan verir. Başqa sözlə desək, Azərbaycanda fiziki-coğrafi, o cümlədən hidrologiya elmini daha da müasirləşdirir.

Məlum olduğu kimi, yaşayışın olduğu bütün regionlarda, çay hövzələrində ildən-ilə antropogenləşmə prosesi və yaxud intensivliyi artır. Bunların sayəsində isə çay hövzələrində axının potensial imkanlarında tərrəddüdlər baş verir. Ona görə respublikamızın çay hövzələrində hidroloji şəraitin öyrənilməsində komplekslilik prinsipinə üstünlük verilməsi tədqirəlayiqdir. Komplekslilik prinsipi öz növbəsində bütün fiziki-coğrafi amillərin hidroloji dinamikanın fəaliyyətində rolunu real göstərir, eyni zamanda, yeni elmi ideya və fikirlərin formalaşmasına səbəb olur. Yeni-yeni elmi-nəzəri və metodloji yanaşmalar meydana çıxır.

Məsələn, son zamanlar hidroloji tədqiqatlarda metodloji iqlim amillərilə yanaşı hövzələrin flora örtüyünün bütün dərəcəsinin nəzərə alınması yeni axım əmsalının alınmasına kömək göstərmişdir. Eyni zamnada, Kiçik Qafqaz ərazisində landşaft qurşaqları üzrə axımın paylanması qanunauyğunluğu bütün coğrafi amillərin birgə təsirinin nəticəsini əks etdirmişdir.

Ərazidə axımın illik və fəsli istifadəsinin tənzimlənməsi və qiymətləndirilməsi məqsədilə yeni hidroloji rayonlaşma xəritəsi də təqdirəlayiqdir.

Ətrafında yerləşən beş ölkə içərisində həyatı və iqtisadiyyatı Xəzərlə ən çox bağlı olan Azərbaycan Respublikasıdır. Onun uzunluğa malik olan sahil xəttinin 850  km-i ölkəmizin payına düşür. Bu sahillərdə Azərbaycanın ən mühüm sənaye və məişət obyektləri yerləşmişdir.

Xəzər dənizinin özünəməxsusluğu – dünya okeanından təcrid olması, Asiya və Avropa qitələrinin kəsişdiyi ərazidə yerləşməsi, şimaldan-cənuba doğru uzanması və s. onun rejiminin və digər xüsusiyyətlərinin xarici amillərdən asılı olaraq kəskin surətdə dəyişməsinə gətirib çıxarır. Ona görə də bu hövzənin səciyyəvi xüsusiyyətlərini bilmək, onun rejimindəki dəyişmə meyillərinin proqnozunu vermək üçün dənizdə baş verən hidrometeoroloji proses və hadisələr bundan sonra da davamlı surətdə öyrənilməlidir.

Xəzər dənizinin öz hövzəsini iqliminin indiqatoru da adlandırmaq olar. Məsələn, 1m³ su soyuduqda hava kütləsi qızır, ona görə də bu dəniz öz quru sahillərinə, o cümlədən Azərbaycanın iqliminə böyük təsir göstərir. O, kifayət qədər su buxarlandırır, Şərqdən və şimaldan gələn quru, soyuq kütlələri xeyli rütubətləndirir və mülayimləşdirir.

1957-ci ildə Azərbaycan EA sistemində ilk dəfə Coğrafiya İnstitutunun tərkibində Xəzər şöbəsi yaradılmış və SSRİ EA Okeanologiya və Atmosfer Fizikası İnstitutu ilə birgə Pirallahı adasında elmi tədqiqat stansiyası və Andreyevski dəniz observatoriyası təşkil edilmişdir. İlk vaxtlar əməkdaşlarının sayı 10 nəfərdən çox olmayan şöbə az bir müddətdə inkişaf edərək 5 laboratoriyası olan Xəzər dənizi Problemləri Bölməsinə çevrilmişdir.

Azərbaycanda Xəzər üzrə elmi tədqiqatların əsasını məşhur okeanoloq, professor Q.K.Gül qoymuşdur. O, Xəzər dənizinin qərb sahillərinin hidrometeorologiyasına həsr olunmuş ilk monoqrafik əsərini hələ 1956-cı ildə çap etdirmişdir.

Azərbaycanda Xəzər dənizinin hidro-metroloji-sinoptik və fiziki proseslərin coğrafiyasının öyrənilməsində ilk tədqiqatçılar sırasında məşhur okeanoloq Q.Gülü və metroloq-sinoptikşünas Ə.Mədətzadəni, akademik R. Məmmədovu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Xəzər dənizinin Azərbaycan üzrə coğrafi xüsusiyyətlərinin hidrofiziki ilkin tədqiqatlarını onlar aparmışlar.

