Qədim [[türklər]]in və [[monqollar]]ın Tenqriçilik olaraq tanınan inancının adı bir müddət öncəyə qədər ''Türk şamanizmi'' deyə anılırdı. Hal hazırda [[Şamanizm]] termini təkcə [[Sibir]]dəki inanc sistemini yox, bütün dünyadakı ilkin inanc sistemlərini ifadə etdiyindən 1990-cı illərdən bu yana [[türklər]]in və [[monqollar]]ın ənənəvi inancı qərb alimləri tərəfindən Tenqrizim (Tanrıçılıq) şəklində qəbul olunaraq, bu ad getdikcə geniş yayılmaqdadır.

Culiya Stiuard ''Monqol Şamanizmi'' adlı məqaləsində bunları qeyd edir:<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

[[Hunlar|Hun]] hökmdarlarının soylarının [[Göy Tanrı|Tanrı]] tərəfindən müqəddəsləşdirildiyinə inanılırdı. Dastanlarda Tanrının yolladığı bir dişi ya da erkək qurdun tanrısal qanının cütləşmə yolu ilə hökmdarların soyuna qarışmış olduğuna olan inanc çeşidli yollarla bildirilir. Bu əfsanələrdən ən qədimi və geniş yayılanı müqəddəs dişi qurd Aşina haqqındakı əfsanələrin fərqli formalarıdır. Bir çox qədim türk toplumunda, [[Göytürklər]]də və [[Orta əsrlər]]ə qədər mövcud olmuş Türk dövlətlərində öz soylarının müqəddəs Aşina soyuna qədər gedib çıxdığını vurğulayan və bu səbəbdən xalqı tərəfindən yaşayan bir yarı Tanrı olaraq qəbul olunan Türk hökmdarlarına rast gəlmək mümkündür. Bu hökmdarlar [[Göy Tanrı|Tanrı]]nı yer üzündə təmsil edən övladları olaraq qəbul olunurdu. Tanrının bu hökmdarlara vermiş olduğuna inanılan qüdrətli hökmdar ruhları səbəbindən adlarına ''Tanrıqut'' və ya ''Qutluq'' kimi əlavələr edilmişdir.<ref name="Die alttürkische Mythologie">Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: ISBN 3-12-909870-4 İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi)</ref>

Bundan başqa [[Göytürklər]]də Şərqi Hunlardan miras qalmış Çin təsirlərinə də rast gəlmək mümkündür. Şərqi Hun İmperiyası dağıldıqdan sonra son hökmdarların bir-birinə düşmən olmasına şərait yaradılmış, cənubda qalan [[hunlar]] Han çinlilərinin mədəniyyətindən təsirlənmişdilər. Ehtimal olunur ki, bu dövrdə və daha sonralar [[Tabğaclar]] kimi bir sıra [[türklər|türk]] toplumları [[çinlilər]]in arasında assimilyasiya olmuşdur. [[Bilgə xaqan]] atalarının etdiyi bu səhvlərdən yazılı abidələrdə bəhs etmiş, xalqını çinlilərdən gələ biləcək təhlükələrə qarşı xəbərdar etmişdir. Buna baxmayaraq 12 heyvanlı Çin təqvimi və göyün istiqamətlərini heyvan adları ilə adlandırmaq kimi təsirlər qalmışdır. [[Göytürk xaqanlığı]]nın bölündüyü dörd el göyün heyvan adları ilə adlandırılması səbəbindən Qartal eli, Donuz eli, Pələng eli və İt eli olaraq adlandırılmışdır.<ref name="Dr. Peter Laut">Dr. Peter Laut: Vielfalt türkischer Religionen: Tänriismus, Universität Freiburg [http://freidok.ub.uni-freiburg.de/freidok/volltexte/2005/1829/pdf/Laut_Vielfalt_tuerkischer_Religionen.pdf] (Almanca: Türklerde dinlerin çeşitliliği/ Freiburg Üniversitesi'nden Dr. Peter Laut)</ref><ref name="Türk Mitolojisi">Türk Mitolojisi, Murat Uraz, ISBN 9759792359</ref>

Beləliklə [[Göytürklər]]də dünyanın sonu kimi göyün çökməsinin, yerin dəlinməsinin baş verəcəyinə inancın olduğunu demək mümkündür.<ref name="Türk Mitolojisi">Türk Mitolojisi, Murat Uraz, ISBN 9759792359</ref>

