'''Rəhrbərlik ,    elmi - yardımcı   və   kiçik xidmət    '''

|'''4  '''

|'''Kiçik xidmət heyəti                                  '''

Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafı tarixi, onun nəzəri və təcrübi cəhətdən  formalaşması və yeni tədqiqat istiqamətlərinin yaranması bilavasitə dövrün tələblərindən və yüksəkixtisaslı kadr potensialından asılı olmuşdur. Kadr potensialı gücləndikcə ölkədə coğrafiya elminin bir sıra yeni elmi  istiqamətləri inkişaf tapdı.

Aparılan tədqiqatların nəticəsi olaraq Bakının su təchizatı müəyyən qədər yaxşılaşdı və şəhəryanı təsərrüfatın yaradılması işlərinin həyata keçirilməsinə xeyli kömək etdi. Bu tədqiqatların əsasında ilk coğrafiyaçılardan biri olan  H.B.Əliyev 1935-ci ildə «Bakıətrafı təsərrüfatın inkişafının iqtisadi-coğrafi problemləri» mövzusunda ilk dəfə namizədlik dissertasiyası müdafiə etdi. Bu, Azərbaycanda, ümumiyyətlə, coğrafiya səhəsində yazılmış ilk dissertasiya işi idi. Dissertasiya işində Abşeron buxtasının kompleks şəkildə qiymətləndirilməsi ilə bağlı olduqca gərəkli coğrafi fikir və tövsiyələr verilmişdir.

XX əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısından başlayaraq respublikada iqtisadi quruculuq işlərinin həcmi xeyli genişlənir, yeni sənaye və kənd təsərrüfatı mərkəzləri, təbii-ərazi kompleksləri yaranırdı. Respublikanın ərazisində yeni neft və qaz yataqları aşkar edilir,  suvarma şəbəkələri yaradılır və min hektarlarla  xam torpaqlar mənimsənilirdi. Bütün bunlar  respublika ərazisində geniş fiziki və iqtisadi coğrafiya sahəsində tədqiqatları aparmağı tələb edirdi. Lakin belə böyükhəcmli  tədqiqat aparmaq üçün lazımi elmi kadırlar, tədqiqat mərkəzləri yox idi. Respublikada elmi mərkəzlərin yaradılmasına və bu mərkəzlərdə işləmək üçün coğrafiya ixtisası üzrə ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlanmasına böyük ehtiyac duyulurdu. Həyatın tələbatına cavab olaraq 1935-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda ilk dəfə olaraq coğrafiyaçı H.B.Əliyev rəhbərliyi ilə coğrafiya fakültəsi açıldı. O, fakültənin iqtisadi-coğrafiya tədrisi problemlərini, Kazan Universitetinin yetirməsi N.Xelfin isə fiziki-coğrafiya fənnini tədris edirdi. İnstitutun iqtisadi və fiziki coğrafiya kafedraları  ilk tədqiqat mərkəzlərinə çevrilmişdi. Çox keçmədi ki, ali məktəblər üçün ana dilində ayrı-ayrı fənlər o cümlədən coğrafiya üzrə ilk tədris vasaitələri hazırlanmağa başlandı, ilk elmi məqalələr nəşr edildi. 

Göründüyü kimi, Azərbaycanda coğrafiya elminin təməli, fikir və ideyalar formasında və rəsmi olaraq elmi məktəb kimi təşəkkül tapması 1937-ci ilin aprel ayından,  coğrafiya elmi sahəsində elmi-tədqiqat işi aparan alimlərin bir qrupun təşəbbüsü ilə SSRİ EA Azərbaycan filialı  nəzdində coğrafiya sektorunun yaranması tarixindən sonrakı dövrlərə təsadüf edir.

Bu bölmənin ilk struktur  tərkibində cəmi 6 əməkdaş fəaliyyət göstərirdi. Buna baxmayaraq, həmin vaxtda respublika coğrafi tədqiqatların planına “Azərbaycan ərazisinin coğrafi şəraitinin hərtərəfli öyrənilməsi” kimi  mühüm elmi problem daxil edildi.