Görkəmli tədqiqatçı alim kimi Qasım Gül Kazım oğlu uzun müddət Azərbaycanda Xəzər problemləri mərkəzinə rəhbərlik etmiş və Azərbaycan EA Xəzər komissiyasının sədri vəzifəsində çalışmışdır. Onun “Xəzər dənizi”, “Xəzərin qərb sahillərində dalğaların rejimi və dinamikası”, “Metlorologiya və iqlimşünaslıq” kimi elmi tədqiqatlarında mühüm elmi yeniliklər verilmişdir. Bu əsərlərdə Xəzər dənizinin coğrafi problemləri, tarixi inkişaf təkamülü, uzun müddət dənizin səviyəsinin coğrafi tərəddüdlərinin qlobal və lokal coğrafi səbəbləri elmi cəhətdən təhlil olunmuşdur. Bu problemlərin yaranmasında təbii və antropogen amillərin roluna dair axtarışlar aparılmışdır. Uzun müddət Xəzər dənizində hidrometroloji proseslərin coğrafi qanunauyğunluqlarını öyrənilməsi ilə məşğul olmuş və onların hidrogenetik təsnifatını vermişdir. Azərbaycanlı okeanoloq tədqiqatçıların “Dünya okeanlarının səviyyətinə dair” yeni fikirləri klassik coğrafiya aləmində yeni ideyalar kimi qəbul olunmuşdur. Məşhur tədqiqatçılar Azərbaycanda ilk okeanologiya elmi mərkəzinin əsasını qoymuş və onun banisi kimi tarixləşmişlər.

Azərbaycanda müəyən mərhələlər üzrə Xəzərşünas kadırların yetişməsi öz növbəsində Xəzərşünaslıq elmini yeni fiziki, metroloji fikir və ideyalarla zənginləşdirmiş və Xəzərin materikdaxili böyük su hövzəsi kimi tarixi-coğrafi məqamları tədqiq olunmuşdur. Əldə olunmuş yeni elmi-nəzəri və təcrübi uğurları Xəzər dənizinin mövcud ekocoğrafi problemlərinin həllinə yeni şərait yaratmışdır. Hidrometroloji məlumatların və yaxud fiziki-kimyəvi proseslərin statistik işləmələri və uzunmüddətli müşahidələrin, analizlərin nəticəsində dəniz axınlarının sürətini, istiqamətlərini, mənşəyini və proseslərin coğrafi paylanmasının yeni qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir.

Atrıq 1970-80-ci illərdə Xəzər dənizi üzrə təcrübə və metodiki tədqiqatların sayı artmağa başladı. Xüsusilə dənizdə turbilentli diffuziya proseslərinin yeni metodikası işləndi və tətbiq olundu. Bunun sayəsində ilk dəfə olaraq Xəzər dənizində üfüqi turbulentli diffuziyanın miqyasından asılı olaraq əmsalın asıllıq əlaqəsi aydınlaşdırıldı. Eyni zamanda, suyun stratifikasiya sıxlığı ilə turbulent diffeziyanın əlaqələri kifayət qədər aydın müşahidə olunur. Tədqiqatın ən təcrübi dəyəri ondan ibatətdir olmuşdur ki, tədqiqatçı (T.Tatarayev – 1975) özünün uzun müddətli müşahidə məlumatlarına əsaslanaraq Xəzər dənizin cənub-qərb sahilində axın tiplərinin sxemi xəritəsini tərtib etmişdir.

Sonrakı illər ərzində respublikamızın xəzərşünas alimləri müasir Xəzərin hidrometeorologiyası, hidrofizikası, atmosferlə dənizin qarşılıqlı təsiri, iqtisadiyyatı sahəsində çoxlu dəyərli tədqiqatlar aparmışlar.

Xəzərdə axınların sürət və istiqaməti arasında yüksək korrelyasiyanın olması ədəbiyyatda artıq çoxdan qəbul olunmuş bir faktdır. 1960-cı illərdən Orta və Cənubi Xəzər sahili rayonlarında gəmilərdən, tərpənməz özüllərdən və digər üsullarla aparılmış kompleks tədqiqatlar dənizdə dreyf və qradiyent axınlarının sürət və istiqamətlərinin eksperimental material əsasında müəyənləşdirilməsinə imkan vermişdir.

Son zamanlar okeanologiya elmində dənizdə küləklərin daxili strukturunu statistik və spektral təhlilin köməyi ilə araşdırmağa daha çox meyl göstərilir. Bu mövzunun geniş zaman və fəza diapazonunda tədqiqi R.M.Məmmədov (1982-2007) tərəfindən aparılmışdır. Qeyd edək ki, Xəzər dənizində kiçikmiqyaslı pulsasiyaların ölçülməsi, ümumiyyətlə, ilk dəfə həyata keçirilmişdir.

Dənizin sinoptik – iqlim rayonlaşdırılması, onun üzərində hava şəraitini yaradan atmosfer proseslərinin tipləri, onlara müvafiq küləklərin mənşəyi və s. məsələlər ətraflı öyrənilir.

Hazırda Xəzər dənizi üçün ən vacib məsələlərdən biri konkret şəraitdən asılı olaraq çirklənmənin yayılma proqnozunu verməkdən ibarətdir. Bu, çirklənmənin yayılma arealını göstərməklə yanaşı, qəza hallarına qarşı effektiv mübarizə yollarının tətbiqinə kömək edər.

