Nadir şah: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{mənbə azlığı}}
'''Nadir şah Əfşar''' —
{{Digər məna|Nadir şah (dəqiqləşdirmə)}}{{Dövlət xadimi|azərbaycan dilində adı='''Nadir şah Qırxlı-əfşar'''|adın originalı=Nadirqulu bəy|portret=NaderShahPainting.png|portretin ölçüsü=250|izah=Nadir şahın portreti, XVIII əsr (Viktoriya və Albert Muzeyi)|titul=[[Əfşarlar imperiyası]]nın I [[şahənşah]]ı|dövr əvvəl=[[21 mart]] [[1736]]|dövr son=[[20 iyun]] [[1747]]|sələfi=yoxdur|xələfi=[[Adil şah]]|titul_2=|bayraq_2=|bayraq2_2=Nadir Shah Flag.svg|dövr əvvəl_2=|dövr son_2=|sələfi_2=|xələfi_2=|titul_3=|bayraq_3=|bayraq2_3=Nadir Shah Flag.svg|dövr əvvəl_3=|dövr son_3=|sələfi_3=|xələfi_3=|doğum tarixi=[[22 oktyabr]] [[1688]]|doğum yeri=[[Xorasan]], [[Səfəvilər dövləti]]|ölüm tarixi=[[19 iyun]] [[1747]] (59 yaşında)|ölüm yeri=[[Fəthabad]], [[Əfşarlar imperiyası]]|sülaləsi=[[Əfşarlar sülaləsi]]|atası=İmamqulu bəy<ref>A. BAKIXANOV. GÜLÜSTANİ-İRƏM (Tərcumə edeni M. Əskərli) - Bakı: Minarə, 2000, səh. 58</ref>|anası=|həyat yoldaşı=[[Raziya Sultan]]|uşaqları=[[Rzaqulu mirzə Avşar]], Nəsrullah Mirzə, İmamqulu Mirzə, Çingiz xan Əfşar, Məhəmmədullah xan Əfşar, Ulduz xan Əfşar|imzası=Nadir_Shah-seal-lion_and_sun.png}}'''Nadir şah''' ({{lang-fa|نادر شاه}} ''Nâdir Şâh''; [[22 oktyabr]] [[1688]] – [[19 iyun]] [[1747]]) – [[Azərbaycan]], [[Türküstan]] və [[Hindistan]]ın şahı ([[1736]]-[[1747]]) və türk-soylu [[əfşarlar]] sülaləsinin banisi. [[Azərbaycan türkləri|Azərbaycan türklərind]]ən olan böyük sərkərdə, dövlət xadimi. Azərbaycan tarixinin görkəmli şəxsiyyətlərindən biri. Tarixdə həmçinin '''Nadirqulu bəy''' və '''Təhmasibqulu xan''' adları ilə də tanınır. Hərbi nailiyyətlərinə görə bəzi tarixçilər ona Şərqin [[Napoleon]]u və ikinci [[Makedoniyalı İsgəndər]] kimi ləqəblər vermişlər.
[[Şəkil:Nader Shah afshar.jpg|thumb|Nadir xan səfərdə|325x325px]]
 
== Nadirin II Şah Təhmasib dövründə fəaliyyəti ==
== Mənşəyi ==
Nadir şah 1689-cu ilin noyabrında (bəzi mənbələrdə bu tarix 1688-ci il kimi verilmişdir) Xorasan vilayətinin Dərgəz mahalının Dəstgird kəndində köçəri maldarlıqla məşğul olan bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Müəlliflər bu məşhur sərkərdənin hələ uşaq yaşlarından diribaş, hazırcavab, fərasətli və bacarıqlı olmasını qeyd edirlər. XVII əsrin sonu-XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövləti qorxunc bir iqtisadi və siyasi böhran keçirirdi. Ölkənin mərkəzi və şərq hissəsi əfqan işğalı altına düşmüşdü. Azərbaycan, Şirvan və bunlarla həmsərhəd ərazilər Osmanlı İmperiyası tərəfindən işğal olunmuşdu. Rusiya da Qafqazda böyük fəallıq göstərməyə başlamışdı. 1723-cü ildə I Pyotr Bakı üzərinə yürüş etmiş və
Nadirqulunun adının ikinci hissəsi olan "qulu" kəlməsi türk sözü olmaqla bir sıra sözlərin sonuna artırılaraq həmin adların dini məzmununu daha da gücləndirirdi. Nadirin atasının adı olan İmamqulu — imamın qulu mənasını verirdi. Nadirin oğlu olan Rzaqulu — İmam Rzanın qulu mənasını özündə əks etdirirdi. Nadirqulu isə çox güman ki, Allahın nadir qulu, nadir bəndəsi mənasında nəzərdə tutulurdu. Bəzi məlumatlara görə belə qənaətə gəlmək olar ki, bu ad Nadirə onun fiziki keyfiyyətlərinə görə verilmişdi. Nadir anadan olanda kifayət qədər sağlam, çevik və daim hərəkətdə olan bir uşaq kimi dünyaya gəlmişdi. Ona görə də valideynləri onu nadir tapılan, bənzərsiz bir uşaq, yəni Nadirqulu adlandırmışdılar. Həm də bu ad Nadirin babasının adı idi.<ref name=":7"/>
 
Xəzərboyu əraziləri ələ keçirmişdi.
Nadir şahın doğum günü ilə bağlı tarixi ədəbiyyatda müxtəlif məlumatlarla rastlaşmaq mümkündür. Bu daha çox istər Nadir zamanında, istərsə də ondan sonra yazılmış mənbələrdə fikir yekdilliyinin olmaması ilə bağlıdır. Bəzi müəlliflər Nadirin doğum tarixini 1688-ci ilin oktyabrından, bəziləri həmin ilin oktyabr ayının 22-dən, bir başqaları isə 1688-ci ilin noyabr ayının 22-dən götürürlər. A.Bakıxanov isə Nadirin 1689-cu ildə doğulduğunu qeyd edir.<ref>Abbasqulu ağa Bakıxanov.s.137.</ref> Mənbələrdə Nadirin hicri qəməri tarixi ilə 1100-cü il məhərrəm ayının sonunda doğulması bildirilir.<ref name=":7">Mehman Süleymanov.s.7.</ref> Nadir Xorasan vilayətinin şimalında yerləşən Dərgəz məntəqəsinin Dəstgird kəndində dünyaya göz açmışdı.<ref>Cahangir Hüseyn Əfşar.s.55.</ref>
 
Faktiki olaraq, Mazandaran vilayətindən başqa heç bir yer müstəqil deyildi. Burada isə hələ Səfəvilərin hakimiyyətinin sonlarından bəri möhkəmlənmiş Fətəli xan Qacar hökmranlıq edirdi. O, Səfəvi şahı Sultan Hüseynin əfqanların əlindən qurtulmuş oğlu Təhmasibi öz sarayında saxlamışdı. Az sonra Təhmasib özünü şah elan edir.
Mənbələrin bir hissəsi Qırxlı-əfşarların Xorasana köçürülməsini I Şah İsmayılın adı ilə bağlayırlar.<ref>Mehman Süleymanov.s.12.</ref> Səfəvilər hakimiyyəti illərində ölkənin şimal-şərq sərhədləri özbəklərin və Türküstan dəstələrinin aramsız hücumlarına məruz qalırdı. Həmin dağıdıcı hücumların qarşısının alınması üçün Səfəvi hökmdarları əfşar sərkərdələrinin rəhbərliyi altında Xorasan vilayətinə qoşun dəstələri göndərdilər. Xorasana ilk göndərilən dəstələrə Əhməd Soltan Əfşar və Şahrux bəy Əfşar kimi sərkərdələr başçılıq edirdilər. Əfşarları sərhəd xətti boyunca yerləşdirməklə I Şah İsmayıl sərhəd xətti boyunca canlı müqavimət divarı yaratmağı qərara aldı. Amma I Şah İsmayıl bu planını da bütünlüklə həyata keçirməyə imkan tapmadı. Həmçinin I Şah Abbasın dövründə də Xorasana əfşarlar köçürülmüşdü. Nadir şahın salnaməçisi M.M.Astrabadi də əfşarların Xorasan vilayətinə köçürülməsinin Şah İsmayılın vaxtında başladığını xəbər verir.<ref>Mehman Süleymanov.s.13.</ref><ref>Astrabadi Mirzə Mehdi xan.s.36.</ref> Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır:<ref>Abbasqulu ağa Bakıxanov.s.161.</ref>{{sitat|Moğol istilası dövründə, Azərbaycana gəlmiş olan türkmən əfşarlarından Qırxlı tayfası, Şah İsmayıl Səfəvinin zühurundan sonra, köçüb Əbivərd mülkündə, Gürgan çeşməsi ətrafında sakin olmuşdu. Bu tayfadan İmamqulu adlı bir nəfərin hicri 1101-ci (1689) ildə Nadirqulu adlı bir oğlu oldu. Bu adam, Kosa əhmədli Babaəli bəyin iki qızını bir-birinin ardınca aldıqdan sonra, tay-tuşları arasında yüksəlib tərəqqi etdi, Nadirqulu bəy adı ilə məşhur olaraq hünər və şücaət tanıdı. Babaəli bəyin vəfatından sonra, sistanlı Məlik Mahmudun xidmətinə daxil oldu. Sonra ondan qaçıb, Əbivərdi ələ keçirdi. Bu iğtişaş dövründə, əfqanlar İran paytaxtını, İraq, Fars və Xorasanı, osmanlılar isə, Azərbaycanın yarısını, Ermənistan və Gürcüstanı ələ keçirmişdilər; ruslar Kaspi sahilindəki vilayətləri tutmuşdular, ləzgilər də Şirvanda asayişi və yollarda əmin-amanlığı pozmuşdular.<ref>Əsədov Firidun.s.10.</ref>}}
 
Ölkədə qərarlaşmış vəziyyət həm kəndlilər, həm şəhər əhalisi, həm də zadəganlar arasında haqlı narazılıq doğururdu. Bu narazılıq get-gedə artırdı. Bircə işğalçılara qarşı mübarizədə rəhbərliyi öz üzərinə götürə biləcək lider çatışmırdı. Nəhayət, belə bir lider də tapıldı. Bu, o zaman çox da tanınmayan Nadirqulu xan Əfşar idi. İranın gələcək şahı Nadirqulu xan türk tayfalarından əfşarların Qırxlı boyundan idi. Onun əcdadları hələ I Şah İsmayıl zamanında Azərbaycandan Xorasana köçürülmüşdülər. Hələ on səkkiz yaşı tamam olmamış o anası ilə birlikdə Xarəzm özbəklərinin yürüşlərindən birində əsir alınır və qul edilir. Çox keçmədən əsirlikdən qaçıb Xorasana qayıdan Nadirqulu Əbivərd hökmdarı Baba Əli bəyin yanında qulluğa götürülür. O, başına kiçik bir dəstə toplayıb, Xorasan əyalətlərinin bir neçəsini tutduqdan sonra özünü Nadirqulu bəy adlandırmağa başlayır. Nadirqulu bəyin hünərvər Xorasan yürüşlərinin qarşısı qüdrətli feodal Məlik Mahmud tərəfindən dayandırılır. Nadirqulu kömək üçün şah I Təhmasibə müraciət edir. 1726-cı ildə şah Təhmasib və Fətəli xan Qacar Məlik Mahmudu devirib, burada Səfəvi şahının hakimiyyətini bərpa etməkdən ötrü böyük qoşunla Xorasana gəlir və Nadirqulu bəy onlarla birləşir.
Əfşar tayfalarının bu bölgə ilə bağlılığının hələ Şah İsmayıldan əvvəl də olması haqqında məlumatlar mövcuddur. Nadir şah haqqında böyük tədqiqatların müəllifi olan Məhəmməd Hüseyn Qüddusi yazır ki, hələ səlcuqlar dövründə əfşarlar öz igidlikləri ilə ətrafa səs salmışdılar. Onların bu keyfiyyəti hətta tatarların, özbəklərin və türkmənlərin canında vahimə yaratmışdı. Onlar öz uşaqlarını "əfşar gəldi" deyə qorxutmağa çalışırmışlar. Monqol yürüşləri dövründə Çingiz xanın böyük oğlu Xarəzmin və Ətəkin hakimi təyin edilmişdi. Onun hakimiyyəti Xorasanda da dağıntılara və talanlara yol açmışdı. Müəllifin yazdıqlarına görə, məhz əfşarların igidliyi nəticəsində monqolları Xorasandan qərbə doğru sıxışdırmaq və orada yerli hökumət qurmaq mümkün olmuşdu.<ref>Məhəmməd Hüseyn Qüddusi.s.18.</ref><ref>Mehman Süleymanov.s.13-14.</ref>
 