[[Monqollar]] və bir sıra [[türklər|türk]] boylarının öndəri olan [[Çingiz xan]]ın da digər inanclara qarşı düşmən münasibəti yoxdu. Müharibə olmayan vaxtlarda, hətta bəzən müharibədən sonra Buddist monastrlarında dincəlir, meditasiya və oruc tutmaqla ruhunu təmizləyirdi. Tanrıçı toplumları birləşdirib tarixin bitişik torpaqlarda yerləşən ən böyük dövlətini qurmuş [[Çingiz xan]] çıxışlarına ''"Sonsuz Göy Tanrının diləyi ilə ..."'' sözlərindən istifadə edərək başlayırdı. [[Çingiz xan]]ın dövründə Tenqriçilik [[Hunlar]] və [[Göytürklər]]dən sonra təkrar və son dəfə böyük bir məşhurluq qazanmışdır.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

[[Buddizm]]ə baxmayaraq Tenqriçilik [[Monqolustan]]dakı gücünü davam etdirmiş, Buddizm Tenqriçiliklə qarışmışdır. Bugünkü [[monqollar]]ın [[Buddizm]] inancı kiçik bir [[Budda]] heykəlini, boylarının [[onqon]]u və ulu ataları [[Çingiz xan]]ın rəsmi ilə birlikdə çadırın müqəddəs şimal küncündə yerləşdirməkdən ibarətdir.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Tenqriçilik [[hunlar]], [[Avar xaqanlığı|avarlar]], [[bulqarlar]], [[kumanlar]] və qədim dövrün digər döyüşçü [[türklər|türk]] və [[monqollar|monqol]] toplumları, daha sonra isə [[Qızıl Orda]] tərəfindən [[Avropa]]ya yayılmışdır.

[[X əsr]]dən əvvəl [[ərəblər|ərəb]] və [[farslar]]la təmasda olub [[İslam]]ı qəbul etmiş [[türklər|türk]] boyları vardır. İslamı ilk dəfə toplu şəkildə qəbul etmiş türk toplumu [[Satıq Buğra xan]]ın rəhbərlik etdiyi [[Qaraxanilər dövləti|Qaraxanilər]] olmuşdur. Bundan sonra [[İslam]] [[Mərkəzi Asiya]]nın cənub-qərbindəki [[türklər|türk]] toplumları arasında sürətlə yayılmağa başlamışdır.

Son əsrlərdə Tenqriçilik inancını çağdaşlaşdırmaq və canlandırmaq istiqamətində cəhdlər edilmişdir. Altay bölgəsində meydana gəlmiş və qərb alimlərinin [[Burxancılıq|Burxanizm]] olaraq adlandırdığı Ağ Yanq bu cəhdlərə örnək ola bilər. [[1902]]-ci ildən [[1930]]-cu ilə qədər davam etmiş Ağ Yanqın ən önəmli xüsusiyyəti [[şaman]]lar və [[ruslar]]a qarşı olar düşmənçiliyidir. Onlar belə hesab edirdi ki, şamanlar əsrlər boyunca digər dinlərin rituallarını təqlid etmiş, boş-boş işlər etməyə başlamışdılar. Ağ Yanq [[şaman]]ların [[Göy Tanrı|Tanrı]]nın yox, pisliyin nümayəndələri olduğunu vurğulamış və şamanları məhv etməyə çağırış etmişdir. Ağ Yanqla bağlı çıxışların edildiyi yığıncaqlarda şaman paltarları, qavalları və [[ruslar]]ın şeytanlığı hesab olunan rus əskinasları yandırılırdı. Bu ayinlərə [[1930]]-cu ildə [[Bolşevizm|bolşeviklər]] tərəfindən qanlı bir şəkildə son qoyulmuşdur.<ref name="Tengricilik">[http://vlib.iue.it/carrie/cec/TENGRICILIK.shtml Tengricilik (Dr. Yaşar Kalafat)]</ref>