Xəzər dənizi səviyyəsinin dəyişməsi ilə əlaqədar kompleks tədqiqat işləri davam etdirilir: Xüsusilə: a) səviyyə dəyişməsində həlledici rol oynayan coğrafi amillərin keyfiyyət və kəmiyyət göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi; b) su balansını təşkil edən hədlərin tədqiqi və onların çoxillik proqnozunun işlənilməsi; c) antropogen amillərinin səviyyə dəyişməsində rolunun müəyyənləşdirilməsi; ç) səviyyə dəyişməsinin çoxillik proqnozu metodikasının işlənilməsi; d) səviyyənin ekstremal vəziyyətinin xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinə təsirinin müəyyənləşdirilməsi; e) hidrometeoroloji tədqiqatların gücləndirilməsi və s. məsələlər davam etdirilir.

Torpaq coğrafiyası şöbəsi 1957-ci ildə Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda yaradılmış və 1968-ci ildən Coğrafiya İnstitutunun tərkibinə keçirilmiş, akad. H.Ə.Əliyevin rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərmişdir.

Hazırda Azərbaycan ərazisində dağ-meşə torpaqlarının genetik xüsusiyyətlərinə, təsnifatına və coğrafi yayılması qanunauyğunluqlarına aid mühüm elmi nəticələr, əldə edilmişdir.

Xüsusilə respublika meşələrində qonur torpaqların əmələgəlmə prosesləri öyrənilmiş, qonur və sarı-qonur tip və yarımtiplər səviyyəsində yeni genetik təsnifatı verilmişdir.

Meşə torpaqları üzrə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin əsasını meşə torpaqlarının əmələgəlməsi, onların genetik tipləri, fiziki-kimyəvi tərkibi, təsnifatı, coğrafi yayılma qanunauyğunluqları, xəritələşdirilməsi, stasionar şəraitdə – torpaqlarda biogeosenoloji və biocoğrafi maddələr mübadiləsinin öyrənilməsi təşkil edir.

Vaxtilə Azərbaycanda Kürqırağı tuqay meşələrinin biocoğrafi strukturunu və müasir vəziyyətini yaxınlaşdırmaq məqsədilə akademik Həsən Əliyev həmçinin meşələrin kütləvi şəkildə qurumasının ekocoğrafi səbəblərini və onların arid xarakterli kserofit ağac kolları ilə əvəz olunmasının elmi əsaslarını işləmişdir. Yalnız bundan sonra Azərbaycanda tuqay meşələrinin müasir vəziyyətini və areallarını əksetdirən irimiqyaslı xəritələr hazırlanmışdır. Nəticədə ölkəmizdə nəinki tuqay meşələrinin, bütünlüklə müasir meşələrimizin bərpası və mühafizəsi üçün dövlət səviyyəsində yeni xüsusi meliorativ tədbirlər planının işlənib hazırlanmasına zərurət yarandı. Tədricən meşələrin məhsuldarlığı, onların struktur-ərazi tərkibi, sıxlığı və mühafizəsi sahəsində yeni təcrübi irəliləyişlər baş verdi. Azərbaycanda meşələrin və digər uyğun təsərrüfatların gələcək bərpasının intensivləşdirilməsi üzrə tədbirlər planının əsası qoyuldu. 1972-ci ildən başlayaraq respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində zərərli radioaktiv elementlərin ardıcıl öyrənilməsi və onların coğrafi xəritələrinin hazırlanması bilavasitə Həsən Əliyevin təşəbbüsü ilə həyata keçirilmişdir. O vaxtlar hələ çox bəsit texniki vasitələrlə istehsal olunan elementlərin və filizsaflaşdırıcı kombinatların ətraf mühitə və kənd təsərrüfatının məhsuldarlığına ziyanlı təsirini konkret faktlarla göstərilmişdir. Həsən Əliyev yaradıcılığının ən müasir və ən aktual elmi tədqiqat mövzulardan biri elimizin-obamızın təbiət gözəlliyini qoruyub saxlamaq, mövcud milli-təbii sərvətlərimizdən düzgün və səmərəli istifadə olunmasının elmi-təcrübi istiqamətlərini həm öyrənmək və həm də öyrətmək olmuşdur. Hazırda Milli Elmlər Akademiyasının bilavasitə akademikin adını daşıyan Coğrafiya İnstitutunda bu tövsiyə və təcrübi işlərin ardıcıllığı müvəffəqiyyətlə davam etdirilir və sanballı elmi nəticələr əldə olunur. Akademikin xüsusilə Böyük Qafqaz dağları torpaqlarının genetik struktur cəhətdən formalaşmasına dair söylədiyi fikir və ideyaları müvəffəqiyyətlə araşdırılır. Onun “Azərbaycanda qəhvəyi meşə torpaqlarının yayılması”, “Azərbaycanda qara torpaqların yayılması məsələsinə dair”, “Böyük Qafqazın şərq hissəsinin qəhvəyi meşə torpaqları” və sair elmi əsərlərindəki konstruktiv tövsiyələri elmi tutumuna görə indi də öz dəyərini saxlayır. Onun 1982-ci ildə çapdan çıxmış “Həyəcan təbili” kitabı təbiətsevər xalqımıza bir milli çağırış, xitab oldu. Həmin kitabın nəşrindən 30-il keçməsinə baxmayaraq, indi də insanlarda onun təbiətə olan milli vətənpərvərlik, etik çağırışları respublikamızda hər bir təbiət guşəsinin, istirahət mərkəzlərinin, bütövlükdə müasir landşaftların aqrotexniki planlaşdırılması texnologiyasında öz səmərəli aktuallığını qoruyub saxlamışdır. Hələ 30 il əvvəl zəhmətsevər alim öz ömür təcrübəsinə əsasən böyük həyəcanla yazırdı ki, bəzən düzənliklərdə münbit torpaqların formalaşması üçün milyon illər lazım gəlir, lakin onun yararsız hala düşməsi üçün isə uzun illər vaxt itirmək lazım deyildir. Həqiqətən, hal-hazırda bəzi aran rayonlarımızda qədim drenaj-kollektor sistemlərinin fəaliyyətinin müasir-texnoloji baxımdan aşağı səviyyədə olması torpaqlarımızın ciddi şorlaşmasına və sıradan çıxmasına səbəb kimi ən yaxşı misaldır.