I Təhmasib Nadirqulu bəyi Xorasanda öz canişini təyin edir. Bundan sonra Nadir özünə Təhmasibqulu xan adını götürür. O, Təhmasibə ilk növbədə təsir qüvvəsi get-gedə böyük sürətlə artan Fətəli xan Qacarı neytrallaşdırmaqdan ötrü lazım idi. Ancaq şah (heç Nadirin özü də ondan geri qalmırdı) bununla da kifayətlənmir.
== İlk illəri ==
=== Babaəli bəylə münasibətlər ===
Nadir şahın müasiri olmuş və onun hakimiyyəti dövründə İrana səfər etmiş holland taciri Con Hanvey yazır ki, Nadir çoban kimi böyüyürdü. 13 yaşında atasını itirdikdən sonra, evi dolandırmağın müəyyən çətinlikləri onun üzərinə düşür. O, çöllərdə odun doğrayıb, yük heyvanları vasitəsilə bazara daşıyır və orada satırdı. Persi Sayks da Nadirin uşaqlıq vaxtı qoyunçuluqla məşğul olmasını, yük heyvanları vasitəsilə odun daşıyaraq bazarda satmasını təsdiq edir. Bir sıra müəlliflərin əsərlərində də bu mövzuya rast gəlinir. Bu onu göstərir ki, Nadir hələ uşaqlıq yaşlarından zəhmətə qatılmış və zəhmət içində böyümüşdü. Maldarlıqla məşğul olmaq isə Nadirdən çevidlik, cəldlik, at çapmaq bacarığı tələb edirdi. Odunun hazırlanıb bazara daşınması, Nadirin fiziki keyfiyyətlərinin formalaşmasında öz təsirini göstərirdi. Ovçuluqla məşğul olması ilkin döyüş bacarıqlarını formalaşdırırdı. Nadir gənc yaxşılarından yaxşı süvari idi. Məlumdur ki, bu keyfiyyətə də Nadir hələ uşaqlıq və yeniyetmə illərində ikən yiyələnməyə başlamışdı.<ref>Mehman Süleymanov.s.19.</ref>
 
[[File:Nadershahtomb.jpg|thumb|left|200px|Nadir şahın Məşhəddəki məzarı]]
Nadir erkən yaşlarında türkmən və özbək atlıları ilə döyüşə girirdi. Öz yaxınlarının və yerlilərinin viranedici yürüşlərə məruz qalmasına Nadir biganə qalmırdı və onlardan müdafiə olunmağa çalışırdı. Türkmən və özbək yürüşlərindən müdafiə olunmaq Nadirin bir döyüşçü kimi xeyli təcrübəsini artırırdı. Nadirin döyüşgənliyi və çevikliyi yerlilərin gözləri qarşısında baş verirdi. Türkmən və özbək talanlarına qarşı olan Əbivənd hakimi Babəli bəy, [[1710]]-cu ildə Nadiri yanına xidmətə dəvət edir.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.11.</ref> Nadir bu fikirlə razılaşır. Xidmətə qəbul olunduqdan sonra, ona tüfəngçiağası vəzifəsi tapşırılır. Bu ondan xəbər verir ki, Nadir Əbivərd hakiminin yanına xidmətə dəvət olunanda artıq tüfəngdən istifadə etmək bacarıqlarına da yiyələnmişdi.<ref name=":21">Mehman Süleymanov.s.21.</ref>
 
Məlik Mahmud idarəçiliyinin mərkəzi Məşhəd alınan zaman şah Təhmasibin əmri ilə Fətəli xan öldürülür. Çünki Nadir onu Fətəli xanla Məlik Mahmud arasında gizli sövdələşmə olduğuna inandırmışdı. Bundan sonra Nadirqulu xan şahın silahlı qüvvələrinin baş komandanı təyin olunur. Bir qədər keçmiş Nadir Məlik Mahmudun qoşunlarını əzərək, onun özünü qətlə yetirir. Bundan sonra Nadirin saraydakı mövqeyi güclü şəkildə möhkəmlənir.
Nadir, Babaəlinin yanına xidmətə girməmişdən əvvəl, 1704-cü ildə bölgəyə hücum çəkən özbəklərin təcavüzünə məruz qalmış anası və qardaşı İbrahimlə birlikdə 4 il özbək əsirliyində qalır. Bu müddət ərzində Nadirin anası qürbətdə vəfat edir və yalnız bundan sonra Nadir qardaşı ilə birlikdə əsirlikdən qaçır.<ref name=":21"/> Əbuturab Sərdadvər yazır: "''Nadir qardaşı ilə əsirlikdən qaçarkən Xorasana tərəf deyil, başqa tərəfə üz tutdu. Çünki o yaxşı bilirdi ki, özbəklər onu məhz Xorasan istiqamətində axtaracaqlar. Bir gündən sonra isə o Xorasana üz tutdu''".<ref>Mehman Süleymanov.s.22.</ref> Bir müddət sonra Nadir Xorasanda qalmağın təhlükəli olduğunu başa düşüb, Əbivərdə gəldi. Nadirin Babaəli yanında xidmətə başlaması da bundan sonrakı dövrü təsadüf edir. Nadirin anası və qardaşı ilə əsir düşməsi bir çox əsərlərdə fərqli göstərilib. Müəlliflər Nadirin bu dövrlərdəki yaşını 18, 20, 21 qeyd ediblər.<ref name=":5">Ədalət Tahirzadə.I cild.s.5.</ref><ref>Əbuturab Sərdadvər.s.476.</ref>
 
Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərir ki, artıq 1727-ci ildən Nadir şah Təhmasiblə də əlaqələri tam qırır və bütün Xorasanda özünün hökmranlığı uğrunda mübarizəyə başlayır. Nadir nəzarətdən çıxmış kürd və türkmən qəbilələri və şah qoşunları üzərində bir neçə qələbə qazanır. Şah özünün məğlubiyyətini etiraf edir və barışıq üçün yollar axtarır. Bu arada Nadir bir sıra qətiyyətli yürüşlər vasitəsilə bütün şimal-şərqi İranı birləşdirir. İrandakı əfqan şahı Əşrəf də artıq onun qalibiyyətli yürüşlərindən narahatlıq keçirməyə başlayır. Əşrəf öz qoşunlarını Xorasana, Nadirin üzərinə yeridir. 1729-cu ilin 30 sentyabrında Mimandost çayı sahilindəki döyüşdə (Mimandost döyüşü) Əşrəfin qoşunları darmadağın edilir. Bu parlaq qələbəsi ilə də Nadir ölkənin yadellilərdən təmizlənməsi uğrunda mübarizəsinin başlanğıcını qoyur. Əşrəfin qoşunları Tehrana doğru geri çəkilərək, oradan da İsfahana yönəlirlər. Nadirin əfqanlarla haqq-hesab çəkəndən sonra Azərbaycan üzərinə yeriyəcəyini anladığı üçün Osmanlı sultanı, Əşrəfin köməyinə böyük bir ordu göndərir.
Nadir Babaəlinin yanında xidmətə başlamasından xeyli müddət sonra yəmutlara əsir düşür. Babaəlinin xidmətində olan Nadir əmisi Baburun vəfat etdiyi xəbərini eşidir. O, dəfnə yollanır. Bir neçə günlük yasdan sonra Nadir, Qaluşi kəndindən geriyə üz tutur. Gündüz yol yoldaşları ilə birlikdə bulaq başında istirahət etmək üçün dayanırlar. Bu vaxt Nadiri bulaq başında yuxu aparır. Yürüşə çıxmış 70 min nəfərlik dəstə onları yaxalayır və Nadir hələ yuxuda ikən onun qollarını bağlayırlar. Nadirin yanındakılardan biri oradan qaça bilir və baş verənləri Babaəliyə çatdırır. Hadisələri eşidən Babaəli, vaxt itirmədən 500 nəfərlik dəstə ilə Nadiri azad etməyə yola düşür. Amma Nadiri əsir götürənlərə yetişə bilməyib geri qayıdır. Yəmut atlıları Dəryaqapı adlı bir məntəqədə gecələməyə qalarkən hamı yatandan sonra Nadir, ayaqlarını və qollarını açıb qaçmağa nail olur. Nadir eyni zamanda yəmut süvariləri ilə döyüşə girir, onların bir çoxunu məhv edir. Nadirin geri qayıtması xəbəri Babaəlinin böyük sevincinə səbəb olur və bu hadisəni böyük şadyanalıqla qeyd edir.<ref>Mehman Süleymanov.s.22-23.</ref><ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.13-14.</ref><ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.14.</ref> Beləliklə Babaəli, böyük qızı ilə<ref group=q>"Alem Ara-ye Nadir" əsərində göstərilir ki, Babəli bəy də Nadirin anası ilə evlənir. Ondan Lütfəli və Fətəli adlı iki oğlu olur. Lakin, bəzi müəlliflər bunu inkar edir. Səbəbi isə, Nadirin anasının əsirlikdə vəfat etməsi ilə bağlı idi.</ref> Nadiri evləndirir.<ref>Cahangir Hüseyn Əfşar.s.56.</ref> Beləliklə Nadir, 1719-1720-ci illərdə möhkəm Kəlat qalasını tutaraq özünə qərargah etdi. Dərəgəz və Qoçanda çoxlu qoşun yığaraq əfqan Məlik Mahmudla bir neçə dəfə vuruşaraq onu məğlub etdi. O, Babəli bəyin ən yaxın adamı idi.<ref name=":5"/>
 
Nadirlə Əşrəf arasında həlledici döyüş 1729-cu ilin 13 noyabrında İsfahan yaxınlığında (İsfahan döyüşü) baş verir. Bu dəfə Nadir birləşmiş əfqan-türk qoşunları üzərində parlaq qələbə qazanır. Onların gözü elə qorxur ki, həmin gün bir daha döyüşə girməyib İsfahandan çəkilirlər. Nadir təntənəli şəkildə şəhərə girir və öz əlləri ilə Səfəvi tacını şah Təhmasibin başına qoyur. Üstündən bir qədər keçəndən sonra Nadir öz qoşunlarını əfqanları təqib etməkdən ötrü Fars vilayətinə göndərir. Qaçaqaçda Əşrəf öldürülür və bu da döyüşün taleyini həll edir. Ölkənin şərqi tamamilə təmizlənir. İndi qarşıda yalnız Azərbaycanı və onun yaxınlığındakı torpaqları Osmanlı türklərindən azad etmək qalırdı. 1731-ci ildəki hərbi əməliyyatlar nəticəsində Nadirqulu xan osmanlıları əzərək Azərbaycanı, Həmədanı və Kirmanşahı azad edir. Osmanlılar yalnız Arazdan şimalda qalırlar.
=== Qurbanəli bəylə münasibətlər ===
Babaəli bəy 1723-cü ildə Herat istiqamətində əfqanlarla gedən döyüşdə həlak oldu. O, vəfat edərkən bütün var-dövlətini yaxın adamı və kürəkəni Nadirə, hakimiyyəti isə əhalinin ağıllı insan kimi tanıdığı qardaşı Qurbanəli bəyə həvalə etdi.<ref name=":5"/> Bütün işlər isə, yenə də Nadirin üzərində idi. Qurbanəli bəy bütün işlərində onunla məsləhətləşirdi. Çünki Qurbanəli bəy Nadiri bacarıqlı, cəsur bir insan kimi tanıyırdı və onun bu keyfiyyətlərindən faydalanırdı.<ref name=":25"/>
 
Təhmasib özünün zəifləmiş nüfuzunu bərpa etməkdən ötrü həmin əyalətləri şəxsən azad etmək qərarına gəlir. Ancaq məğlub olaraq, 1731-ci ildə ölkə üçün biabırçı bir sülh müqaviləsi (Kirmanşah müqaviləsi) bağlayır. Həmin müqaviləyə əsasən, Araz çayının şimalındakı bütün ərazilər, eləcə də Kirmanşahın bir sıra əyalətləri osmanlılara verilirdi.
Qurbanəli bəyin Əbivərdə hakimliyi vaxtında Nəsa və Dərun yaşayış məntəqələrinin əhalisi onun yanına gələrək Təkə türkmən tayfasının onlara rahatlıq verməməsindən şikayət etdi. Adamların söylədiklərinə görə, türkmən tayfası artıq bir neçə il idi ki, onların qonşuluğunda yurd salmışdı. Onlar yerli əhalinin üzərinə hücum çəkib çoxlu sakin ələ keçirmiş və onların var-yoxunu talan etmişdilər. Əhali dəfələrlə Nəsa böyüklərinə müraciət etsələrdə bir faydası olmamışdı. Belə olduqda Nəsa camaatı əfşar tayfasının böyüklərindən kömək dilədilər. Bu tayfanın əyanları necə kömək etmək barədə yığıncaq təşkil edib, məsləhətləşdilər.<ref name=":25">Mehman Süleymanov.s.25.</ref>
 