1937-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurasının qərarı ilə  Azərbaycanda “Coğrafi sözlüyün” hazırlanması və nəşri  bir vəzifə kimi qarşıya qoyuldu və bu iş SSRİ EA Azərbaycan filialının qərarı ilə yeni yaradılmış coğrafiya bölməsinə həvalə olundu. Coğrafiya sözlüyünün 2 cilddə olması nəzərdə tutulmuşdu. Bununla əlaqədar coğrafiya sektoruna təklif olundu ki, Azərbaycanın coğrafi sözlüyünə dair SSRİ EA Gürcüstan filialına verilmiş bütün materiallar  geri alınsın. Bununla yanaşı, 1938-ci ildə SSRİ EA Azərbaycan filialının rəyasət heyətinin qərarı ilə Coğrafiya sektorunun  ilk direktoru vəzifəsinə tanınmış iqlimşünas, professor, İ.V.Fiqurovski təyin olundu və sektorun tərkibində Fiziki coğrafiya, Geofizika, İqtisadi coğrafiya, Xəritəçilik bölmələri təşkil olundu.

1939-cu ildə İ.V.Fiqurovskinin sədrliyi ilə Azərbaycan coğrafiyaçılarının ilk elmi ictimai təşkilatı olan Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti yarandı. Yeni yaranmış cəmiyyət bütün coğrafiyaçı qüvvələri öz ətrafına toplamış, respublikada coğrafi biliklərin yayılması və s. məsələlərlə məşğul olmuşdur. Cəmiyyət coğrafi tədqiqatların aparılması, tarixi-coğrafi gecələrin keçirilməsi, dünya, sovet və Azərbaycan coğrafiyaçılarının yubileylərinin təşkili, elmi perspektivləri, elmi tədqiqat işlərinin nəticələri və nəşr edilmiş kitabların müzakirəsinin təşkilini həyata keçirmişdir. Hazırda bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 8 bölmə üztə fəaliyyət göstərir: 

Yeni təşkil olunmuş sektorun qarşısında ilk növbədə Azərbaycanın coğrafi şəraitinin ümumi təsviri xarakterdə öyrənilməsi, tədqiqatların planlı və sistemli aparılması, mövcud coğrafi ehtiyatların kəmiyyətcə və  keyfiyyətcə  öyrənilməsi qarşıya  qoyulmuşdur. Bundan başqa,  Azərbaycanın iqtisadi və fiziki-coğrafi xəritələrinin tərtibi, coğrafi sözlüyün hazırlanması  tövsiyə olundu. Azərbaycanın coğrafi sözlüyünün tərtibində ilk dəfə olaraq 7000-dən çox coğrafi addan istifadə olunmuşdur. Onun ilk həcmi isə 3 çap vərəqindən çox olmuşdur. Bu kimi coğrafi tədqiqat işləri Azərbaycanda gələcəkdə kompleks coğrafi tədqiqatların aparılmasında böyük  rol oynadı. O cümlədən Azərbaycanda sənaye coğrafiyası, kənd təsərrüfatı coğrafiyası, təbii ehtiyatların coğrafiyası, nəqliyyat və əhalinin məskunlaşması sahəsində coğrafiya elminin nəzəri və təcrübi inkişafına əsas yaratmış oldu.

Sektorun məhsuldar fəaliyyəti nəticəsində tezliklə ilk olaraq Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi xəritəsi tərtib edildi (1:500 000). Həmin xəritədə təbii ehtiyatların coğrafi paylanması da öz əksini tapdı. O vaxtlar həmin xəritə bütün respublika ictimaiyyətində  coğrafiya elminin ilk nailiyyətləri kimi böyük maraq doğurdu və  coğrafiya sektorunun elmi yaradıcılıq fəaliyyəti yüksək dəyərləndirildi. Xəritənin məzmununu, onun hazırlanması metodikası, elmi-nəzəri və  praktiki əhəmiyyəti yüksək qiymətləndirildi. Ona görə respublika EA-da ilk dəfə olaraq həmin xəritə yeni yaradılmış sektorun  elmi şurasında geniş müzakirəyə çıxarıldı və böyük elmi nailiyyət kimi qəbul olundu.