Akademik həmişə regionlarımızın bənzərsiz təbiəti, təsərrüfat zənginliyinin mənzərəsini göz önünə gətirməklə nə vaxtsa təsadüfi pozulması təhlükəsi qorxusundan həyəcanla söhbət açırdı. Xüsusilə meşələrimiz, dağ çəmənliklərimiz haqqında deyirdi: “Meşə sərvətimiz, meşə varlığımız, meşə məişətimizin bir hissəsidir”. Yaxud məlum həqiqətdir ki, meşəni - Yer kürəsinin bu yaşıl kəmərini bircə an təsəvvür etməsək, demək, bəşər də yoxdur, varlıq da yoxdur”. Bəli, hazırda Azərbaycanda meşələrimiz olduqca azdır, ümumi ərazimizin cəmi 8-9%-ni təşkil edir. Meşələrimizin 90%-dən çoxu dağ yamaclarında və çay dərələrində qalmışdır. Ancaq akademik H.Əliyevin Kəpəz dağının şimal yamacında aşkar etdiyi nadir şam meşələri zolağı həm tarixi genetik mənşəyinə görə möcüzədir və həm də gözəlliyi cəhətdən bənzərsiz Göygölə və Maralgölə xüsusi yaraşıq verir. Bəzən akademik tarixi keçmişlərimizə qısa səyahət edərək yeri gəldikcə yaşıl meşələrimizin tarixi struktur ərazi zənginliyindən söz acmışdır. Göstərir ki, eramızın əvvəllərində indi böyük aqrotexniki, ekocoğrafi islahatlara ehtiyacı olan Kür-Araz ovalığının əksər hissəsi həmişə yaşıl meşələrlə örtülü olmuşdur. Hətta yerli əhali tərəfindən qorunaraq bu günə qədər saxlanılmış tək-tək saqqız, palıd ağacları və Xan meşələrinin qalıqları Kür-Araz ovalığının şərq hissəsində geniş yayılmışdır. Hazırda Qəbələ rayonunda relikt dəmir ağacının, Alazan çayı vadisində və Xəzər dənizi sahillərindəki (Nabranda) şərq fıstığı ağaclarının qalması bir daha Azərbaycanda qədim paleocoğrafi təkamülün tarixi dinamikasını təsdiq edir. Və yaxud Gədəbəyin orta dağlığın düzənlik sahələrindəki tək-tək qalmış yaşlı ağaclar sübut edir ki, təxminən 100-150 il bundan əvvəl bu ərazilərin çox hissəsi zəngin dağ meşələri ilə örtülü olmuşdur. Yəni bunların hamısı akademik Həsən Əliyevin Azərbaycanın istər qədim və istərsə də müasir coğrafiyasına dair yaradıcılığının yeni izləridir.