== III Şah Abbasın dövründə Nadirin fəaliyyəti ==
Amma bir qərar qəbul edə bilmədilər. Belə olduqda Qurbanəli bəy Nadirin yanına getməyi məsləhət gördü. Şikayətə gələnlər Nadirdən təkidlə xahiş etdilər ki, onlara onlara göstərsin. Nadir ağır vəziyyətə düşmüş insanlara kömək etmək qərarını aldı və əfşarların arasından 500 nəfərlik bir dəstə topladı. Onları silahlandıraraq Təkə türklərinin üzərinə yürüş etdi. O, Nəsaya doğru davam etdi. Təkə türkmənlərinin yurd saldığı əraziyə 4 fərsəng<ref group=q>12 min addıma bərabər olan qədim İran ölçü vahidi.</ref> qalmış Nadir kəşfiyyatçılar göndərdi ki, türkmənlər haqqında məlumat gətirsin. Kəşfiyyata göndərilənlər türkmənlərin sayı və işləri barədə müşahidə apararaq lazımi məlumatları Nadirə çatdırdılar.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.35.</ref> Əldə edilmiş məlumatlara görə aydın oldu ki, türkmənlər 500 ailədən ibarətdirlər və səhrada qurduqları çadırda məskunlaşıblar. Bu məlumatı alandan sonra Nadir türkmənlərin üzərinə qəfil hücum təşkil etdi, bir çoxunu öldürdü, sağ qalanlarını isə əsir götürdü.<ref>Mehman Süleymanov.s.25-26.</ref>
Nadirqulu xan müqaviləni tanımaqdan imtina edir və qədim türk ənənələrinə görə, xan və əyanların qurultayını çağırır. Qurultay şah Təhmasibi taxtından salaraq, onun III Şah Abbas adlandırılan səkkiz aylıq oğlunu şah elan edir. Faktiki olaraq, bütün hakimiyyət Nadirin əlində cəmləşir. Bundan sonra Nadir iki il ərzində bir-birinin ardınca qazandığı parlaq qələbələrlə bütün Azərbaycanı və Şərqi Gürcüstanı osmanlılardan təmizləyir.
 
A.Bakıxanovun yazdığına görə, Nadirqulu xanın sərkərdəlik istedadı Gəncənin mühasirəsi zamanı özünü daha parlaq bir tərzdə göstərmişdi. O zaman Gəncədə osmanlıların qarnizonu otururdu. Mühasirə tamam daralsa da, qarnizon Abdulla paşadan kömək gələcəyi ümidi ilə təslim olmurdu. Abdulla paşa Qarsda idi və özünün vədləri ilə mühasirədəkilərə verirdi. Nadir qoşunların bir hissəsini Gəncə qapısında qoyaraq, 15 minlik döyüşçü götürüb, Dağıstan yolunu bağlayır və Qars üzərinə hücuma keçir. Abdulla paşa öz sərkərdəlik məharəti ilə ad çıxarmış Nadirlə döyüşə girməkdən boyun qaçırır və qalaya girib, uzunmüddətli mühasirəyə hazırlaşır. Hadisələri sürətləndirmək məqsədi ilə Nadir belə bir fənd işlədir: gecənin birində mühasirəni götürüb tələsik geri çəkilir. Aldanmış Abdulla paşa 100 minlik qoşunu ilə qaladan çıxaraq, Nadiri İrəvana qədər təqib edir. Üçmüədzinin cənub-qərbində qəflətən qoşunu geriyə döndərən Nadir osmanlılarla ölüm-dirim savaşına girir. Qəfləti döyüş osmanlı qoşununda vahimə yaradır və Nadirqulu xan bu dəfə də tam qələbə qazanır. Bundan sonra İrəvan qalası və Tiflis qalasındakı osmanlı qarnizonları ona döyüşsüz təslim olurlar. 1735-ci ilin sonlarına doğru Qafqaz osmanlı ordularından tamamilə təmizlənir ki, bunu da Nadir şahın böyük qələbəsi hesab etmək olar. Burada yerli əhalinin osmanlı türkləri ilə mübarizədə Nadirqulu xana göstərdiyi yardım da qeyd olunmalıdır. O da qeyd edilməlidir ki, sonradan həmin əhali Nadirin özünə qarşı çıxmışdır. Və həmin mübarizədə gələcək müstəqil Azərbaycan xanlıqlarının əsası qoyulmuşdu. Nadirqulu şahın tabeçiliyindən ilk çıxan belə müstəqil xanlıq Şəki xanlığı olmuşdu. 1735-ci ildə bağlanmış Gəncə müqaviləsinə görə, Rusiya hələ I Pyotrun tutduğu Bakı və Dərbənd şəhərlərini bu şərtlə güzəştə getmişdi ki, Nadir Osmanlı ilə mübarizəsini dayandırmayacaq və onunla separat sülhə girməyəcəkdi. Lakin Nadirqulu xan bu şərtləri pozur və 1736-cı ildə Osmanlı İmperiyası ilə sülh sazişi imzalayır. Sazişə görə, Türkiyə 1722-ci ilə qədər Səfəvilər dövlətinə məxsus olmuş bütün torpaqları Nadirə qaytarır. Yalnız həmişə sünni Türkiyəyə meyli ilə seçilmiş Dağıstan xalqları itaət göstərmirlər. Nadir əz qoşunlarını Dağıstana yeridir, böyük əziyyətlə Qazıqumuğa qədər gedir və geri qayıdır. Yeni əldə olunmuş Azərbaycan vilayətlərinin hökmranlığı Nadirin qardaşı İbrahim xana tapşırılır.
Nadirin bu hücumundan xəbər tutan Təkə türkmənləri 1000 nəfər toplayıb, qisas almaq üçün yola düşdülər. Nadir onların hücumunun qarşısını almaq üçün tədbir işlətdi, tabeliyində olan dəstəni yenidən qruplaşdırdı və müvafiq plan hazırladı. 150 nəfəri Kəlbəli xanın tabeliyinə verdi, özü isə 350 nəfərlik bir dəstə ilə türkmənlərin hücumunun qarşısını kəsdirdi və onları gözünü açmağa imkan vermədi. Bir saat ərzində baş verən döyüşdə türkmənlərin bir hissəsi qırıldı, bir hissəsi Nadir tərəfindən əsir götürüldü. Növbəti uğurlu qələbə ilə o, Dərgəzə döndü. Türkmənlərin Nəsadan götürdüyü əsirləri azad etdi və bir neçə türkmən əsirini onlara verdi ki, Nəsadan başqa yerlərdə olan əsirləri onlarla dəyişsinlər.<ref>Mehman Süleymanov.s.26.</ref>
 
Uzun illər ərzində ilk dəfə olaraq Azərbaycanın geniş hüdudları inzibati qaydada bir şəxsin idarəsinə verilir. Artıq Səfəvilər dövlətinin sərhədləri demək olar ki, tamamilə bərpa edilir və qarşıda onun dağılmış təsərrüfatını dirçəltmək vəzifəsi durur.
Nadirin türkmənlər üzərindəki qələbəsi onun nüfuzunu həm Qurbanəli bəyin yanında, həm də yerli camaat arasında xeyli artırdı. Bundan sonra Əbivərdin idarə edilməsində Qurbanəli bəy Nadirə daha çox etibar etməyə başladı. Bir müddət sonra Qurbanəli bəy ciddi xəstəliyə tutuldu. Onun bu xəstəliyi çox uzun sürmədi və tezliklə dünyasını dəyişdi. Qurbanəli bəydən sonra Əbivərdin hakiminin kim olması məsələsi ortaya çıxdı. Baxmayaraq ki, əyalətin bütün işlərini Nadir aparırdı, onun Babaəli və Qurbanəli bəyə qan qohumluğunun olmaması yerli əyanları sual qarşısında qoydu. Bu sualın cavabını tapmaq üçün yerli əyanlar məktubla Xorasan hakiminə müraciət etdilər. Xorasan hakimi isə o dövrlər Məlik Mahmud Sistani idi. Bundan sonra Xorasandan Həsənəli bəy adlı birisi Əbivərdə hakim təyin edildi. Əbivərdə gələndən sonra burada hakimlik etməyin çətin olduğunu görüb, Mazandarana yollandı.<ref>Mehman Süleymanov.s.27.</ref><ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.36.</ref>
 
== Nadirin şah elan olunması ilə Əfşarların hakimiyyətə gəlməsi ==
=== Digər bəylərlə münasibətlər ===
Həsənəli bəy Əbivərd hakimliyindən imtina edəndən sonra bu vəzifəni tutmaq üçün yerli əyanları arasında ciddi müzakirə başladı. Nadir də Əbivərd hakimi olmaq istəyini kənara qoymamışdı. Məhəmməd Kazım Mərvi hadisəni bu cür təsvir edir:<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.41-42.</ref>
{{Sitat|Nadir onlarla bacarmadı. Belə olanda əyalətin bir neçə sərkərdəsi, Məşhədə Məlik Mahmudun yanına yollandılar ki, Əbivərdə hakim təyin edilsin və bununla da əyanlar arasındakı çəkişmələrə son qoyulsun. Nadir həmin sərkərdələrlə Məşhədə getmədi. Məlik Mahmud Məşhədə gələnləri yaxşı qarşıladı. Onlardan Aşur xan, İmamqulu bəy, Qılıncəli bəy Nadirdən Məlik Mahmuda şikayət etdilər və bildirirdilər ki, Əbivərddə bütün narahatçılığın günahkarı məhz Nadirdir. Bütün fəsadları o törədir və özü də Xorasan hakiminə tabe olmaq istəmir. Bəylər təklif etdilər ki, Əbivərddə sakitlik üçün vilayət əyanlarından bir nəfər ora hakim təyin edilsin. Bu hakim vəzifəsinin icrasına başlayandan sonra Nadir tutulub Məşhədə göndərilsin.<ref>Mehman Süleymanov.s.27-28.</ref>}}
 
[[Şəkil:نادر شاه.jpg|250px|thumb|right|Nadir şah Əfşar Türkman Bahadır]]
Məlik Mahmud yanında xidmətdə olan qorçubaşı Məhəmməd Əmin bəyi Əbivərdə hakimi təyin etdi. Şüaciəti və döyüşgənliyi haqqında çox eşitdiyi Nadirə isə xələt göndərdi. Eyni zamanda onu Əbivərdin eşikağası vəzifəsinə təyin etdi. Yəni, Nadir öz əvvəlki nüfuzunu saxlamış oldu və Əbivərdin hakimlərindən biri kimi qaldı. Bu vəzifədə olmaq Əbivərd miqyasında görülməli olan işlərin təşkilatçılığının onun üzərinə düşməsini tələb edirdi. Məlik Mahmud ona xəbər göndərdi ki, sənin sədaqətin və işgüzarlığın bizə aydın olsa onda daha yüksək qiymət alacaqsan. Bununla bərabər, Məlik Mahmud onun yanına gəlmiş Əbivərd əyanlarına bildirdi ki, Nadir xətircəm olduqdan sonra onu tutub qətlə yetirəcəkdir. Bununla, Məlik Mahmud Nadirdən narazı olan əyanları bir qədər sakitləşdirdi.<ref name=":28">Mehman Süleymanov.s.28.</ref>
 