Sektorda kadr potensialının artım dinamikasına müvafiq olaraq ildən-ilə çöl ekspedisiyalarının sayı artırdı. 1938-1939-cu illərdə sektorun plan işlərinə müvafiq olaraq Bakının Abşeron rayonu ərazisinə ilk çöl ekspedisiyası təşkil olundu. Ekspedisiya o vaxtlar geniş coğrafi biliyə malik olan H.B.Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirildi. İlk kompleks ekspedisiyanın Azərbaycanda coğrafiya elminin inkişafında çox böyük rolu oldu. Belə ki, Abşeronətrafı ərazilərin coğrafi xüsusiyyətləri, coğrafi problemlərin xarakteri müəyyənləşdirildi, eyni zamanda, Abşeronda ilk dəfə olaraq tərəvəzçiliyin daha səmərəli yerləşdirilməsi və inkişafının coğrafi aspektləri işlənilib hazırlandı. Bakı torpaq şöbəsinə coğrafi təkliflər hazırlandı. Burada həmçinin kənd təsərrüfatının coğrafiyasına dair elmi əsaslar işlənildi. Toplanılmış elmi materiallar yenidən elmi-nəzəri cəhətdən işlənilərək H.B.Əliyevin namizədlik dissertasiyasının müdafiəsi üçün elmi baza rolunu oynadı. H.B.Əliyev “Abşeron Bakının tərəvəzçilik bazası kimi” mövzusunda Azərbaycanda ilk dəfə olaraq (1938-ci ildə)  namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdi və coğrafiya elmləri namizədi oldu. Artıq 1938-ci ilin yayında Böyük Qafqazın şərq hissəsində Bazardüzü, Şahdağ zirvələrində müasir “buzlaqları” öyrənmək məqsədilə kiçik ekspedisiya təşkil olundu. Ekspedisiyanın rəhbərliyi elmi işçi kimi çalışan İ.A.Şeyxzadəyə tapşırılmışdı. Ekspedisiya müasir buzlaqların coğrafiyası haqqında yeni elmi məlumatlar topladı.  Müasir buzlaqlar haqqında ilk coğrafi məlumatların toplanması digər dağlıq ərazilərdə buzlaqların öyrənilməsi üçün elmi ideya və yeni fikirlərin yaranmasına səbəb oldu.

Azərbaycanın coğrafi şəraiti öyrənildikcə onun təbii ehtiyatlarının daha zəngin potensiala malik olması ortaya çıxırdı. Coğrafiyaçı  alimlərin (M.Abduyev) təşəbbüsü ilə 1938-ci ildə ilk dəfə sektor tərəfindən Azərbaycanın ən gözəl guşəsi olan Göy-gölün mənzərəsini əksetdirən xüsusi turist marşrutu kitabçası nəşr olundu. Artıq 1939-cu ildə sektorun  plan işlərindən ikisi başa çatdırıldı. İlk dəfə olaraq “Xəzər dənizinin su balansına iqlimin və çay axımlarının təsiri” problemi  öyrənildi. Bu problemin öyrənilməsi (A.M.Mixaylovskinin rəhbərliyi ilə) bilavasitə Xəzər dənizi üzrə keçmiş SSRİ EA Komissiyasının tapşırığı ilə həyata keçirilmişdir. Həmin ildə “Abşeron yarımadasının seysmik xarakteristikası” adlı tədqiqat mövzusunun başa çatması coğrafiya elmində yeniliklərin və tədqiqatların ardıcıllığını göstərdi.

Hələ sektor yaradılarkən onun qarşısında respublikada kənd təsərrüfatı coğrafiyasının əsasını qoymaq tapşırılmışdı.  Bu məqsədlə  həmin sahənin inkişafını yaşxılaşdırmaq üçün tətbiqi tədqiqat işləri planlaşdırıldı. Məşhur iqlimşünas coğrafiyaçı İ.V.Fiqurovskinin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda “Pambıq sovkasının artım dinamikasına iqlim amillərinin təsiri” mövzusunda yeni tədqiqat işi aparılmağa başlandı. Həmin tədqiqat işinin nəticələrinin və  tərtib olunmuş xəritənin tətbiq edilməsi üçün Pambıqçılıq üzrə Xalq Komissarlığına xüsusi təkliflər verildi. Eyni zamanda, həmin ərəfələrdə “Böyük Volqa” problemi ilə əlaqədar “Xəzər dənizinin iqliminin öyrənilməsi” mövzusunda aparılan tədqiqat işi də  yaxşı elmi nəticə verdi.

Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafının intensivləşməsi və onun yeni sahələrinin yaradılması probleminin həlli isə tədqiqat işlərini kompleks və intensiv aparılmasını tələb edirdi. O vaxtlar “Quru subtropiklərin iqlim xarakteristikası”, “Abşeron gölü”, “Azərbaycanda günəş radiasiyasının paylanması və onlardan istifadə mümkünlüyü”, “Kirovabadın seysmik cəhətdən öyrənilməsi”, “Şimal-şərqi Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi xarakteristikası” və s.  mövzularda aparılan çöl tədqiqatları Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafının  coğrafi təminatında mühüm rol oynadı. Coğrafi axtarışların yeni təcrübi nəticələri  Samur-Dəvəçi kanalının tikintisində onun coğrafi aspektlərinin öyrənilməsinə böyük kömək etdi.

Azərbaycanda Coğrafiya sektorunun yaranması coğrafiya elminin inkişafı ilə yanaşı, bir elmi mərkəz kimi ictimai təşkilat formasında tanınmasına, təbliğinə və formalaşmasına da imkan yaratdı. Coğrafiya sektorunun nəzdində Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin yaranması buna konkret misaldır. 1940-cı illərin əvvəllərində coğrafiya sektorunun üçillik hesabatı oldu. Sektorun fəaliyyəti müddətində Azərbaycanda coğrafiya elminin, həmçinin ilk illər ərzində inkişafında nəzərə çarpan uğurlu təkamül mərhələsi xüsusilə qeyd olundu, coğrafiya elminin hərtərəfli  inkişafının əsasını  qoydu.

1940-cı ildə Azərbaycan üzrə ilk dəfə hazırlanmış coğrafiya turizm marşrut kitabı və azərbaycanca fiziki-coğrafiya dərsliyinin birinci hissəsi  nəşrə təqdim olundu. Hər iki elmi-kütləvi materialın icrası tədqiqat planına daxil edildi. Bundan başqa, “Azərbaycan coğrafiyası” dərsliyinin (iqtisadi coğrafiya üzrə) ali və orta məktəblər üçün tədris vəsaiti kimi hazırlanması planlaşdırıldı. Həmin dərslik vəsaitinin ilk variantı 1941-ci ilin birinci yarısında hazırlandı. Onun ümumi həcmi 15 çap vərəqinə bərabər idi. Həmin ildə Azərbaycanın 22 xəritədən ibarət ilk tədris atlasının istifadəyə verilməsinin özü də coğrafiya elminin ən uğurlu nailiyyətlərindən biri idi. Bir az sonra kartoqrafiya bölməsi tərəfindən “Azərbaycanın iqtisadi xəritəsi”nin ilk layihəsi hazırlandı (1:600 000 miqyasında). İran sahillərindən Xəzərə tökülən çaylara və Kirovabadın seysmik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş elmi tədqiqat hissələri də başa çatdırılıb müvafiq elmi nəticələr dövlət komissiyalarına təqdim olundu. Kirovabadın seysmik xəritəsinin tərtib olunması o zamanlar coğrafiya elminin mühüm nailiyyəti kimi qəbul olunmuşdur. Xəritə həm elmi və həm də təcrübi cəhətdən əhəmiyyətli olduğu üçün çox maraqla qarşılanmışdır.

1940-1941-ci illərdə coğrafiya sektorunun elmi tədqiqat planında Azərbaycanın aqrar əkinçilik təsərrüfatının genişləndirilməsi üçün iqlimin  öyrənilməsi məqsədi ilə ilk ekspedisiyalar təşkil olundu. Həmin ekspedisiyaların əldə etdiyi elmi nəticələrin təhlili,  praktiki əhəmiyyəti və təcrübi təklifləri  tətbiqi məqsədilə təsərrüfat müəssisələrinə göndərildi. Müəyyən olundu ki, Azərbaycan ərazisində istiliklə coğrafi bolluğun təminat müddəti ilin may-oktyabr aylarına təsadüf edir. Həmin elmi-təcrübi nəticələr təsərrüfatın öncə illik planlaşdırma prinsipində mühüm rol oynayır.