Artıq XX əsrin ortalarında akademikin təklif etdiyi yeni “quru meliorasiya” kompleks tətbiqi metodikası ilk dəfə olaraq Siyəzən-Dəvəçi istiqamətində arid alçaq dağ yamaclarında iynəyarpaqlı şam meşələrinin salınması torpaq eroziyasının intensivliyinə, xüsusilə səhralaşmaya qarşı təcrübi tövsiyəsi ən uğurlu tətbiqi yenilik oldu. Bu metodun tətbiqi öz zamanında müasir ekocoğrafi tədbirlərin həyata keçirilməsində, landşaftın planlaşdırılmasında, xüsusilə aqrar islahatların aparılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Aran və arid zonalarda min hektarlarla torpaqların deqradasiyasının, eroziya və denudasiya proseslərinin qarşısı alındı. Meşələrimizin, yamaclarımızın, unudulmuş yararsız torpaqlarımızın ekocoğrafi dəyəri artmağa başladı. Akademikin yaradıcılıq təşəbbüskarlığı nəticəsində Azərbaycanda 1000 hektarlarla çirklənmiş torpaq sahələri yenidən rekultuvasiya olunaraq istehsal dövriyyəsinə qatıldı. Bunların hamısı təcrübəli alimin Azərbaycanda ilk dəfə “quru meliorasiya” və “fitomeliorasiya” metodlarının tətbiqi sayəsində davam etdirilmişdir. Azərbaycanın Kiçik Qafqaz, Talış zonası və Mərkəzi aran ərazilərində torpaq örtüyü ilə bitki örtüyü arasındakı ekocoğrafi bağlılıq xüsusiyyətlərinin təsnifatı verilmişdir. Təbiətin bizə bəxş etdiyi ən qiymətli sərvətlərdən biri torpaqdır. Hazırda respublikamızın ərazisində məhsuldar torpaqların sahəsi olduqca azdır və onların müxtəlif növləri mövcuddur. Lakin bu torpaqların aqrotexniki becərilməsinə təcrübi olaraq hər yerdə düzgün riayət olunmur. Arid dağ yamaclarında onların humus və münbit hissələri çox vaxt eroziyaya uğrayır. Bəzən suvarma texnologiyası prosesi pozulduğuna görə yararlı münbit torpaqların tərkibi get-gedə şorlaşır və humus keyfiyyətini itirir. Nəticədə torpaqların deqradasiyası nəticəsində digər təhlükəli ekoloji problemlər yaranır. Hazırda aran rayonlarında, xüsusilə Kür-Araz ovalığının əksər hissəsini fasiləsiz istifadə olunan torpaqları müxtəlif dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır. Elə buna görə ərazinin yalnız 20-30 faizi əkinə yararlı olaraq istifadə olunur. Həsən Əliyev “Azərbaycan təbiəti” jurnalını təsis etdirməklə respublikada təbiətşünaslıq mədəniyyətini, kütləvi mühafizəni təşkil etdi. Bundan sonra respublikamızda təbii fitobioloji ehtiyatların və torpaqların genetik-coğrafi xarakteristikası tədqiq edildi, bütün ərazilərin iqtisadi-coğrafi şəraiti öyrənildi, aqrar təsərrüfatların ehtiyatlarından səmərəli mənimsənilmənin yollarını göstərmək üçün tövsiyələr işlənib hazırlandı. Akademik müəyyən etmişdir ki, son illərdə Azərbaycan ərazisi biogenetik və istehsal xarakterli nadir ağac növləri ilə daha da zənginləşir. O cümlədən Aralıq dənizinə xas “daş palıd” ağac növü parkıarımızın yaraşığına çevrilmişdir. Ona görə Həsən Əliyev məşhur "Həyəcan təbili" kitabında meşələrimizin qırılıb tükədilməsindən, nəticədə yarana biləcək təhlükədən qayğı ilə söhbət açır, bunların qarşısının alınması üçün tövsiyələr verirdi. Akademik Həsən Əliyev ölkəmizdə təbiətin deqradasiyasının getdikcə artdığı bir dövrdə, yəni XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq respublikada təbiətin mühafizəsinin ümum xalq və ümum dövlət işi olduğunu qeyd edirdi. Alim statistik müqayisələr aparmaqla göstərirdi ki, 1945-ci ildə Bərdə meşə təsərrüfatında meşələrin sahəsi 94% təşkil edirdisə, 1965-ci ildə bu göstərici 32%-ə enmişdi. Bu vəziyyətin acınacaqlı olması hamını narahat edirdi və bu sahədəki elmi araşdırmaların nəticəsinin təbiətə tətbiqini daha çox dəyərləndirirdilər. Ölkəmizdə müasir ekocoğrafi problemlərin sırasında su probleminin həllinə də həmişə xüsusi fikir verirdi.

Ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarından etibarən torpaqşünaslıq elminin istiqamətləri sırasında torpaqların təbii və antropogen amillərin təsiri altında deqradasiyası və qorunması aktual bir sahə kimi diqqəti cəlb etmiş və bu problemlə əlaqədar Torpaq ehtiyatları coğrafiyası şöbəsində Böyük Qafqazın müxtəlif regionlarının orta və alçaq dağlıq qurşağı torpaqlarının antropogen təsir nəticəsində morfogenetik pozulmaları tədqiq olunmuş, irimiqyaslı deqradasiya xəritələri tərtib edilmişdir.

Azərbaycanda 1970-ci illərdən sonrakı dövründə arid torpaqların tədqiqi sahəsində üzüm plantasiyalarına və bağçılığa yararlı torpaqların öyrənilməsinə başlandı. Mil-Qarabağ düzundə, Cəliləbad, Dəvəçi, Samux, Ağsu, İsmayıllı, Qəbələ, Oğuz, Şəki, Lerik, Yardımlı və s. rayonlarda müxtəlif üzüm növlərinin inkişaf etdirilməsi üçün torpaqların genetik xüsusiyyətlərinin pasportlaşdırılması təsnifatı aparıldı. Xüsusilə torpaqların aqroekoloji şəraiti, münbitlik tutumu, aqrocoğrafi parametrlərinə üstünlük verilmişdir. Nəticədə həmin bölgələrdə yüksək məhsuldarlığa malik üzünçülük plantasiyaları və bağçılıq emal mərkəziləri yaradıldı. Bu kimi istehsal-emal müəssisələrinin yaradılmasında tanınmış coğrafiyaçı torpaqşünas tədqiqatçıların elmi fikirləri (H.Ə.Əliyev, F.A.Həsənov, Ə.A.Əliyev, M.Ə.Məmmədov, T.S.Salmanov, İ.Ə.Quliyev, Ş.İ.Mirzəyev, S.H.Xəlilov və s.) mühüm rol oynamışdır. Həmin tədqiqatçılar öz növbəsində coğrafiya elminin elmi nəzəri prinsiplərini müasir torpaqşünaslıq elminin təcrübi tədqiqində reallaşdırmışlar. Bundan sonra Azərbaycanın Qaraməryəm yaylasının torpaqlarının xəritəsi hazırlanmış və onların səmərəli istifadəsinin yeni konturları müəyyənləşdirilmişdir (S.H.Xəlilov-1969). Burada torpaqların genetik istehsal xüsusiyyətlərinin araşdırılması məsələsi, demək olar ki, təcrübi xarakter daşımışdır.