[[Günəş]], [[Ay]], alov və su [[Göy Tanrı|Tanrı]]nın qüdrətinin göstəriciləri hesab olunurdu. İnsanların göyə doğru dua edərək əldə etdiklərinə inandıqları ''buyan'' adlı enerjinin mənbəyi [[Günəş]]in göydəki mövqeyinə uyğun olaraq dəyişirdi. İnanclara görə buyan enerjisinin ən çox olduğu vaxtlar təzə ay və bədirlənmiş ayın olduğu dövrlərə təsadüf edirdi. İlin ən uzun günü və gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi günlər ən önəmli bayramlardan hesab olunurdu.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Yeni il [[21 dekabr]]dan sonra gələn ilk təzə ayın göründüyü gündə, ''Qızıl Günəş bayramı'' isə [[21 iyun]]dan sonra gələn ilk bədirlənmiş ayın göründüyü gündə qeyd olunurdu.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

[[Venera planeti]]ni [[türklər]] [[Ərkliğ xan|Ərklik]], monqollar isə [[Çulpan]] adlandırırdı. ''Alovlu ox'' deyilən meteor axınları və yerə düşən meteorları [[Ərkliğ xan]]ın göndərdiyinə inanırdılar. [[Monqollar]] [[Böyük Ayı (bürc)|Böyük Ayı bürcünə]] ''Doolon Obdoq'', yəni ''Yeddi yaş damcılı adam'' deyirdilər. Göyün [[Ülkər (ulduz toplusu)|Ülkər ulduz toplusuna]] bağlı olduğuna və bu toplunun ətrafında döndüyünə inanılırdı.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref><ref name="Die alttürkische Mythologie">Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: ISBN 3-12-909870-4 İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi)</ref>

''Ağ Ay'' bayramında 14 ədəd tüstü çıxarıcı yandırılırdı. Bunların ilk yeddisi ''Yeddi yaş damcılı adam'', digərləri isə [[Ülkər (ulduz toplusu)|Ülkər ulduz toplusuna]] həsr olunurdu.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Göy aləmi və yeraltı aləmin hər birinin yeddi qatının olduğuna inanılırdı.<ref group=q>Bəzən yeraltı aləmin doqquz, göy aləminin isə on yeddi qatının olduğu qəbul edilir.</ref> [[Şaman]]lar bu aləmlərə səyahət etmək üçün bir sıra girişlər tanıyırdı. Bu aləmlərin qatlarında yerdəki kimi həyatın mövcud olduğuna və burada müxtəlif varlıqların olduğuna inanılırdı. İnanca görə onların da hörmət bəslədikləri şamanları və ruhları vardı. Bəzən bu varlıqlar yer aləmini ziyarət etsə də, insanlar tərəfindən görülmürdü. Onların varlığı təkcə alovun qəribə cızıltısı və ya tülkünün çıxardığı səslərlə bəlli olurdu və [[şaman]]lara görünürdülər.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref><ref name="Türk Mitolojisi">Türk Mitolojisi, Murat Uraz, ISBN 9759792359</ref>

Yeraltı aləmin yer aləmi ilə bənzərliklərinin olduğuna inanılsa da, burada yaşayan varlıqlarda insanlardan fərqli olaraq üç yox, iki ruhun olduğuna inanılırdı. Yeraltı aləmdə yaşayan varlıqlarda bədən istiliyini və nəfəs alınmasını təmin edən ''ami ruhu'' yoxdur. Bu səbəbdən də onların dəriləri çox ağ, qanları isə çox tündrənglidir. Yeraltı aləmin Günəşi və Ayı çox az işıq saçır. İnanca görə burada da meşələr, bulaqlar və yaşayış məskənləri mövcuddur.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Yeraltı aləmin hakimi [[Erlik|Erlik xan]]dır. Erlik xan [[Göy Tanrı|Tanrı]]nın oğlu hesab olunur. Yeraltı aləmdə yenidən doğulmağı gözləyən ruhları da [[Erlik|Erlik xan]] idarə edir. Xəstə bir insanın ''süne ruhu'' ölməzdən öncə yeraltı aləmə gedərdisə, [[şaman]] Erlik xanla təmas quraraq onu yenidən geri qaytara bilərdi. Əgər şaman bunu həyata keçirə bilməsə xəstə ölürdü.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Bəzi günlərdə göy aləminin qapıları açılır və işığı buludların arasından parıldayır. İnanca görə bu anlar şaman dualarının ən təsirli olduğu anlar hesab olunur. [[Şaman]] göy aləminə olan xəyali səyahətini bir quşun, maralın, atın belində ya da bu heyvanların cildinə girərək həyata keçirir.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Tenqriçilərə görə dünya sadəcə üç ölçülü bir yer deyil, eyni zamanda dayanmadan dönən bir çevrədir. Hər şey bu çevrənin içinə bağlıdır. Bu çevrə dayanmadan köhnəlir və yenilənir. Dünyanın üç ölçüsü Günəşin hərəkəti, dayanmadan hərəkət edən fəsillər və bütün varlıqların ölümündən sonra yenidən doğulan ruhlardan ibarətdir.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Tenqriçilikdə insanlar və heyvanların birdən çox ruha sahib olduğuna inanılır. Ümumilikdə insanın üç ruha sahib olduğu qəbul olunur, amma ruhların adları, xüsusiyyətləri və sayları fərqli toplumlarda müxtəliflik göstərə bilir. Buna örnək olaraq [[Sibir]]in şimalında yaşayan [[monqollar|monqol]] xalqlarından biri olan samodilərin qadınların dörd, kişilərin isə beş ruha sahib olduğuna inandığını göstərmək olar.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref><ref name="Die alttürkische Mythologie">Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: ISBN 3-12-909870-4 İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi)</ref>