1940-cı illərdə artıq bir sıra coğrafi elmi tədqiqat  işləri uğurla başa çatdırıldı. Onlardan ən başlıcası “Azərbaycanda quru subtropiklərin iqlim xarakteristikası” (İ.V.Fiqurovski), “Sahdağın müasir buzlaşması” (M.Leontyev), “Nuxa-Zaqatala massivinin və Talışın seysmikliyi” (N.Malinovski) və s. daha aktual idi.

Sektorun fəaliyyətində Azərbaycanda coğrafiya elminin aktual problemlərinə həsr olunmuş təcrübi xarakterli müxtəlif elmi konfranslara, toplantılara da geniş yer verildi. Artıq 1941-ci illərə qədər  Bakıda və rayonlarda coğrafiya elminin müxtəlif sahələrinə dair 40-dan çox elmi məruzə oxunmuşdur. Onların əksəriyyəti coğrafiya elminin aktual təcrübi sahələrinə, iqtisadi-sosial məsələlərin yaxşılaşmasına həsr olunmuşdu. O cümlədən “Xəzər dənizinin su balansı” (A.Mixayılov), “Samur-Dəvəçi kanalının çəkilməsinin coğrafi aspektlərinə dair” (Q.Mamayev), “Zaqafqaziyanın və Azərbaycan ərazisinin xəritələşdirilməsi” və s. məruzələr daha çox elmi maraq doğurmuşdur.  Azərbaycanda yenicə yaradılmış Coğrafiya Cəmiyyətinin səmərəli fəaliyyəti də öz bəhrəsini verməyə başlayırdı. Həmin ərəfələrdə böyük rus səyyah-coğrafiyaşünası N.N.Prejivalskinin yubileyinin keçirilməsi coğrafiya elminin yeni fikir və ideyalarla zənginləşdirilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bunlarda Coğrafiya sektorunun gələcək elmi təşkilati fəaliyyətində müsbət fikirlər yaratdı. Məlum olduğu kimi, 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsi başlayanda hər bir vətəndaş kimi Coğrafiya sektorunun əməkdaşları, o cümlədən bütün elmi əməkdaşlar vətənin müdafiəsi üçün səfərbərliyə alındı. Beləliklə, sektorun elmi-tədqiqat fəaliyyəti müəyyən dərəcədə zəiflədi. Ancaq bunlara baxmayaraq, 1941-ci ilin başlanğıcında nəzərdə tutulmuş illik elmi-tədqiqat işləri üzrə plan mövzuları müzakirə  və təsdiq olundu. İlk olaraq Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacının  (Balakən, Qax, Zaqatala, Şəki və s.) ümumi coğrafiyasının öyrənilməsi mövzusu təsdiqləndi. Mövzunun yerinə yetirilməsi məqsədilə bütün mümkün kameral-ədəbiyyat materiallarının toplanmasına baxmayaraq, müharibə ilə əlaqədar çöl ekspedisiyasını vaxtında təşkil etmək mümkün olmadı. İcraçılardan Antonov, Konavalov, Kuznetsov, Abdeev və s. cəbhəyə getdilər. Bundan başqa, N.V.Malenovskinin rəhbərliyi ilə icrası gözlənilən “Azərbaycanda günəş enerjisinin paylanması və onlardan səmərəli istifadə olunması” adlı mövzunun icrası yarımçıq qaldı.

Obyektiv çətinliklərə baxmayaraq, Azərbaycanın inzibati rayonlarının ərazisini  əhatə edən 26 vərəqdən ibarət yeni coğrafi atlas nəşr olundu. Əsas dağ suayrıcları və 140-dan çox çayın xəritəsi atlasda öz əksini tapdı. Müəlliflər kollektivi tərəfindən (Q.Mamayev, M.Abdeev, B.Antonov və s.) hazırlanmış “Azərbaycanın iqtisadi xəritəsi” sonuncu variantda nəşrə təqdim olundu. Eyni zamanda, həmin ərəfədə sektorda kadr hazırlığına xüsusi fikir verilmişdir. Artıq 1941-ci ildə sektorun iki nəfər əməkdaşı (Kuznesov və Şeyxzadə) namizədlik dissertasiyası müdafiə edib elmi dərəcə aldılar. Sektorda tədricən elmi əməkdaşların artması və onların mərhələ-mərhələ elmi dərəcə almaları coğrafiya elminin digər sahələri üzrə yeni elmi tədqiqat istiqamətlərinin yaranmasına imkan verdi. 1942-ci ildə  Elmlər Akademiyası filialı Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Coğrafiya sektorunun tərkibində iqtisadi coğrafiya və iqtisadiyyat bölməsi yaradıldı. Həmin bölmənin rəhbəri Z.Cahangirov, elmi katibi isə M.Zeynalov təyin olundu. 1942-ci ilin birinci yarısında sektorun elmi əməkdaşlarının sayı artaraq 12 nəfərə çatdı. Sektorun tərkibində elmi işçilərlə yanaşı, xəritəşünas və onun tərtibatçısı kimi ixtisaslı  mütəxəssislər də çalışmağa başladı.