Müəyyən olunmuşdur ki, coğrafi ekosistemlərin struktur cəhətdən fərqlənməsində torpaqların humus ehtiyatlarının miqdarı mühüm rol oynayır. Çünki torpaqlarda hümus ehtiyatları ilə yanaşı, onun tərkibinin, maddələr mübadiləsində gedən təbii dəyişkənliyin nəticəsi ekosistemlərin təbiətinin fərqlənməsində aydın əks olunur. Bu istiqamətdə kompleks tədqiqatlara tez-tez rast gəlinir. Alınan elmi nəticələrin, coğrafi fikir və ideyaların əhəmiyyəti, landşaftların üfüqi və şaquli formasında ekosistemlərin zonal diferensiyası və yaxud bütün landşaftəmələgətirici ekocoğrafi və biocoğrafi proseslərin qanunauyğunluqları yeni ideyalarla daha da zənginləşmişdir.

'''Ətraf mühitin mühafizəsi.''' Azərbaycanın təbiət və təbii ehtiyatların öyrənilməsi, mühafizəsi və onlardan səmərəli istifadəsi məsələləri Coğrafiya İnstitutunun elmi tədqiqat planında həmişə mühüm yer tutmuşdur. Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsindəki tədqiqatların sistemli şəkildə genişləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1969-cu ildə akad. H.Ə.Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun nəzdində xüsusi Təbiəti mühafizə şöbəsi yaradılmışdır. Həmin vaxtdan başlayaraq bu istiqamətdə geniş elmi tədqiqat işləri davam etdirilir.

Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində görülmüş ilk təcrübi işlərdən birincisi «Azərbaycanın torpaq eroziyası və torpaqların mühafizəsi» adlı irimiqyaslı (1:600.000) xəritənin tərtib edilməsidir.

Bu xəritənin digər xəritələrdən üstün cəhət odur ki, meşə qalıqları, ağac növləri, arid zonada süni yaradılmış meşə massivləri, müxtəlif məqsədli meşə zolaqları, qiymətli ağac növlərindən (qoz, zeytun, badam, püstə və s.) ibarət plantasiyalar, nümunəvi SSRİ-nin «Qırmızı kitabın»a daxil edilmiş ağac və kol növləri burada öz əksini tapmışdır.

1937-1940-ci illərdən başlayaraq bu istiqamətdə aparılan elmi tədqiqat işlərinin nəticələri müasir dövrün tələblərini lazımı səviyyədə ödəməmiş, çox vaxt təsviri xarakter daşımışdır. Yalnız XX əsrin sonları Azərbycanda ictimai-iqtisadi və sosial vəziyyətin yüksəlməsi, müasir elmi-texniki tərəqqinin inkişafı bu kimi ictimai-coğrafi sahələrin problemlərinin kompleks həllinə yenidən baxılmasını qarşıya qoydu.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda iqtisadi, sosial-coğrafi problemlərin öyrənilməsi bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir:

1) 1945-ci ilədək, yəni Azərbaycan EA-da Coğrafiya İnstitutunun yaradılmasına qədər təsviri tədqiqatlar dövrü;

XX əsrin səksəninci illəri iqtisadi coğrafiyanın inkişafında yeni mərhələ ilə səciyyələnir. Burada iki istiqamətdə aparılan tədqiqatlar diqqəti daha çox cəlb edirdi ki, onlardan biri də əhalişünaslıq sahəsində idi. Bir qrup müəllifin əməyi nəticəsində “Azərbaycanda əhalinin inkişafı və yerləşməsi” və “Respublikada əhali məskunlaşmasının məsələləri” adlı əsərlər yazılıb nəşr edildi və institutda əhalişünaslıq məktəbi formalaşdı.

Keçmiş SSRİ ərazisində əhali ilə bağlı tədqiqat işlərinin genişlənməsi Azərbaycanda da bu sahəni öyrənən mərkəzin təşkil edilməsi zərurətini doğurdu. 1977-ci ildə institutun nəzdində Əhali coğrafiyası şöbəsi yaradıldı. 1980-ci illərdən başlayaraq qısa müddət ərzində Azərbaycanda əhalinin miqrasiyası, məskunlaşmasının təbii-coğrafi, demoqrafik şəraitin qanunauygunluqları tədqiq edildi. Əhalinin formalaşmasının təbii və mexaniki hərəkət inkişafı xüsusiyyətinin iqtisadi-coğrafi aspektləri və sosial qanunauyğunluqları müəyyənləşdirildi. Hal-hazırda respublikada əhalinin regional iqtisadi-coğrafi məskunlaşmasının əmək ehtiyatlarının və coğrafi zonallıq məşğuliyyətinin mexanizmi sistemli formada öyrənilir. Bu istiqamətdə əhali coğrafiyasında mühüm elmi nəticələr və nailiyyətlər qazanılmışdır.