Köhnə Səfəvi sülaləsinin nümayəndələri artıq feodal əyanları və xalq arasında öz nüfuzlarını tamamilə itirmişdilər və ölkəni dağıntıdan xilas etmək iqtidarında deyildilər. Nadir öz nöqteyi-nəzərindən yeganə doğru yola əl atmaq – taxt-tacın həqiqi sahibi olmaq istəyir. Bundan ötrü o yenidən qədim türk qaydasına görə, Muğan düzündə qurultay, (bu dəfə böyük qurultay) çağırır. Bu qurultaya hərbi, mülki və dini əyanları, şəhər və kənd başçılarını yığır. Buraya 100 minə yaxın adam toplanır. Bunlardan ötrü məscid və bazarlar da daxil olmaqla ağac və qamışdan 12 min müvəqqəti tikili salınır. Novruz bayramı günü, 1736-cı ilin 21 martında Nadirqulu xan qurultaya iştirakçılar arasından yeni şah seçmək təklifi verir. Sözlərini bununla əsaslandırır ki, III Şah Abbas hələ ki, uşaqdır, Nadir özü isə işləməkdən yorulub və hakimiyyətdən imtina edir.
Nadir Əbivərdə hakim təyin edildiyini eşidəndə ətrafdakılarla bərabər onu qarşılamağa çıxdı. Yeni hakim olan Məhəmməd Əmin xan Nadirin ona belə ehtiram göstərməsindən razı qaldı və onlar birlikdə Əbivərdə daxil oldular.<ref name=":42">Məhəmməd Kazım Mərvi.s.42.</ref> Yeni hakim Nadirə xələt təqdim etdi, Nadir isə ona öz sədaqətliyini nümayiş etdirdi.<ref name=":28"/>
 
Azərbaycanın hərbi elitası – qızılbaşlar öz yüksəlişləri üçün Səfəvilərə minnətdar idilər və buna görə də hakimiyyət sülaləsinin dəyişməsinin əleyhinə idilər. Ancaq öz etirazını açıq şəkildə yalnız Qarabağ və Gəncə bəylərbəyisi Uğurlu xan Qacar bildirir ki, o da sonralar bunun müqabilində öz malikanələrinin böyük bir qismini itirmiş olur. Onun hakimiyyətində bircə Gəncə saxlanır və rütbəsi də Gəncə bəylərbəyi adlandırılır, qacarların çox hissəsi isə Xorasana sürgün edilir. Şah elan olunması məsələsi ortaya çıxanda, Nadir özünü zahirən elə göstərir ki, guya yorulub, doğrudan da şahlığı istəmir, qurultay az qala yalvarıb onun razılığını alır və tacqoyma mərasimi keçirilir. Hətta bu münasibətlə qurultay iştirakçılarına erməni və gürcü millətindən olan qul və kənizlər bağışlanılır. Nadir şah türk məişəti mühitində formalaşmışdı. Azərbaycan türkcəsi onun ana dili idi. Nadir şah bu dildə danışırdı, hətta sonralar hərbi yürüşləri zamanı sərkərdələri ilə Azərbaycan türkcəsində ünsiyyətdə olması, Nadir şaha Azərbaycan türkcəsində nəzm əsərlərinin həsr edilməsi haqqında mənbələrdə çoxlu sayda faktlar vardır. Nadir şah hakimiyyətə gələndən sonra bölgədəki türk mühitinin möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər görüldü və göstəriş verildi ki, iki min əfşar Urmiyadan Əbivərdə köçürülsün.
Nadirdən Xorasan hakiminin yanına şikayətə getmiş İmamqulu bəy və Qılıncəli bəy ona qarşı düşmən münasibətdə qalmaqda davam edirdilər. Nadirin yanında istədiklərinə nail ola bilməyən bu iki bəy onu Əbivərddə görmək istəmirdi və Nadiri gözdən salmaq üçün Əbivərd hakiminə də öz sözlərini çatdırırdılar.<ref name=":42"/> Məhz eşitdiyi söz-söhbətlərdən sonra Məhəmməd Əmin bəy, Nadiri cəzalandırdı. O, Nadiri yerə uzadaraq dəyənək ilə döydürdü. Nadir də cəzalandırılmasından xeyli qəzəbləndi və bir neçə gündən sonra doğma kəndi olan Dərgəzə qayıtdı. O, bir müddət kənddə yaşamalı oldu.<ref name=":28"/>
 
[[File:Nadir Shah at the sack of Delhi - Battle scene with Nader Shah on horseback, possibly by Muhammad Ali ibn Abd al-Bayg ign Ali Quli Jabbadar, mid-18th century, Museum of Fine Arts, Boston.jpg|thumb|left|Nadir xan Hindistanda]]
Məhəmməd Əmin bəy sonradan hərəkətindən peşman oldu. Bu hərəkətinin peşmançılığı kimi Nadirə bir dəst xələt və bir baş at hədiyyə göndərdi. Ondan xahiş etdi ki, geri qayıtsın. Nadir bu xahişdən sonra yenidən Əbivərdə gəldi. Məhəmməd Əmin bəy onu yaxşı qarşıladı və sonralar gördüyü bütün işləri barədə onunla məsləhətləşməyə başladı. Bu vəziyyət İmamqulu bəy və Qılıncəli bəyi yenidən narahat etdi. Onlar Nadirdən ehtiyatlandıqları üçün söz-söhbətləri davam etdirirdilər. Nadiri Əbivərddən uzaqlaşdırmaq üçün onlar bir daha Xorasan hakiminin yanında oldular və Məlik Mahmuda yenə Nadirdən şikayət etdilər. Məlik Mahmud yenidən onlara söz verdi ki, Nadiri yanına çağırıb cəzalandıracaqdır.<ref>Mehman Süleymanov.s.28-29.</ref>
 
Hakimiyyətin həqiqi sahibi olandan sonra da Nadir şah öz mövqeyini müharibələrlə möhkəmləndirir və onun hərbi dühası həmişə onun köməyinə çatır. Yer üzündə onun qədər parlaq hərbi qələbələr qazanmış sərkərdələri barmaqla saymaq olar. Nadir şah yürüşlərə çıxmaqla həm də ölkənin iqtisadiyyatını dirçəltmək, hakimiyyətdəki sülalə dəyişikliyindən narazı qalan qızılbaş əyanlarını varlandırmaqla onları öz tərəfinə çəkmək məqsədi güdürdü. 1737-ci ildə Nadir şah üsyana qalxmış əfqanlara qarşı çıxış edir və həm Heratı, həm də Qəndəharı tutur. Sonra o, qaçqın əfqanlara sığınacaq verən Hindistana hücum çəkir.
=== Əbivərd uğrunda mübarizələr ===
Nadir Məhəmməd Əmin bəyin yanına gəldikdən sonra, Əbivərd uğrunda mübarizələrə başlamışdı. Ərazidə başlamış ilk döyüş Əbivərd ətrafında yerləşən qalaların birində idi. Bir qədər sonra qarşı tərəfin rəhbəri Aşur xan Nadirin məharəti qarşısında aciz qalıb qalaya sığınmaqla canını xilas edə bildi.<ref name=":43">Məhəmməd Kazım Mərvi.s.43.</ref> O güman edirdi ki, qala daxilində salamat qala biləcəkdir. Nadir isə qala divarları ətrafına su buraxmaqla hücumunu davam etdirirdi. Belə olduqda, qala daxilindəki evlər və tikililər su içində qaldı. Qala divarları isə suya davam gətirməyib dağıldı. Çarəsizliyini görən Aşur xan müqavimətini dayandırdı və barışıq üçün Nadirin yanına adam göndərdi. Nadir bu barışığı qəbul edib döyüşü dayandırdı və Əbivərdə döndü. Aşur xan barışdıqdan sonra qiymətli hədiyyələrlə onun yanına gəldi və gələcəkdə onunla əməkdaşlıq edəcəyinə söz verdi.<ref name=":42"/>
 
=== Hindistanın fəthi ===
Bir müddət sonra Əbivərd yaxınlığındakı Bağvaci adlanan qala ətrafında döyüş baş verdi. Bu qalanın sahibi Allahverdi bəy Babalı adlı birisi idi. Allahverdi bəy, Nadirə məhəl qoymur, Əbivərd hakimliyini tanımaq istəmirdi. Nadir ona məktub göndərdi və bildirdi ki, ətrafın bütün ağsaqqaları və sərkərdələri təşrif gətirərək Əbivərd hakiminə öz ehtiramlarını bildiriblər. Nadir ondan da tələb edirdi ki, Əbivərd hakiminə qarşı olmadığını bildirsin. Əks təqdirdə silahla qarşılaşa bilər. Allahverdi bəy Nadirdən gətirilən məktubu cırdı və ona xəbər göndərdi ki, əlindən gələni etsin.<ref name=":43"/><ref>Mehman Süleymanov.s.29.</ref>
Məhəmməd şah Nadirin təklifinə əhəmiyyət vermədikdə, Nadir Hindistana doğru hərəkətə başladı. Hindistan sərhədinin 74 km-də Mank adlı yerdə əfqan qaçqınlarını darmadağın etdi. Nadirin göndərdiyi elçinin Məhəmməd şah qayıtmasına izin vermədi. Nadir bundan qəzəblənib, 1738-ci ilin yazında Qəznə və Kabul (həmin vaxt bu ərazi Hindistanin tərkibində idi. Hərəkətə keçdi. Nadir hind imperatorluğunu tutmaqla əfqanlara bir də - fəlik qulaqburması vermək və öz ordusunu, İranın iqtisadiyyatını qüvvət - ləndirməklə, gələcəkdə özbəklərdən və əfqanlardan qüdrətli qoşun toplayıb Osmanlı dövlətinə hücum etmək niyətində idi. 1738-ci ilin 14 iyununda Nadirin qoşunları Qəznəyə çatdı. Oradan Kabula keçdi. Kabul xanı Nəsir xan Dehlidən kömək istədi. Lakin onlardan heç bir kömək gəlmədi. Tezliklə Kabul təslim oldu və Nadirin qoşunu Hindistanın paytaxtı Dehliyə doğru hücuma başladı. Onu da vurğulayıram ki, Nadir şah Məhəmməd şaha bir neçə dəfə müraciət etsə də, Məhəmməd şah ona cavab verməmişdi. Nadir də bu soyuqqanlılıqdan sonra Məhəmməd şahın üzərinə hücum etmək qərarına gəlimişdi. Tezliklə Pisəvər, Lahor əyalətləri Nadir tərə fin dən zəbt olunur. Nadirin ordusu çətin dağ aşırımlarından, çaylardan keçərək, Yəminabadın, Abadı, Kəşmiri, Xornalı və Hindistanın başqa şəhərlərini ələ keçirtdi. Nadirin qoşunları müqavimət görmədən Karnala (Dehlinin şimal-qərbində) qədər gəlib çıxır və 1739-cu ilin 24 fevralında Böyük Moğol sülaləsindən Məhəmməd şahın ordusunu darmadağın edərək, martın 20-də Dehlini tutur. Böyük Moğol dövləti üzərinə pulla altı milyon rupilik, qiymətli daş-qaşla 500 milyon rupilik xərac qoyulur. Alınmış hərbi qənimət 700 milyon rupi dəyərində hesablanırdı. Bunun böyük bir hissəsi Kelata aparılır və Nadir qəniməti ölənəcən burada saxlayır. Əvvəllər qayda belə idi ki, qiymətli daşlar qızılbaşlar arasında bölüşdürülürdü, Nadir bu dəfə həmin qaydanı pozur və daş-qaşı özünə götürür. Bu da döyüşçülər arasında narazılıq doğurur. Ödəncin həmin qismində dünyanın ən iri brilyantı sayılan "kuhi-nur" ("nur dağı") adlanan daş da vardı. Başqa məşhur qiymətli daşlar da az deyildi.
 