[[türklər|Türk]] və [[monqollar]]da insan ruhları üçün bir çox fərqli adlar işlənir. Buna baxmayaraq bunların xüsusiyyətləri və mənaları hələ də tam araşdırılmayıb. [[Türklər]]də [[Özüt]], [[Tin (Türk mifologiyası)|Süne]], [[Qut]], [[Tin (Türk mifologiyası)|Sür]], Salkin, [[Tin (Türk mifologiyası)|Tin]], Körmös, [[Yula]], [[monqollar]]da isə [[Tin (Türk mifologiyası)|Sünesün]], Amin, [[Qut]] və [[Tin (Türk mifologiyası)|Süldə]] kimi ruh adları vardır.<ref name="Die alttürkische Mythologie">Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: ISBN 3-12-909870-4 İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi)</ref>

[[Jan-Pol Ru]] bu ruhlardan başqa [[uyğurlar]]ın buddist olduqları dövrlərindən qalmış yazılarda adı keçən ''özqonaq ruhuna'' diqqəti çəkir.<ref name="Die alttürkische Mythologie">Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: ISBN 3-12-909870-4 İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi)</ref>

Araşdırmalar aparmaq üçün Monqolustana gedən və sonrakı həyatını Tenqriçiliyə həsr etmiş Culiya Stiuard Tenqriçilik haqqında yazdığı məqalələrindən birində ruh inancını belə izah etmişdir:<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

''İduk'' [[Umay]]ın, [[Yer-Su]]ların və bəzi digər dişi cinsli müqəddəs varlıqların adlarına edilən bir əlavədir və hələ də yetərli qədər araşdırılmamışdır. [[Jan-Pol Ru]] belə hesab edir ki, İduk [[Qut]] anlayışının dişi cinsli varlıqlara tətbiq olunan bir variantıdır.<ref name="Die alttürkische Mythologie">Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: ISBN 3-12-909870-4 İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi)</ref><ref name="Rafael Bezertinov">Rafael Bezertinov, "Tengrianizm: Türklerin ve Moğolların Dini" (Tengrianism: Religion of Turks and Mongols)</ref>

Tenqriçilikdə əcdadların müqəddəs sayılması, hətta bəzi böyük hökmdarların ölümlərindən sonra tanrı olaraq qəbul edilməsi səbəbi ilə qəbilədən qəbiləyə fərqliliklər vardır. Bu səbəbdən də Tenqriçilikdən danışdıqda bir ümumiləşdirmə aparmaq mümkün deyildir. Məsələn Altay bölgəsində çox önəmli bir tanrı hesab olunan [[Qara xan (xaqan)|Qara xan]] [[Oğuz xan]]ın atası hesab olunur. Macar tədqiqatçılar belə hesab edir ki, [[macarlar]]da Tanrı mənasına gələn ''İstən'' sözü [[İstəmi xaqan]]ın ölümündən sonra tanrılaşdırılması səbəbindən işlədilmişdir.<ref name="Türk Mitolojisi">Türk Mitolojisi, Murat Uraz, ISBN 9759792359</ref><ref>Proto-Magyar texts from the middle of 1st millenium, B. Lukács</ref>