Azərbaycanda xəritəçilik işlərinin son 50 ildə daha sürətlə inkişafının əsas amillərindən biri Azərbaycan Elmlər Akademiyasının yaradılması olmuşdur. Coğrafiya İnstitutunda elmi əməkdaşlar tərəfindən çoxsahəli tədqiqat işləri aparılmağa başlanmışdır. Bu elmi tədqiqat işlərinin bünövrəsi isə hələ 1937-ci ildə keçmiş SSRİ EA-nın Azərbaycan filialı nəzdində coğrafiya sektoru fəaliyyət göstərən və Coğrafiya İnstitutunda aparılan çoxsahəli (landşaft, geomorfoloji, iqlim, hidroloji, torpaq, iqtisadi-coğrafi və s.) elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri xüsusi tematik xəritələrin tərtibi ilə tamamlanır. Həmin xəritələr müvafiq monoqrafiya və elmi məqalələrdə mətn xəritəsi şəklində, yaxud iri və ortamiqyaslı xəritələr şəklində çap olunaraq elmi və təcrübi məsələlərin həllində istifadə edilirdi.

Tədqiq olunan dövrdə Azərbaycanda xəritəçilik əsasən fiziki-coğrafi və sosial-iqtisadi məzmunlu xüsusi xəritələrin tərtibi, atlas xəritəçiliyi, tədris xəritəçiliyi üzrə inkişaf etmişdir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Coğrafiya İnstitutu keçmiş SSRİ məkanında ən nüfuzlu elmi məkəzlərdən biri olduğuna görə SSRİ Ali Attestasiya Komitəsi 1962-ci ildə İnstitutun nəzdində İxtisaslaşdırılmış Müdafiə Şurasının yaradılmasına icazə verdi və burada Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Kipr və Almaniyadan, Yaxın Şərq ölkələrindən gəlmiş iddiaçılar namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə etməyə başladılar. Bu şurada uzun illərdir keçirilmiş müdafiələrin sayı kifayət qədərdir. Bunlar da öz növbəsində Azərbaycanda coğrafiya elminin davamlı təkamülünü əksetdirən əsas göstəricilərdən biridir.

Hazırda institutun nəzdində həm elmlər doktoru, həm də fəlsəfə doktoru elmi dərəcələri almaq üçün daha müasir təkmilləşmiş Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir.

Respublika ərazisində təbii, iqtisadi və sosial-coğrafi proseslərin inkişafı, onların qarşılıqlı coğrafi əlaqələri, təbii ehtiyatların regional yerləşməsi istehsal qanunauyğunluqları, onlardan səmərəli istifadə təcrübəsinin öyrənilməsi üzrə ardıcıl elmi tədqiqat işləri aparılır. Çoxinformasiyalı kosmik materialların yeni elektron metodların tətbiqi sahəsində respublika ərazisində biosferin, atmosferin və dənizin təbii sərvətlərinin potensial tədqiqi, onlardan səmərəli istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə bir sıra yeni elmi problemlərin lahiyələrininlayihələrinin işlənilmiş və yeni elmi-təctübi fikir və metodların əsası qoyulmuşdur.

Müasir iqlimin proqnozu, hidrometeoroloji proseslərin metroloji-fiziki tədqiqi, ekolandşaftşünaslıq, ekogeomorfologiya, ekopaleocoğrafiya, neotektonika, biocoğrafiya və Xəzər dənizinin yeni problemlərinin fundamental müasir texnoloji tədqiqatları davam etdirilir və tədbiqi yeniliklər əldə olunur.

O cümlədən Azərbaycanın qədim Muğan və Salyan düzənliklərinin coğrafiyasına elmi yeniliklər əlavə olunmuşdur, həmçinin toponomika yaradıcılığında uğurlu nəticələr əldə edilmişdir. Xüsusilə coğrafi adların mənşəyi, təkamülü, məkanı, yayılma qanunauyğunluğu, modelin təkrarlanması və s. haqqındakı əvvəlki kompleks təhlillər tamamilə yeniləşdirilmişdir. Respublikada müasir elmi toponomika mərkəzinin yeniləşmiş əsası qoyulmuşdur. Nəticədə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda toponimika fondu yaradılmışdır. Toponimika fondunun yeni aktiv və passiv variyantları işlənilir. İlk dəfə olaraq Azərbaycan ərazisində coğrafi adların regionlar üzrə coğrafi sxemi müyən edilmişdir. Bütün tarixi faktlar sübut edir ki, Azərbaycan ərazisində ən sıx təkrarlanan toponimlər türkmənşəli adlardır. Bu da onu göstərir ki, Azərbaycan ərazisinin tarixi olduqca qədimdir və bu ərazidə türkmənşəli əhalinin coğrafi məskunlaşması böyük üstünlük təşkil etmişdir. Qədim adların tarixi coğrafiyasına, xüsusilə meşələrin palecoğrafiyasına, məkan coğrafiyasına, arxeoloji maddi-mədəniyyət mümünələrinə əsaslanaraq mühüm fikirlər söylənilmişdir. Bu fikirlər bir daha göstərir ki, təxminən 150-200 il bundan əvvəl Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarında meşələrin sahəsi indikindən qat-qat çox olmuşdur. Göründüyü kimi, tarixi toponomik əsasnamələr digər qədim arxeoloji məqamları hər hansı regionların paleocoğrafiyasının tarixi təkamülünün, yaxud ümumi coğrafi genetik izlərinin müəyyəənləşdirilməsində əsas şərtlərdən biri olmuşdur.