Hindistanı tutduqdan sonra Nadir Sindi özünə tabe edir və Orta Asiyaya yürüş edir.
Nadir Allahverdi bəyə qarşı döyüşə yollandı. Bu döyüş qaladan kənarda baş verdi və bütün günü davam etdi. Allahverdi bəyin dəstəsi də güclü idi və ona görə də gün ərzində Nadirə müqavimət göstərə bilirdi. Hava qaralana yaxın döyüş dayandırıldı. Allahverdi bəy dəstəsi ilə qalaya geri çəkilərək oradan Nadirə və onun dəstəsinə yemək göndərdi. Bu Nadiri mütəəssir etdi. Səhəri gün Nadir onun yanına barışıq üçün adam göndərdi və ona xəbər çatdırdı ki, dəvətini qəbul edib görüşə gəlsə onu şadyanalıqla qarşılayacaq. Allahverdi bəy təkliflə dəvəti qəbul etdi və ətrafındakılarla birlikdə Nadirin yanına yollandı. Ziyafətdən sonra Allahverdi bəyə Nadirin çadırının qonşuluğundakı çadırda yer verildi. Allahverdi bəy istirahət üçün öz çadırına getdikdən sonra Allahverdi bəyin yaxınları ondan Nadirə şikayət etdilər. Ona haqlı-haqsız məlumatlar çatdırdılar. Qala adamları da Allahverdi bəydən şikayət etdilər. Nadir bu deyilənlərə inandı və adamlarına Allahverdi bəyi öldürməyi tapşırdı.<ref>Mehman Süleymanov.s.29-30.</ref> Məhəmməd Kazım Mərvi yazır:
 
===Türküstana hərbi yürüşü===
{{Sitat|Allahverdi bəy öldürüləndən sonra onun qalası və var dövləti Nadirin əlinə keçdi. Bu var dövləti Nadir Əbivərdə apardı. Nadirin bu döyüşdəki şücaəti isə ətraf məntəqələrə yayıldı və çoxları könüllü şəkildə onun yanında xidmət etməyə hazır olduqlarını bildirdilər.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.44.</ref>}}
Nadir şah Hindistan səfərindən qayıdıb Heratda bir neçə gün qalıb istirahət etdikdən sonra, 1740-cı ilin yazında Türküstana doğru yürüşə başladı. Nadirin Türküstana yürüşü yerli xalqlar tərəfindən çox sevinclə qarşılandı. Hətta bəzi qala qapıları yerli insanlar tərəfindən Nadirin qoşunlarının üzünə açılırdı. Nadirin əzəməti və qurduğu dövlətin ənənələri Orta Asiya Türküstan ərazisində olan parçalanmış xanlıqlara bir nümunə idi. Nadir imperiyasının ərazisindəki ciddi qayda-qanunlar onlar üçün bir nü- munə idi. Həmçinin həmin dövrdə Rusiya dövləti Türküstanı, Buxaranı və ətraf əraziləri ələ keçirtmək niyyətində idi. Nadir şah da Rusiyanın bu niyyətlərinin qarşısını almaq üçün Türküstana girməyi qət etdi. Və tezliklə Bərx qalasını, Türküstan ərazisini, Buxaranı Nadirin qoşunları ələ keçirtdi. Hətta Nadir Amudəryanı keçmək üçün 1100 ədəd kiçik gəmi düzəltdirmişdi. Həmin gəmilərin hər birinin 3 tona qədər yük götürmək imkanı var idi. Tezliklə Nadirin qoşunları 1740-cı il avqustun 20-də Kərki məntəqəsinə daxil oldular. Burada Nadirə məlumat verdilər ki, Türkmən və Özbək tayfaları Cərcoda toplaşıb ona müqavimət göstərmək istəyirlər, lakin Nadir şahın qoşunlarının yaxınlaşdığını eşidib, özbək və türkmən qoşunları qaçıb dağılışdılar. Tezliklə bütün Türküstanı Nadir şah öz imperiyasına birləşdirdi. Türküstan xanı Əbülfəz Əmir Teymura məxsus olan qılıncı, Çingiz xana məxsus olan dəbilqə və zirehi və çoxsaylı hədiyyələri, eyni zamanda bütün xəzinəsini Nadir şaha hədiyyə etdi. Nadir də öz növbəsində, Hindis - tandan gətirdiyi qiymətli hədiyyələrdən Əbülfəz xanı və digər ona tabe olan əyyanları mükafatlandırdı. Əbülfəz xan ilə barışıq sazişi əldə edildikdən sonra Nadir şah Əbülfəz xanı yenidən Türküstan xanı elan etdi. 1740-cı il oktyabr ayın 17-də Türküstanın şahlıq tacını ona qaytardı. Türküstanın bütün vilayətlərinə fərman göndərildi. Nadir şaha itaəti qəbul edən yerli hakimlər öz vəzifələrində saxlanıldı. Əbülfəz xan ona göstərilən bu iltifatın əvəzində qızlarından birini Rzaquluya, birini isə Əliqulu xana ərə verməyi ehtiva etdi (Tarixdə bu da məlumdur ki, Əbülfəz xanın qızını almaqdan Rzaqulu xan imtina etdikdə, qohumluğuna söz verdiyinə görə Nadir şah belə olan halda onun qızı ilə özü nikaha girdi). Nadir şah Əbülfəz xanın Türküstanın yenidən xanı seçilməsi ilə bağlı da təmtəraqlı ziyafət təşkil etdi. Tezliklə Buxara, Səmərqənd istiqamətində olan ərazilər də könüllülük əsasında Nadirin hakimiyyətini qəbul etdilər. Nadir şah tezliklə Xivədə, Xarəzmdə öz hakimiyyətini bərqərar etdi. Az bir müddət ərzində həmin ərazilərdə idarəçilik məsələlərini tənzimlədi. Xeyli sayda qoşun topladı və yenidən Kelata geri çəkildi. Kelatda özünə böyük bir məqbərə tikilməsi üçün göstəriş verdi.Tezliklə Kabul ətrafını tamamilə öz nəzarətinə keçirtdi. Birmənalı olaraq artıq əfqan tayfalarının aramsız hücumlarının qarşısı alındı. Nadir şahın Türküstana hərbi yürüşünün bir səbəbi də Türküstanı, Buxaranı, Daşkəndi, Səmərqəndi tutduqdan sonra Çinə hücum edib, Çin dövlətində olan türk- uyğur tayfalarını da öz əraziləri ilə birləşdirmək idi. Bu plan hə - ya ta keçirildiyi təqdirdə Nadir şahın böyük bir Turan imperiyası yaratmaq niyyətində olduğu bəlli olurdu. Həmçinin Rusiya dövlətinin şimal-şərq sərhədlərinə doğru irəliləməsinin qarşısını almaqdan ötrü Türküstana girməyi qətiləşdirdi. Hindistan yürüşünün yorğunluğunu çıxartmadan iki ildən çox uzaq düşdüyü ölkəsinin daxili problemlərinə lazımi vaxt ayırmadan, hətta çox sevdiyi qardaşı İbrahim xanın qisasını almaq üçün Dağıstana hücum etmədən Türküstana yürüşün başlanmasının əsas səbəbləri Rusiya imperiyasının Orta Asiyaya hücumlarının qarşısını almaq idi. Nadir Buxara istiqamətində hücuma keçib İlbas xanın güclü müqavimətinə rast gəldi, lakin İlbas xan da Nadir şahın qoşunlarına tab gətirməyib, ona təslimoldu. İlbas xanı da Nadir şah əfv edib, onu Xarəzm hakimi saxlamaq istədi, lakin İlbas xan onun elçilərini qətlə yetirdiyinə görə İlbas xanı və onunla birgə 20 əyyanın öldürülməsini əmr etdi. Nadir şah Çingiz xanın nəslindən olan Məhəmməd xanın nəvəsi Tahir xanı Xarəzmə hakim təyin etdi. Qazax valisi Əbülxeyr də Xivəyə gəlib Nadir şaha təslim oldu. Tezliklə bütün Orta Asiyanı Nadir öz imperiyasına qata bildi. Rus qoşunlarının bura girməsinin qarşısını aldı.
 
Nadir şahın Dağıstana hərbi yürüşü
Hər qələbə Nadirin istedadını nümayiş etdirməklə bərabər, həm də ona olan inamı artırırdı. Ona görə də onun dəstəsinə qoşulanların sayı artırdı. Bu insanlar arasında sonradan Nadirin ən bacarıqlı sərkərdələri olan Təhmasibqulu xan Cəlayir, Məhəmməd bəy və Tərxan bəy də var idi. Nadir öz dəstəsi ilə ilk növbədə yaşayış məntəqələrinə hücum edən qüvvələrin qarşısını alır, məntəqələri viran olmaqdan qoruyurdu. Ətraf yaşayış məntəqələrinin əhalisi talançı basqınlara məruz qalan kimi kömək üçün Nadirin yanına gəlirdilər. Nadir də dəstəsi ilə talançı yürüşlərin qarşısını almaqla, basqın edənlərin sahib olduqlarını əllərindən alır və onlardan ələ keçirdiyi vəsait hesabına dəstəsinin təchizatını yaxşılaşdırırdı. Nadirin məhəllu yürüşləri onun dünyagörüşünü formalaşmasına da öz təsirini göstərirdi. Aramsız özbəklə türkmən yürüşlərinin və bu yürüşlərin bölgəni viran qoymasına şahid olan Nadir yad qüvvələrin təcavüzünü qəbul etmirdi. Nadirin Məlik Mahmuda münasibəti də bu mövqe üzərində qurulmuşdu. Səfəvi dövləti daxilindəki nizamsızlıqdan istifadə edərək Xorasanı ələ keçirən Məlik Mahmud, bir çox yerli xanların və əyanların qətiyyətsizliyindən məharətlə istifadə edirdi. Həmin xanlar öz vəzifələrini saxlamaq üçün çoxlu hədiyyələrlə onun yanına gəlirdilər ki, bu hədiyyələr də xalqın sahib olduqları hesabına toplanırdı.<ref>Mehman Süleymanov.s.30.</ref>
Nadir şah Hindistanı və Orta Asiyanı fəth etdikdən sonra Məşhədə qayıtdı. Daxili idarəçilik və qoşunların nizamlanması ilə məşğul oldu. Türküstanın fəthindən sonra qardaşı İbrahimin qisasını almaqdan ötrü Dağıstana yürüş etməli idi. Həmçinin bu yürüş İbrahim xanın qisasının alınmasından başqa Dağıstan ərazisini və rus qoşunlarının da Şimali Qafqaza girməsinin qarşısını almaq idi. Rzaqulu Mirzə ilə İmamqulu Mirzəni Nadir şah özü ilə Dağıstan yürüşünə apardı. Tutduğu ölkələrdə silahlı qarnizonlar saxlayan Nadir 1741-ci ildə Dağıstan üzərinə yeriyir. Məsələ burasında idi ki, Nadir Hindistanda ikən dağlılar tabeçilikdən çıxmışdılar. Üstəlik onların dəstələri tez-tez Dərbənd və Şamaxı, Kaxetiya və Car-Balakən vilayətləri üzərinə hücuma keçirdilər. 1738-ci ildə Manik kəndi yaxınlığındakı döyüşdə Nadir şahın qardaşı İbrahim xanın qoşunları dağlıların birləşmiş orduları tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmış, İbrahim xan və Gəncə bəylərbəyi Uğurlu xan Qacar öldürülmüşdü.
 
Nadir şah özü də Dağıstanda inadlı müqavimətlə qarşılaşır. Lakin hər halda 1743-cü ilin əvvəllərində bir neçə qələbə qazanır. Görünür, Nadir Dağıstanda üzləşdiyi çətinliklərdən sonra özünü sındırmamaq üçün üzərində öz adı həkk olunmuş pul da buraxdırır. Lakin hər halda o, Dağıstandan geri çəkilməli olur.
=== Məlik Mahmudla münasibətlər ===
Məlik Mahmud Xorasan vilayəti kimi böyük bir vilayəti nəzarət saxlamaq üçün Nadir kimi istedadlı adamların imkanlarından istifadə etməyə çalışırdı. Buna görə də Nadir haqqında söylənilən iftiralara elə də diqqət yetirmirdi. Elə bununla bağlı idi ki, O. Nadiri öz dəstəsinə dəvət etdi. Nadir də öz dəstəsi ilə onun dəvətini qəbul etdi. Ancaq onların ittifaqı uzun sürmədi. Bir tərəfdən İmamqulu xanla Qılınc xan kimilərinin iftiralarının səngiməməsi, Nadirin günü-gündən güclənməsi, qoşun daxilindəki nüfuzunun artması Məlik Mahmudu qorxuya salırdısa, digər tərəfdən də Məlik Mahmudun özünün yarıtmaz hakimiyyəti Nadirin ona qarşı barışmazlığını gücləndirirdi. Nadir Məlik Mahmudun xidmətinə girsə də, məqsədi onu öldürmək idi.<ref>Astrabadi Mirzə Mehdi xan.s.44.</ref> Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, artıq Məlik Mahmud da Nadiri aradan götürmək qərarına gəlmişdi. Qarşılarına qoyduqları niyyətə çatmaq üçün ilk addım atan Nadir oldu. Öz planını həyata keçirmək üçün Nadir həmişə ona iftiralar yağdıran İmamqulu xan və Qılınc xanla da münasibətlərini yaxşılaşdıra bilmişdi. Qərara alınmışdı ki, ənənəvi idman yarışında, Nadir Məlik Mahmudun atının cilovunu ələ keçirsin və onu saxlasın. Bu əfşar və cəlayir döyüşçüləri üçün bir işarə olmalıdı ki, Məlik Mahmudla onun adamlarının üstünə atılsınlar və onları qırsınlar. Amma bu plan baş tutmadı. Məlik Mahmudun bu sui-qəsddən xəbər tutmasa da, Nadir İmamqulu xanla Qılınc xanın ona xəbər çatdıracağından ehtiyat edirdi. Ona görə də Nadir onları aradan götürmək qərarına gəldi. Nadir bu iki nəfəri Məşhəd yaxınlığındakı Yamxana adlı yerdə ova etdi. Ov zamanı onların hər birini ayrı-ayrılıqda yaxalayıb qətlə yetirdi.<ref name=":66">Məhəmməd Hüseyn Qüddusi.s.66.</ref> Bundan sonra Nadir Əbivərdə qayıtdı.<ref name=":66"/><ref>Mehman Süleymanov.s.30-31.</ref>
 