Hal hazırda [[yakutlar]] və [[altaylılar]] ən məşhur müqəddəs varlıqlardan başqa aşağıdakı müqəddəs varlıqlara da inanırlar:<ref name="Türk Mitolojisi">Türk Mitolojisi, Murat Uraz, ISBN 9759792359</ref>

Tenqriçilik inancına görə təbiət ruhlarla doludur. Bu ruhlar mövcud olduqları yerə və xüsusiyyətlərinə görə qruplara ayrılırlar. Onların adları Tenqriçiliyə inanan toplumların fərqli ləhçə və dillərinə görə müxtəliflik göstərə bilir. Ümumilikdə götürdükdə təbiət ruhlarını iki böyük qrupa ayırmaq olar:<ref name="Rafael Bezertinov">Rafael Bezertinov, "Tengrianizm: Türklerin ve Moğolların Dini" (Tengrianism: Religion of Turks and Mongols)</ref>

Rafael Bezertinov yazdığı ''Tenqrizm: türklərin və monqolların dini'' ({{lang-en|Tengrianism: Religion of Türks and Mongols}}) kitabında [[türklər]]in inandığı 17 müqəddəs varlığın və [[monqollar]]ın inandığı 99 Göy ruhu və 77 Yer ruhunun bir-birinə əks mövqedə durduqlarını bildirir. Bundan başqa Rafael Bezertinov [[Göy Tanrı|Tanrı]] ilə əlaqəli olaraq işlədilən göy sözünün göy ruhuna sahib olduğuna inanılan varlıqlara əlavə olunduğuna diqqəti çəkir. Göy sözü at, qoç, buğa, maral, it və qurd kimi bəzi canlıların adlarına da əlavə olunur. Bu heyvanın rənginə görə yox, onun göyə aid olmasını bildirmək üçün edilir.<ref name="Rafael Bezertinov">Rafael Bezertinov, "Tengrianizm: Türklerin ve Moğolların Dini" (Tengrianism: Religion of Turks and Mongols)</ref>

* ''Burxan'' — bu ruhlar çox güclüdür və şamanlar onlara təsir göstərə bilməz. Əgər bu ruhlar bir nəfəri xəstə edərsə, şamanlar sadəcə onlardan xəstədən əl çəkmələrini xahiş edə bilərlər. Təkcə çox güclü bir köməkçi ruha sahib olan şaman bir burxan ruhuna təsir göstərə bilər. Bu baş verərsə burxan ruhu bir onqonun içində tutulan bir onqon ruhuna çevrilir.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

* ''Okto xan'' — [[Yer-Su]] qrupuna daxil olan güclü bir dağ ruhudur.<ref name="Türk Mitolojisi">Türk Mitolojisi, Murat Uraz, ISBN 9759792359</ref>

Tenqriçiliyə inananların təbiətə qarşı böyük bir hörməti vardır. Çünki təbiət ruhlarla doludur. Böyük bir dağın, görkəmli bir yaşlı ağacın, bir gölün ya da vəhşi heyvanın ruhu, dolayı yolla da şəxsiyyəti vardır. İnsan təbiətdən sadəcə özünə və ailəsinə bəs edən qədərini ala bilər. İsrafçılıq etmək [[Göy Tanrı|Tanrı]]nı və [[Yer-Su]]ları qəzəbləndirir. Əgər bir insan təbiətdən nəyisə əldə edə bilirsə, bu təbiət ruhlarının razılığı ilə mümkün olur. Bu səbəbdən də insanlar onlara qarşı minnətdar olur.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Dağ ruhlarının çox güclü olduqlarına inanırlar və bərəkət üçün onlara dua edirlər. Hər Tanrıçı xalq yaşadığı bölgənin ən yüksək dağına xitab edir. Beləliklə [[Avrasiya]]da yerləşən bəzi yüksək dağ adları bu inancı özündə mühafizə edə bilmişdir. Bir dağ ruhuna edilən dua, Obaya istiqamətləndirilir. Bu oba dağın yaxınlarında yerləşən və o dağı təmsil edən 2-3 metr yüksəkliyində budaqlardan ibarət olan bir yığınaqdır. Onun yanından keçən bir şəxs ətrafında üç dəfə dolanır və sonda obanın təpəsinə bir daş qoyur. İnanca görə belə edildikdə yolunun davamı üçün uğur və özü üçün güc verilir.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

Tenqriçilikdə iki növ qurban vardır; [[bayçar|qanlı qurban]] və [[bayçar|qansız qurban]]:<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref><ref name="Türk Mitolojisi">Türk Mitolojisi, Murat Uraz, ISBN 9759792359</ref>