Müasir landşaft tədqiqatlarında, xüsusilə landşaft komplekslərinin toponomik məkan daxilində formalaşmasında toponomik üsuldan istifadə olunur. Məsələn, Azərbaycanın toponomik cəhətdən mürəkkəb və tarixi-coğrafi cəhətdən zəngin olan Dağlıq Şirvanda, Lahıc, İsmayıllı, Çuxuryurd, Ləngəbiz, Qobustan, Mərəzə, Ceyrankeçməz və s. kimi fiziki-coğrafi anlamların və tarixi toponomik adların elmi-tarixi və paleocoğrafi inkişaf yolunu, elmi-toponomik mahiyyətini və qədim landşaft kompleksləri kimi tarixi bərpasını bilavasitə topomik usulların tətbiqi sayəsində aydınlaşdırılmışdır. Toponimlərin mənşəyi analizi nəticəsində qədim tarixi əkinçilik mədəniyyətinin, təsərrüfatların, bitkiçiliyin, eyni zamanda, antropoloji əkinçilik coğrafiyasının növlərini, arealını və təkamül xüsusiyyətlərini öyrənmək olur. Çox vaxt həmin regionlarda insanların təsərrüfat məşğuliyyətinin, adət-ənənələrinin dəqiqləşdirilməsində coğrafi adların çox köməyi olur. Coğrafi xəritələrin tətbində yol verilmiş yanlışlar coğrafi adlar, yeni milli coğrafi adlarların köməyilə təzələnir.

Azərbaycan Respublikası coğrafi adların tarixi-coğrafi aspektdə qruplaşdırılmasına, təsnifatına və tarixi formalaşmasının qanunauyğunluqlarına dair tədqiqat işləri ardıcıl davam etdirilir. Bu baxımdan, Azərbaycan ərazisində coğrafi adların sosial-coğrafi və tarixi təkamülü tendisiyasının öyrənilməsi yeni ideya və yeni milli fikirlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycanda Türk mənsubiyyətli coğrafi fon tarix boyu üstünlüyü əsaslandırılmışdır. Azərbaycan dil mənsubiyyətinin coğrafi adlarda hegomonluğu bir daha sübut olunmuşdur. İlk dəfə olaraq Azərbaycan toponimikasında coğrafi obyektlərin, tarixi-coğrafi landşaft komplekslərinin mənşə xüsussiyyətləri qruplaşdırılmış, onların sosial-coğrafi diferensial mahiyyətləri analiz olunmuşdur.

Beləliklə, ardıcıl və sistemli aparılan müasir toponomik tədqiqatların uğurlu nəticələri bir daha göstərdi ki, Azərbaycanın tarixi-coğrafi arealları (toponomika miqrasiyası) həmişə Azərbaycanın milli tarixi təkamül coğrafiyası ilə sıx bağlı formalaşmışdır. İlk növbədə bu qədim coğrafi fikirlər öz növbəsində Azərbaycanın müəyyən hissələrinin qondarma erməni millətçilərinə mənsub olması, yanlış və əsassız fikirləri birdəfəlik tarixdən silir. Bundan başqa, coğrafi adların, sosial-coğrafi sistemlərin, ümumi coğrafi konsepsiyasının toponomik təhlili biavasitə Azərbaycan dilinin onun dialektikləri ilə sıx bağlı olduğunu təsdiqlədi. Azərbaycanda türk milli məskunlaşmasının, sosial-coğrafi təkamül fikrinin vahidliyinə bağlılığını inandırıcı şəkildə göstərdi. Həmçinin müasir Azərbaycanın milli tarixi-coğrafiyasının formalaşmasında Azərbaycan-türk mənşəli ifadələrin üstünlüyünə haqq qazandırdı.

Bu məqsədlə dövri olaraq stasionar və yarım stasionar müşahidələrin aparılması yeni ekocoğrafi və ekodinamiki məlumatların alınmasına və yeni variantda xəritə, qrafik materiallarının yeniləşməsinə imkan verir. Xəzər dənizi öz coğrafi xüsusiyyətlərinə və təbii ehtiyatların potensiyalına görə dünya okeanları sistemində fərqlənir. Xəzər dənizindən 150 ildən çoxdur yüz milyonlarla ton neft istehsal olunur. Müasir tədqiqatların proqnozlarına görə, Xəzərin potensial neft ehtiyatları milyart tonlarla ölçülür. Son vaxtlar Xəzərin ekocorafi və sənaye ehtiyatlarının tədqiqində dünya təşkilatlarının birgə müşahidələri ildən ilə artır. Yeni ideyaların, yeni səmərəli fikirlərin tətbiqi sayəsində Xəzərin və onun akvatoriyasında sosial-iqtisadi vəziyyətin qiymətləndirilməsi, müasir landşaftların ekokonstruktiv panlaşdırılması, sahil zonalarının sosial-iqtisadi, turizm sənayesinin potensial vəziyyətinin yeni texnalogiyalar əsasında möhkəm informasiya bazasının yaradılması tədricən öz perspektiv bəhrəsini verir.