=== Nadir şah və Osmanlı münasibətlərinin davamı ===
İstər Əbivərddə, istərsə də Məşhəddə olanda Nadirin ətrafına kifayət qədər böyük dəstə toplanmışdı. Bəzi dəstə rəhbərləri öz dəstəsi ilə Nadirin dəstəsinə qatılırdılar. Nadirin rəhbərlik istedadı onun şəxsi döyüş keyfiyyətləri ilə birləşərək ona qoşulanlar üçün böyük nümunəyə çevrilirdi. Nadir bölgəyə talançı yürüşlər keçirənlərin qarşısını almaqla onların talan etdiyi mal-dövlətin ələ keçirilməsindən imtina etmirdi. Hərbi gücü artdıqca Nadir ətrafda yaşayan xanların ona tabe olmasını istəmirdi. Bu tələblə razı olmayanlara qarşı Nadir yürüşlər keçirir, onları əzməklə bərabər, var-dövlətlərini əlindən alır, adamlarını əsir edirdi. Yaşadığı ərazidə söz-nüfuz sahibi olan Nadir öz döyüşgənliyi və ətrafına toplanmış hərbi qüvvənin köməyi ilə bu nüfuzun əhatə dairəsini də genişləndirməyə çalışırdı. Bu istiqamətdə yerli xanları əzməklə ələ keçirdiyi var-dövləti də ətrafındakı qoşunların təchizinə istiqamətləndirirdi. Qoşun üzvləri də xanların əzilməsinə maraq göstərirdi.<ref>Mehman Süleymanov.s.31-32.</ref>
Dağıstanda zəifləmiş nüfuzunu bərpa etmək məqsədi ilə Nadir şah vaxt itirmədən Türkiyə ilə müharibəyə girir. Burada döyüşlər ərəb İraqını ələ keçirmək üçün aparılır. Lakin bu dəfə də döyüşlər gah bu, gah da o biri tərəfin üstünlüyü ilə keçir və qələbə qazanılmır. Bir səbəb də bu idi ki, Nadir öz əleyhinə qalxmış üsyanları yatırmaqdan ötrü qoşununun bir hissəsini İrana və onun ətrafındakı ölkələrə göndərmişdi. 1746-cı ildə Nadirin Osmanlı İmperiyası ilə bağladığı sülh müqaviləsinə görə, köhnə sərhədlər saxlanılırdı. Elə bu illərdə Nadir şah Bəhreyn, Oman və Maskat üzərinə yürüşlər də keçirir. Ölkənin paytaxtını talan edilmiş İsfahandan Məşhədə köçürür və bu şəhərin yaxınlığındakı dağın başında özünə Kelat adlı bir qala (Kelat qalası) qurdurur. Nadir xəzinəsini burada saxlayırdı. Qalanın tikilməsi ağlagəlməz çətinliklər yaradır. Azərbaycan kəndliləri buraya 10 tonlarla ağırlıqda mərmər təbəqələr gətirirdilər.
 
== Nadir şahın ordusu ==
Nadirin Məlik Mahmud tərəfdarlarından iki nəfəri öldürərək Məşhəddən uzaqlaşması Məlik Mahmudu çox qəzəbləndirdi və onun qətli üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Bununla bağlı Məlik Mahmud Qoçanda məskunlaşmış Çeşmgəzək kürdlərinə xəbər göndərdi və onları əməkdaşlığa dəvət etdi. Məlik Mahmud ilk növbədə yerli qüvvələrdən istifadə etməklə Nadirə hücum etmək istəyirdi. Amma Nadirin dəstəsində kürdlər və qoçan kürdləri də var idi. Kürdlər Nadirin gücünə, döyüşkənliyinə və onunla ziddiyətə girməyin mənasızlığına bələd idilər. Bu səbəbdən Qoçan kürdləri Məlik Mahmudla əməkdaşlıq etməyəcəklərini bildirdilər. Bunu eşidən Məlik Mahmud, Çeşmgəzək kürdlərini də cəzalandırmaq qərarına gəldi və ona itaət etməyən bu insanları itaət altına gətirmək üçün 6 minlik dəstə ilə Qoçana doğru irəlilədi. Kürdlər Məlik Mahmudun hücumunun qarşısını ala bilməyəcəkləri üçün onun yanına adam göndərərək bağışlanmalarını xahiş etdilər. Məlik Mahmud bu xahişi qəbul etmədi və hətta onun yanına gəlmiş elçini cəzalandırmağı əmr etdi. Çarəsiz qalan kürdlər Qoçandan qaçıb, ətraf məntəqələrə pənah apardılar. Amma bunu bütün sakinlər edə bilmədi. Bunu görən Məlik Mahmud, Qoçana girəndə əlinə keçən kürdləri qılıncdan keçirdi.<ref>Məhəmməd Hüseyn Qüddusi.s.67.</ref><ref>Mehman Süleymanov.s.34.</ref>
[[Şəkil:Nader Shah Statue in Mashhad.jpg|260px|right|thumb]]
Eyni zamanda Nadir şah Fars körfəzində və Xəzər dənizində donanma yaradılması işinə başlayır və ordusunu yenidən qurmaq fikrinə düşür. Hər iki məqsədlə Avropa ölkələrindən mütəxəssislər gətirilir. Onun ordusunda artilleriya və tüfəngçilər ağır muşketlərlə silahlanmış piyada döyüşçüləri mühüm yer tuturdu. Yeni toplar, mortiralar (qısa lüləli toplar) və nüvələr tökməkdən ötrü Mərvdə möhkəmləndirilmiş mərkəz yaradılmışdı. Artilleriya və top sınaqları, topçu və artilleristlərin hazırlığı burada keçirilirdi. Bütün bunlar Nadir şahın gələcək qələbələri naminə edilirdi. Onun geniş planları vardı. O, Xəzər dənizi boyundakı bütün torpaqları zəbt etmək, Çini də tutmaqla nəhəng bir dövlət yaratmaq arzusunda idi. Ancaq onun planları həyata keçmədi.
 
Onun apardığı mərkəzləşdirmə siyasəti feodal əyanlarının maraqlarına toxunurdu. 1741-ci ildə Mazandaran meşələrindən keçərkən, Nadirə sui-qəsd olur. Bundan sonra Dağıstandakı uğursuzluqlar və 1743-1747-ci illərin üsyanlar dalğası başlayır. Bütün bunlar Nadir şahı qəzəbləndirir və o, kütləvi cəza tədbirlərinə başlayır.
Məlik Mahmudla bununla kifayətlənmədi və Qoçanın 12 kilometrliyində kürd boylarının Zidanlu qolunun yaşadığı məntəqəni mühasirəyə aldı. Məlik Mahmudun Qoçana qoşun çəkməsi xəbərini eşidəndə Nadir də ona hücüm etmək qərarına gəldi və yürüşə əmr verdi. Onun ilk addımı Məlik Mahmudu top atəşlərinin gücündən məhrum etmək oldu.<ref name=":35">Mehman Süleymanov.s.35.</ref> Nadir Qoçanda olanda ona məxsus olan toplar hələ bu məntəqəyə çatmamışdı. Nadir Məlik Mahmudun Qoçanla Məşhəd arasında olan topçular dəstəsinə hücum etdi və çətinlik çəkmədən onları ələ keçirdi. Nadir Məlik Mahmudun topçuları arasında fransız mütəxəssislə qarşılaşdı. Bu mütəxəssis Məlik Mahmud topçularının təlimatçısı idi. Nadir ona əməkdaşlıq təklif etdi. Amma fransız təlimatçı bununla razılaşmadı. Nadir ələ keçirdiyi topları Kəbkan məntəqəsinə göndərdi.<ref>Əbuturab Sərdadvər.s.489.</ref>
 
== Nadir şahın ölümü (qətli) ==
Toplar ələ keçirildəkdən sonra Nadir, Məlik Mahmud Zidanlı kürdlərinin məskunlaşdığı qala ətrafındakı əsas qüvvələrinə hücum etdi. 6 minlik qoşun dəstəsinə üstün gəlmək üçün Nadir hücum planını ətraflı fikirləşdi, düşmənin zəif cəhətlərini müəyyənləşdirdi, hücumun sürətlə həyata keçirilməsi və məqsədəuyğunluğu üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirdi. Bundan əlavə qala əhalisi də Nadirə kömək göstərdi. Belə olduqda, Məlik Mahmudun qoşunu iki qüvvə arasında qaldı. Nadir bu imkandan bacarıqla istifadə etdi. Həmin günün gecəsi qala daxilindəki əhali Məlik Mahmudun qoşununa hücum etdi və ona xeyli xəsarət yetirdi. Məlik Mahmudun toplardan məhrum olması onun Nadir qarşısındakı müqavimətini zəiflətdi. Məlik Mahmud niyyətinə nail ola bilmədi və uğursuzluğa düçar olaraq geri çəkildi.<ref name=":35"/>
[[Şəkil:Nader shah and his sons.jpg|left|thumb|Nadir Şah və oğulları]]
 
Hicri-qəməri tarixi ilə 1160-cı il Cəmadül-Sani ayının 11-i axşamı (bazar gecəsi, 1747-ci ilin iyun ayının 20-də) Xəbuşan yaxınlığındakı Fəthabadda qurulan düşərgədə Məhəmməd bəy Qacar İrəvani, Musa bəy Əmirli Əfşar, Qoca bəy Kəndirli Əfşar, Saleh xan Qırxlının, keşikçibaşı Məmmədqulu xan Əfşarın və bir sıra digər keşikçilərin dəstəyi ilə gecəyarı Nadir şahın çadırına daxil oldular. Nadir şah həmin gecə arvadlarından Məhəmməd Həsən xanın qızı Sitarənin (Cukinin) çadırında yatmışdı. Qətlçilər Nadirin hansı çadırda yatdığını öyrənib, gözətçini boğdular və Sitarənin çadırına daxil oldular və Nadirin üzünü gördükdə qorxu onları elə bürüdü ki, onlar qapıdan içəri girməyə cəsarət etmədilər. Amma Məmmədqulu xan və Saleh xan çadırı xəncərlə cırdılar və bir neçə nəfər içəri daxil oldu. Nadir şah yerindən atılıb, Saleh xanı görən kimi onu söydü. Qılıncı çəkib onu qovdu və onlardan ikisini qılıncı ilə vurdu. Bu vaxt ayağı çadırın ipinə ilişib yıxıldı. Ayağa qalxana qədər Saleh xan onun kürəyinə bir qılınc vurdu. Bu zaman Məhəmməd xan Qacar gəlib əzəməti göylər qədər olan, qüdrəti aləmə sığmayan Nadir şahı qətlə yetirdi.
Yengi qalasının ələ keçirilməsi üçün Nadir yeni bir taktika işlətmək qərarına gəldi. Qalanın divarlarını asanlıqla dəf etməyin mümkün olmayacağını gördükdə, Nadir onun ətrafında istehkamlar yaratmağı qərara aldı. Eyni zamanda yaxınlıqda axan çayın suyu da qalanın dibinə istiqamətləndirildi. Nəticədə qala divarlarının bəzi yerlərində axıntı yarandı. Lakin bunun elə də səmərəsi olmadı. Çarəsiz qalan Nadir, ümumi hücuma əmr verdi və bir neçə günlük mühasirədən sonra Yengi qalası ələ keçirildi.<ref name=":36">Mehman Süleymanov.s.36.</ref>
 