*'''Qansız qurbanlar''' — bu qurban üçün xüsusi olaraq seçilmiş çeşidli qida maddələri, içki, tütün, ev əşyaları və at yarışları ilə güləş kimi üsullardan istifadə olunur. Məsələn göy guruldayanda bir qab [[Kumıs|qımız]], qatıq ya da ayranla üç dəfə çadırın ətrafında dolanırlar. İldırımın düşdüyü yerdə gənclər, [[Göy Tanrı|Tanrı]]nın razılığını yenidən qazanmaq üçün güləş yarışları keçirərlər. Hər gün edilən və tez-tez rastlanan qurban isə bir qab [[Kumıs|qımız]]ın bir hissəsini dörd bir yana çiləyərək onu [[Göy Tanrı|Tanrı]]ya, [[Ötüken]]ə həsr edib, qalanın içməkdən ibarətdir. Bu adət hal hazırda da Sibirdə və xüsusən də Monqolustanda geniş yayılmışdır. Bunu bəzən araqla da həyata keçirirlər.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

[[Jan-Pol Ru]] belə hesab edir ki, qədim Çin mənbələrində usanların əvvəllər cənazələrini yandırmaqları, sonrakı dövrlərdə isə dəfn etdikləri ilə bağlı dəlillər vardır. Bəzi başqa mənbələrə görə dəfn olunacaq cənazələr üçün yerin seçilməsində axar suyun olmasına önəm verilir. Belə olmasında bədənin xaricində axar su ilə hərəkət edə bilən süne ruhunun nəzərə alına biləcəyinə diqqət yetirmək mümkündür. Digər mənbələrdə isə məzarların yeri seçilərkən yüksək təpələrin seçilməsinə önəm verilməsindən bəhs olunur ki, bu da göyə daha yaxın olduğu üçün nəfəs ruhunun nəzərə alına biləcəyinə diqqəti çəkir.

[[Mahmud Qaşqarlı]] da qədim türklərin dəfn adətləri ilə bağlı çox faydalı bilgilər vermişdir. O, sadalanan adətlərlə yanaşı ağacların üstündə sərgilənən cənazələrin olduğunu və ölənin yaxınlarının dırnaqları və bıçaqlarla özlərinə zərər verməsindən bəhs edir. Cənazə mərasimlərində xüsusilə üzlərini yaralayıb qan gəlməsini təmin etməyə önəm verilmişdir. Çünki göz yaşlarının qanla qarışaraq axmasının dərin mənası vardır. Cənazə çıxan evdən qırx gün müddətində heç nə alınmır və ora heç nə verilmir. Hətta bəzi toplumlarda qırx gün boyunca ölənin adı çəkilmir. Əks halda ölənin ruhunun evi tərk etməyəcəyinə və getməli olduğu yolu tapa bilməyəcəyinə inanılır.

Bəzi şamanlar daha güclü ruhlarla əlaqə qura bilir və digər şamanlardan güclü olur. Ağ və qara şamanlar vardır. Bunların vəzifələri və bacarıqları fərqlidir. Ağ şamanlar göyə bağlı ruhlarla, qara şamanlar isə yer və yeraltı aləmə bağlı ruhlarla əlaqə qura bilirlər. Şamanların paltarına manyak deyilir. [[Şaman]]ların manyağından asılmış ona güc verən və pis ruhlardan qoruyan çoxlu əşyalar vardır.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

[[Jan-Pol Ru]] ''Türklərin və monqolların qədim dini'' kitabında yazırdı:<ref name="Jean-Paul Roux">Türklerin ve Moğolların Eski Dini / Jean-Paul Roux (s. 268) ISBN 975-8240-70-6</ref>

[[Jan-Pol Ru]] ''Türklərin və monqolların qədim dini'' kitabında yazırdı:<ref name="Jean-Paul Roux">Türklerin ve Moğolların Eski Dini / Jean-Paul Roux (s. 268) ISBN 975-8240-70-6</ref>

[[Jan-Pol Ru]] ''Türklərin və monqolların qədim dini'' kitabında yazırdı:<ref name="Jean-Paul Roux">Türklerin ve Moğolların Eski Dini / Jean-Paul Roux (s. 268) ISBN 975-8240-70-6</ref>

Tenqriçilik ənənələrinin canlı qaldığı [[Monqolustan]]da insanların şəxsi gücü ''Külək tayı'' olaraq adlandırılır. Külək tayının gücü insanın dünyasını tarazlıqda tutması ilə bağlıdır. Çox güclü külək tayı insanın tutarlı məntiqə sahib olmasını, daxili gücün xaricə əks olunmasını və hər zaman düzgün qərarlar verməsini təmin edir. Əgər insan gücündən pis niyətlər üçün istifadə edib tarazlığı pozsa onun külək tayı zəifləyər. Beləliklə karma fəlsəfəsində olduğu kimi pislik edən insanların özlərinə də zərər verdiyinə inanırlar.

İnanca görə külək tayı hər gün edilə bilən kiçik tətbiqetmələrlə gücləndirilə bilər. Dəyərli içkidən göyün dörd bir yanına çiləmək, [[Göy Tanrı|Tanrı]]ya, yerə və əcdadlara qurban vermək və dua etmək buna örnək ola bilər.

Külək tayı və buyan inancları insanların bəzi qaydalara riayət edərək bir-birləri və ətrafı ilə yaxşı yaşamalarını təmin edir.<ref name="Mongolian Shamanism">[http://members.tripod.com/Mongolian_Page/shaman.txt Julie Stewart - Mongolian Shamanism (İng.)]</ref>

[[Jan-Pol Ru]] bu məsələyə də digərlərindən daha çox aydınlıq gətirmişdir:<ref name="Die alttürkische Mythologie">Götter und Mythen in Zentralasien und Nordeurasien Käthe Uray-Kőhalmi, Jean-Paul Roux, Pertev N. Boratav, Edith Vertes: ISBN 3-12-909870-4 İçinden: Jean-Paul Roux: Die alttürkische Mythologie (Eski Türk mitolojisi)</ref>

[[SSRİ]] dağıldıqdan sonra rejimin təzyiqindən qurtulmuş [[türklər|türk xalqları]] yenidən öz milli köklərini axtarmağa başladılar. Bu ilk olaraq 1990-cı illərdə [[Tatarıstan]]da, sonradan [[Rusiya]]nın digər bölgələrində və [[Qırğızıstan]]da müşahidə olunmuşdur. [[Tatarıstan]]da bu hərəkatın adı əvvəlcə Bizim yol (Bizneng yul) olaraq adlandırılsa da, sonradan Tenqriçilik adı daha sıx-sıx işlənməyə başlamışdır. Bir müddət sonra Tenqriçilik xalqın həvəsi olmaq sərhədlərini aşmış, dövlət tərəfindən də araşdırılmağa və institutları qurulmağa başlanmışdır. [[1997]]-ci ildə [[Qırğızıstan]]da Tanrıçı bir birlik qurulmuş və göstərcililərə görə 500000 rəsmi üzvə sahibdir.<ref name="Tanrıçılıq">[http://www.cacianalyst.org/issues/20060322Analyst.pdf?SMSESSION=NO Tengrismus:Auf der Suche nach den geistigen Wurzeln Zentralasiens/Marlene Laruelle(ingilizce) Marlene Laruelle]/ Tengricilik: Orta Asya ruhani köklerinin arayışında.</ref> Tenqriçiliyin [[Qırğızıstan]]dakı başqa önəmli qurumu da Tenqir Ordodur. Bu qurum qırğız millət vəkili Dastan Sarıgülov tərəfindən qurulmuş və özü tərəfindən rəhbərliyi həyata keçirilmişdir.<ref name="Tanrıçılıq">[http://www.cacianalyst.org/issues/20060322Analyst.pdf?SMSESSION=NO Tengrismus:Auf der Suche nach den geistigen Wurzeln Zentralasiens/Marlene Laruelle(ingilizce) Marlene Laruelle]/ Tengricilik: Orta Asya ruhani köklerinin arayışında.</ref> Bu qurum həm də Tenqriçilik inancını araşdırma mərkəzidir. Tenqir Ordo [[İstanbul Universiteti]]nin Türk Dünyası Araşdırma Mərkəzi ilə əməkdaşlıq edir. Bu qurumun tədqiqatlarına digər türk xalqlarının da marağı artmış və [[Mərkəzi Asiya]]da tez-tez mətbuatda əksini tapmışdır.

[[Kateqoriya:Din]]