==== Nadir Şahin şəxsiyyəti ====
Bağudadə qalasının alınması zamanı da Nadir istehkam tədbirlərinə əl atmalı oldu. Nadir bu qalanı almaqla Əfşar boyunun Gündüzlü qoluna mənsub olanları öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. Qolun rəhbəri Barat bəy Gündüzlünün Nadirə olan anlaşılmaz münasibəti nəticəsində, Nadir gündüzlülərin himayəsindən məhrum olmuşdu. Amma Barat bəy də müdafiə üçün lazımi tədbirlər görmüşdü. Ona görə də qalanın ələ keçirilməsi üçün Nadir xeyli vaxt itirməli oldu.<ref>Əbuturab Sərdadvər.s.490.</ref> Nadir bu qalanın divarları altında istehkamlar yaratdı, qala divarlarının özülünü oyub ora barıt qoymaqla divarların müəyyən hissəni dağıtdı. Lakin göstərilən cəhdlər nəticə vermədi və qalanın mühasirəsi uzandı. Belə olduqda Nadir yaxından axan çayın suyunu qala divarlarının dibinə istiqamətləndirdi. Bu tədbirin nəticəsində su qala daxilinə nüfuz etdi və qala daxilində yaranmış çətin vəziyyətdə Nadirə təslim olmağı qərara aldılar.<ref name=":36"/>
 
Mənbələrin və tarixi ədəbiyyatın araşdırılması bütün aydınlığı ilə sübut edir ki, Nadir şah orta əsrlər hərb tarixinin ən parlaq simalarından biridir. O, bəşər tarixinin Makedoniyalı İsgəndər, Əmir Teymur kimi sərkərdələrinin Asiyadakı uğurlarını təkrar edərək özünə Asiyanın sonuncu böyük fatehi kimi bir ad qazanmışdı. Bu insanın heyrət doğuracaq fəaliyyəti elə indinin özündə də hərb işinin davamçılarının heyranlıqla öyrəndiyi və müraciət etdiyi qiymətli bir mirasdır.Nadir şah fatehlik və sərkərdəlik əzəməti ilə hərbə yeni məzmun gətirən bir şəxsiyyətdir. O, məğlubedilməzlik simvoluna çevrilməklə hərbi peşəkarlığı ən yüksək zirvəyə çatdıra bildi. Nadir şah üçün mümkünsüz olan bir hərbi tapşırıq yox idi. Hətta insan zəkasının təsəvvür edə bilməyəcəyi qərarları qəbul edərək onların icrasında çox böyük məharət, ustalıq və əzmkarlıq nümayiş etdirən Nadir şah müasirləri üçün əlçatmaz olanməqsədlərə çox asanlıqla çatırdı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Nadir şah Səfəvi dövlətinin az qala yarıya qədər əldən getmiş ərazilərini geri qaytardı, Yaxın Şərqi öz imperiyasına qatmış Osmanlı dövlətinin hərb maşınının qarşısını saxladı, sürətlə güclənməkdə olan Rusiya dövlətini onunla hesablaşmağa məcbur etdi, Hindistanı, Əfqanıstanı və Türküstanı fəth etdi və özünün yeni imperiyasını yaratdı.
Nadir Bağudadə qalasını mühasirə etdiyi vaxt Zağçənd adlı qalanın rəhbəri də kimsəyə tabe olmaq istəmədiyi və müstəqil qalmaq istəyi ilə xəbərlər yaydı. Bu xəbər Nadirə də çatdı və o yaxın silahdaşlarından olan Təhmasibqulu xan Cəlayirin rəhbərliyi altında Zağçəndə bir dəstə göndərdi. Qalanın rəhbəri Qara xan, Təhmasibqulu xan Cəlayirin rəhbərliyi altında silahlı dəstəsinin yaxınlaşdığını eşidəndə Mərv özbəklərindən kömək istədi. Özbəklərdə bu köməyi göstərdilər. Onların silahlı dəstəsinin yetişməsi Təhmasibqulu xan Cəlayirin vəziyyətini pisləşdirdi. O, Nadirin yanına adam göndərib ondan əlavə kömək istədi. Nadir bu barədə xəbər alan kimi öz dəstəsi ilə Zağçəndə yollandı və əvvəlcə özbəklərlə döyüşə girdi. Bu dəstələr arasında döyüş şiddətlənəndə Qara xan qaladan çıxıb dəstəsi ilə özbəklərə dəstək verdi. Nadir iki dəstəsinin zərbəsi altına qaldı. Belə bir vəziyyətdə onun nümayiş etdirdiyi əzmkarlıq və döyüşkənlik ətrafındakıları da güclü düşmənlə mübarizəyə səfərbər etdi.<ref>Mehman Süleymanov.s.36-37.</ref> Seçdiyi taktika ilə bir neçə saat sürən döyüş Nadirin qələbəsi ilə başa çatdı. Özbəklər çoxlu itki verərək geri qayıtmağa məcbur oldular. Onların nümayəndələri Nadirlə əlaqə yaradıb əsir düşmüş özbəklərin geri qayıtmasını xahiş etdilər. Nadir bu xahişi yerə salmadı və əsir özbəkləri geri qaytardı. Onlar geri çəkiləndən sonra Zağçənd qalasını almaq uzun sürmədi. Nadir oranın sakinlərinin çoxunu Əbivərd çöllərinə köçürdü ki, qalada ona qarşı güclü müxalifət yaranmasın.<ref>Məhəmməd Hüseyn Qüddusi.s.69-70.</ref>
 
Məlik Mahmudun özünü hakim elan etməsi ərəfəsində Nadirlə onun arasında döyüş baş verdi. Məlik Mahmudun özünü qədim padşahlar nəslindən elan etməsi, öz adına sikkə zərb etməsi, xütbə oxutdurmağa və Əbivərdlə Dərgəzə gedərək ona tabe olmaq istəməyənlərə hücum etməyə hazırlaşması barədə xəbərlər Nadiri qabaqlayıcı addımlar atmağa sövq etdi. Onun göstərişinə əsasən 1200 nəfərlik bir dəstə təşkil edildi və bu dəstə Nadirin rəhbərliyi altında Məşhədə üz tutdu. Siyahab çayı hövzəsinə çatanda Nadir dəstəsini iki yerə böldü. 400 nəfərlik birinci dəstəni Nadir şəhərə istiqamətləndirdi. 800 nəfərlik ikinci dəstə isə Məşhədin yarım fərsəngliyində mövqe tutdu. Məlik Mahmud, Nadirin qoşun çəkməsi xəbərini eşidəndə beş min nəfərlik dəstənin döyüş mövqeyinə çıxarılmasına əmr verdi. Nadirin döyüş məharəti haqqında çox eşidən Məlik Mahmud, say üstünlüyü yaratmaqla ona öldürücü zərbə vurmaq niyyətində idi.<ref>Mehman Süleymanov.s.37.</ref> Məlik Mahmudun say üstünlüyünə malik olması Nadiri qorxutmadı və çox böyük sürətlə Məlik Mahmudun qoşunun cinahlarından birinə zərbə vurub öz mövqeyinə çəkdi. Məlik Mahmud daha çevik hərəkət üçün 1200 nəfərlik bir dəstə yaratdı və dəstəni Nadirlə döyüşə istiqamətləndirdi. Bu qüvvənin qarşısını almaq üçün Nadir yenidən dəstəni iki yerə böldü. Hər iki qüvvə hücuma keçib Məlik Mahmud qüvvələrinin cinahlarını tutdu. Mühasirə vəziyyətinə düşən Məlik Mahmud qüvvəsinə güclü zərbə vuruldu və döyüş təşəbbüsü Nadirin əlinə keçdi. Belə olduqda Məlik Mahmudun qüvvələri qaçmaqla canlarını qurtarmağa çalışırdılar. Nadirə hücum etmək istəyən Məlik Mahmud qüvvələri elə bir vəziyyətə düşdü ki, döyüş meydanı bu dəstənin üzvlərinin meyitləri, onların kəsilib yerə düşmüş qolları, başları ilə örtülmüşdü. Sağ qalanlar isə özlərini qurtardılar. Məlik Mahmud da canını qaçmaqla qurtara bildi. Qalib gələn Nadir, dəstəsi ilə Xacə Rəbi yaxınlığında gecələyib səhər Əbivərdə qayıtdı.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.45-46.</ref><ref>Mehman Süleymanov.s.37-38.</ref>
 
=== İtaətçilik üçün mübarizələr ===
Nadir onunla əməkdaşlıqdan üz döndərmiş Aşur xana güclü zərbə vurduqdan sonra onu bağışlamış və bəzi yürüşlərə rəhbərlik etməyi də ona tapşırmışdı. Amma Aşur xan itaətsizlik yolu tutaraq Nadirdən üz tutdu və ona qarşı mövqe tutdu. Çeşmgəzək elinin rəhbərlərindən olan Cəfər bəy Şadlını da öz tərəfinə çəkib birlikdə fəaliyyətə başladılar. Nadir isə ona qarşı sədaqətsizlik nümayiş etdirənlərə çox sərt münasibətlər göstərirdi və vəziyyətin düzəldilməsi üçün təcili tədbirlər görməyə çalışardı. Bu səbəbdən Nadir xüsusi bir qoşun dəstəsi hazırlayıb Aşur xan Papalının sığındığı qalaya göndərdi. Nadirin güclü qoşuna qadir olduğunu görən bu dəfə də onun qarşısında duruş gətirə bilmədi və qalaya sığınmalı oldu.<ref>Mehman Süleymanov.s.38.</ref> Aşur xanın müttəfiqi olan Cəfər bəy isə əməlindən peşman oldu. Nadirə xəbər göndərdi ki, əgər günahını bağışlasa müqaviməti dayandırıb, qaladan çıxar və öz yurduna qayıdar. Nadir onun üzrxahlığını qəbul edərək ona öz yurduna qayıtmaq üçün şans verdi. Tək qaldıqdan sonra Aşur xan da müqaviməti çox davam etdirmədi və yenidən Nadirə itaət edəcəyini bildirdi. Qalanın mühasirəsində iştirak edən qardaşı İbrahimin xahişi ilə Nadir ikincə dəfə Aşur xanın günahlarını bağışladı və azad etdi. Aşur xan yenidən Nadirin dəstəsinə qəbul olundu və Əbivərdə yola salındı.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.53-54.</ref>
 
Aşur xanın sığındığı qalanı mühasirə etdiyi vaxt Nadirə xəbər çatdırdılar ki, Əli elinin tərəkəmə camaatı da ona qarşı itaətsizlik yolunu seçib. Aşur xanın qalasının ələ keçirilməsinin bir neçə gün sürə biləcəyini anladığından Nadir oradakı qüvvələri qardaşı İbrahimin rəhbərliyi altına verib özü başqa bir dəstə ilə Əli eli camaatının yaşadığı məntəqəyə üz tutdu. Nadir sürətlə bu məntəqəni ələ keçirdi ki, yerli əhalinin özünü toparlamağa belə imkanı olmadı. Nadirin dəstəsi itaətsizlik yolu tutmuş camaatın 1000-2000 nəfərini qətlə yetirdi, 2-3 min nəfəri qətlə yetirdi və onların çoxlu mal-qarası əfşar döyüşçülərinin əlinə keçdi. Əfşarlar bu camaatın yaşadığı qalaya ah-fəqan səsləri ilə qarşılaşdılar və onlar öz nümayəndələrini Nadirin yanına göndərib bağışlanmalarını xahiş etdilər. Nadir də bu xahişi qəbul etdi. Ora yeni hakim təyin edildi. Camaatı itaətsizliyi təhrik edən bir neçə adam isə oradan uzaqlaşdırılaraq Əbivərdə göndərildi.<ref name=":39"/><ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.54.</ref>
 
Nadir xan Aşur xana qarşı döyüşdə olarkən Xarəzm hakimi Şirqazi xanın nümayəndələri onun yanına gəldilər. Ona xəbər çatdırıldı ki, Xarəzm tacirləri Məşhəddən ticarət edib geri qayıdanda Çehçehe adlı məntəqədə onlardan bac tələb etdilər və həmin bac verilməyəndə ticarət karvanını talan etdilər. Elçilər həmin malların geri qaytarılmasını Nadirdən xahiş etdilər. Döyüşdə olduğu üçün Nadir onları Əbivərdə göndərildi və bir neçə orada gözləmərini xahiş etdilər. Sonradan Nadir nəinki Xarəzm tacirlərinin alınmış mallarını geri qaytardı, eyni zamanda özü də onlara bahalı hədiyyələr verdi.<ref name=":39">Mehman Süleymanov.s.39.</ref>
 
Nadirin yanına eyni zamanda Mərv vilayətinin qızılbaş əhalisinin nümayəndələri gəldilər. Onlar da Nadirdən kömək istədilər. Mərv qızılbaşları vilayətdə yaşayan tatarların onları incitməsindən şikayət etdilər. Qızılbaşların sözünə görə, tatarlar Məlik Mahmud tərəfindən müdafiə olunurdu. Mehdi bəy adlı birisinin vilayət naibi təyin edilməsindən sonra qızılbaşların vəziyyəti xeyli ağırlaşmışdı.<ref name=":39"/> Vilayətdə qanunsuzluq, hərc-mərclik, soyğunçuluq halları baş alıb gedirdi. Bu çətinliklə qarşılaşan insanların çıxış yolu üçün ümid yeri yox idi. Tatarlar arasında bir sıra əyanlar və xanılar da özlərini qızılbaşların dost kimi elan etsələr də, onlara heç bir yardımı çatmırdı. Qızılbaş rəhbərlərindən olan Polad bəy mövcud olan çətinliklərlə son qoymaq və əhalinin güzaranını yüngülləşdirmək üçün tatarla qızılbaş sərkərdələrini çağırıb onları barışdırmağa cəhd göstərdi. Qonaqlıq zamanı tatarlar daha bir xəyanətə yol verdilər, silaha əl atıb qızılbaş sərkərdələrindən və əyanlardan 22 nəfəri qətlə yetirdilər.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.53-55.</ref>
 
Bu hadisədən sonra tatarlar Mərv qalasını tərk edib Türkmən qalasında məskunlaşdılar. Qızılbaşların yaşadığı Mərv qalası onlar tərəfindən aramsız hücumlara məruz qalırdı. Bununla Mərv qızılbaşlarının vəziyyəti xeyli çətinləşdi. Şəhərdə yayılmış yoluxucu xəstəliklər isə onların çətinliklərini daha da artırırdı. Tatarlardan başqa yəmut və türkmən tayfaları da mütəmadi olaraq Mərvə soyğunçu hücumlar edirdilər. Belə olduqda, Mərv qızılbaşları çıxış yolu axtarmağa başladılar. Onlar əvvəlcə Xorasan kürdlərindən kömək almaq niyyətinə düşdülər. Bir neçə nümayəndə isə kömək almaq üçün Ətəkə göndərildi. Orada qızılbaş nümayəndələrinə məsləhət bildirdilər ki, Nadirin yanına yollansınlar və ondan kömək istəsinlər. Onlar belə də etdilər. Qızılbaşlar nümayəndələri Əbivərddə Nadir tərəfindən ehtiramla qarşılandı və bir neçə gün Nadirin qonağı oldular. Nümayəndələr xahiş etdilər ki, onları türkmənlərin zülmündən xilas etsin.<ref>Mehman Süleymanov.s.39-40.</ref>
 
Nadir isə Əbivərd ətrafındakı məntəqələrin öz itaəti altına gətirilməsi ilə məşğul olduğu üçün qızılbaşlara kürdlərin ağsaqqalı olan Şahverdi xana müraciət etməyi məsləhət bildi. Nadir kürdlərin bu müraciəti müsbət qarşılayacaqlarına əmin idi. Nadirin qızılbaşlara kömək göstərmək imkanının olmaması cavabı qızılbaşları razı salmasa da, onun məsləhətinə qulaq asdılar və Şahverdi xanın yanına yollandılar.<ref name="Mehman Süleymanov.s.40">Mehman Süleymanov.s.40.</ref> Şahverdi xan da Mərv qızılbaşlarına köməkdən imtina etdi və nümayəndlərə məsləhət gördü ki, bu köməyi Xorasan hakimi Məlik Mahmuddan istəsinlər. Onun fikrincə, Məlik Mahmud Xorasan vilayətinin hakimidirsə, xorasanlıların qayğısını çəkməli və vilayət əhalisinin çətinliklərinin həllinə çalışmalı idi. Bununla belə, Şahverdi xan əlavə etdi ki, özü də mümkün köməyi göstərməyə çalışacaqdır.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.57-58.</ref>
 
Bu cavab da qızılbaş nümayəndlərini razı salmadı. Bununla belə, onlar Məlik Mahmuda da müraciət etməkdən imtina etmədilər və Məşhədə yollandılar. Həmin günlərdə Mərv tatarlarının böyüklərindən sayılan Əsgər bəy adlı birisi də Məşhədə yollanıb Məlik Mahmudla görüşdü və ona çoxlu hədiyyələr bağışladı. Belə olduqda, qızılbaşlar Məlik Mahmuddan istədikləri cavabı ala bilmədilər. Bunu görən qızılbaşlar yenidən yeganə çıxış yolunu Nadirə müraciət etməkdə gördülər. Yenidən onun yanına yollanmağa hazırlaşanda Nadirin elçisi özü onların yanına gəldi və bildirdi ki, ən yaxın zamanlarda Nadir onlara kömək göstərəcəkdir. Bu xəbərə baxmayaraq, qızılbaş Nadirin yanına getmək fikrindən dönmədilər. Onlar Nadirlə görüşdülər və əmin oldular ki, yaxın vaxtlarda kömək ala biləcəklər. Bu görüşdən iki ay sonra Nadir dəstəsi ilə Mərvə doğru hərəkətə başladı. Tatarlar Nadirin dəstəsinə ciddi əhəmiyyət vermir və onları çarıxlı-əfşar adlandırıldılar. Şübhə etmirdilər ki, 500 nəfərlik dəstələri ilə Nadirin 5 minlik dəstəsini məhv edəcəklər.<ref name="Mehman Süleymanov.s.40"/>
 
Nadir əvvəlcə iki gün Polad xan Qacarın qonağı oldu və iki günlük istirahətdən sonra dəstəsi ilə Türkmənqalaya hərəkət etməyə başladı. Bənd-e Caneli çayı və Həsənqala yaxınlığına çatanda tatarların 10 min nəfərlik piyada qoşunla onu gözlədiklərinin şahidi oldu. Tərəflər arasında başlayan qızğın döyüşdə əfşarlar üstünlüyü ələ ala bildilər. Tatarlar göstərdiyi bütün cəhdə və malik olduqları say üstünlüyünə baxmayaraq Nadirlə onun cəngavərlərinin təzyiqinə duruş gətirə bilmədilər.<ref>Mehman Süleymanov.s.40-41.</ref> Tatarlar geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Əfşarlar döyüşün ilk günündə Türkmənqalanı və qalanın sahib olduqlarını ələ keçirdilər və orada yaşayan tatarları əsir etdilər. Sonradan isə əsirlərdən qadın və uşaqları azad etdilər. Məntəqədə asayişin sabit qalması naminə Nadir tatar əyanlarının bir çoxunu Əbivərdə köçürdü, Polad bəyi isə Mərv hakimi elan etdi. Mərvə yeni hakim təyin etdikdən sonra Nadir, Mərv cavanlarından min nəfərə qədərini öz dəstəsinə əlavə edib geri qayıtdı.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.59-60.</ref>
 
Mərvə öz adamını təyin etdikdən sonra Əbivərddən Xəbuşana qədər olan ərazi Nadirin nəzarəti altına düşdü. Bu ərazidə nəzarəti təmin etdikdən sonra Nadir kürdlər yaşayan ərazini də öz nəzarəti altına gətirməyi və təsir sahəsini genişləndirməyi qərarlaşdırdı. Bunun üçün yenidən dəstəsinə toplanmaq əmri verdi. Nadir dəstəsi ilə kürdlərin üzərinə hücuma keçdi. Kürd ağsaqqalarından olan Şahverdi xan Nadirin qoşun çəkməsi xəbərini eşidəndə ətrafdakı kürd bəylərinə xəbər göndərdi ki, öz dəstələri ilə Xəbuşan qalasına toplaşsınlar. Şahverdi xan onu da əlavə etdi ki, Nadirin dəstəsi çox böyükdür və əfşarlardan başqa həmin dəstədə Sərəxsdən, Mərvdən, Şahicandan olan, habelə kürdlərdən toplanan dəstələr var. Bu xəbərdən sonra kürdlər Nadirə müqavimət göstərmək və ona itaəti qəbul etməmək üçün Xəbuşan qalasına 30 minlik dəstə toplandılar. Nadirin tabeliyində olan dəstənin isə miqdarı 10-12 min nəfər idi. Kürd bəyləri əvvəlcə Nadirə xəbər göndərib ondan Xəbuşana gəlməsinin səbəbini soruşdular. Nadir isə açıqca bildirdi ki, kürdlər yaşayan əraziləri də öz itaəti altında görmək istəyir. Kürdlər isə bu tələblə razılaşmadıqları üçün tərəflər arasında qanlı və gərgin döyüş baş verdi. Qızğın döyüş Nadirin qələbəsi ilə başa çatdı.<ref>Mehman Süleymanov.s.41.</ref>
 
Kürd Şahverdi bəy döyüşün başlanğıcında üç minlik dəstə ilə sol cinahdan Nadirin dəstəsinin sağ cinahına hücum etdi. Nadirin bu cinahdakı qüvvələrinə Təhmasib xan Cəlayir rəhbərlik edirdi. Onun bütün cəhdlərinə baxmayaraq kürdlərin güclü təzyiqlərinin qarşısını saxlamaq mümkün olmadığından Cəlayir döyüşçüləri geri çəkilməyə məcbur oldular. Döyüş meydanında baş verənləri diqqət altında saxlayan Nadir həmin cinahda vəziyyətinin mürəkkəbləşdiyini görüb üç yüz nəfərlik seçilmiş dəstəsi ilə özünü ora yetirdi. Nadir ani vaxt ərzində düşmənə gözünü açmağa imkan vermədi. O, qüvvələrin bir çox hissəsini məhv etdi.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.61.</ref><ref>Mehman Süleymanov.s.41-42.</ref>
 
Təhmasib xan Cəlayir Nadirin bu şücaətini görüb daha da ruhlandı və ətrafındakıları da ilhamlandıraraq kürd dəstələri üzərinə hücumu gücləndirdilər. İlk cəhddəki uğursuzluğun əvəzini çıxmaq istəyi onlara əlavə güc verdi və kürd silahlıları onların qarşısını saxlaya bilmədilər. Kürdlər Nadirin dəstəsindən ağır zərbə aldılar və geri çəkilib Xəbuşan qalasına sığındılar. Kürdlər anladılar ki, mühasirə olunmuş qalada uzun müddət davam gətirə bilməyəcəklər. Bu səbəbdən kürd bəyləri Nadirdən xahiş etdilər ki, qoşununu Əbivərdə çəksin. Bundan sonra bəylər onun yanına gəlib şərtləri öyrənsinlər. Nadir bu xahişlə razılaşaraq qoşununu geri çəkdi. Bununla da kürdlər yaşayan ərazilər də Nadirin nəzarəti altına düşdü.<ref name=":152">Mehman Süleymanov.s.42.</ref>
 
Bu uğurlardan sonra Nadir, Bəğayiri və Gəraylı camaatı ilə də döyüşə girdi. Nəticədə ona itaət etməyə razı olduqlarını bildirdilər. Sərəxs istiqamətində yerləşən bir sıra məntəqələri də Nadir öz nəzarəti altına saldı və həmin məntəqələrdən böyük miqdarda qənimət əldə etdi.<ref name=":152"/>
 
== Hakimiyyətə gəlişi ==
=== II Təhmasiblə əlaqələr ===
 
== Qeydlər ==
 
<div class="references-small">
<references group=q/>
</div>
 
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}
 
== Ədəbiyyat ==
*Cahangir Hüseyn Əfşar. ''Azərbaycan Nadir şah Əfşar dövləti.'' Bakı, "Sabah", 2014. – 256 səh.
*Firudin Əsədov, ''Nadir şah Əfşar.'' Bakı, "Monoqrafiya", 2011. – 68 səh.
*Mehman Süleymanov, ''Nadir şah Əfşar.'' Tehran, 2010. – 740 səh.
*Abbasqulu ağa Bakıxanov. ''Gülüstani-İrəm'', Bakı, "Minarə", 2000. – 224 səh. ''(Tərcümə edəni: M.Əsgərli)''
*Məhəmməd Hüseyn Qüddusi. ''Nadir-namə. I cild.'' Bakı, "Elm", 1999.
*Məhəmməd Kazım Mərvi. ''Aləm Ara-ye Naderi. III cilddə.'' Tehran, 1371.
*Astrabadi Mirzə Mehdi xan. ''Tarix-e Cahanqoşa-ye Nader-i.'' Tehran, 1368.
*Əbuturab Sərdadvər. ''Tarix-e nezami və siyasi-ye douran-e Nadir şah Əfşar, I cild.'' Tehran, 1378.
*L. Lokkart. ''Enqeraz-e selsele-ye Səfəvi.'' Tehran, 1344.
 
== Həmçinin bax ==
{{Commonscat|Nader Shah}}
* [[Nadirin Dağıstan yürüşləri]]
* [[Əfşarlar]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Nadir_şah"

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023