Sektorun bölmələrində tədricən Azərbaycanın relyefi,  iqlimi, hidroqrafiyası, iqtisadiyyatı, əhalisi, nəqliyyatı və s. sahələrin tədqiqinə üstünlük verilirdi. Bundan başqa, 1942-ci ildə ilk dəfə olaraq “Azərbaycanın orta məktəb coğrafiyası” tədris xəritəsi tərtib olundu və yüksək qiymətləndirildi.

  Qeyd etmək lazımdır ki, sektorun ümumi tədqiqat planlarının icrasında Böyük Vətən müharibəsinə kömək məqsədilə iqtisadi coğrafiya sahəsində məqsədli iqtisadi-coğrafi ehtiyatların öyrənilməsi üçün elmi araşdırmalara nisbətən üstünlük verilmişdir. 1943-1944-cü illərdə, ümumiyyətlə, digər elmi sahələr kimi sektorun bütün coğrafi tədqiqat planları müharibənin tələblərinə uyğun  qurulmuşdu. 1943-cü ildə Azərbaycanda ilk dəfə ipəkçilik təsərrüfatının coğrafi aspektləri coğrafiya sektoru tərəfindən işlənildi, onun iqtisadi potensialı, gələcək perspektivləri, problemlərin inkişaf yollarının coğrafi əsasları öyrənildi.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1944-cü ildə “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası” monoqrafiyasının nəşr olunması coğrafiya elminin inkişafında böyük yenilik oldu. Bu kitabda Azərbaycanın fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərinin kompleks göstəriciləri öz əksini  tapmışdır. Bundan başqa, yeni nəşr olunmuş  əsərdə Azərbaycanda fiziki coğrafiya elminin mühüm elmi-nəzəri və metodoloji yanaşmaların təcrübi əhəmiyyət də aydınlaşdırılmışdır.

Coğrafiya İnstitutunun yaranmasından 2 il sonra əməkdaşların az olmasına (25 nəfər) baxmayaraq, onun strukturunda yeni xəritəçilik şöbəsi yaradıldı. Bundan başqa, Xəzər dənizinin səviyyəsinə,  təbii ehtiyatlarına, həmçinin dənizdə gedən hidrobioloji proseslərin dinamikasının öyrənilməsinə aid yeni tədqiqat işlərinin əsası qoyuldu.

1949-cu ildə Coğrafiya İnstitutu tərəfindən elm tariхindətarixində birinci dəfə оlaraqolaraq Azərbaycanın Milli atlası tərtib edildi və CоğrafiyaCoğrafiya İnstitutu tərəfindən nəşr оlunduolundu. Bu atlasa daxil olan xəritələrin tərtibində o illərdə tanınmış coğrafiyaçı alimlər iştirak etmişlər.

1978-ci ildə isə Coğrafiya İnstitutunun iqlimşünaslıq şöbəsi tərəfindən Ə.M.ŞıхlinskininŞıxlinskinin rəhbərliyi altında hazırlanmış və MоskvadaMoskvada çap оlunmuşolunmuş «Azərbaycan SSRİ-nin istilik balansı» atlası çap оlunduolundu. Atlasın nəşri Azərbaycanda cоğrafiyacoğrafiya elmində ən böyük nailiyyətlərdən biri sayılır. 2014-cu ildə çap olunmuş “Azərbaycan Respublikasının Milli Atlasında”  coğrafiya elminin 70 illik elmi naliyyətləri öz əksini tapmışdır.  

Həmçinin respublika səviyyəsində coğrafi problemlərin miqyasına və həllinə müvafiq olaraq institutun strukturunda yeni tədqiqat bölmələri yaradıldı. İqlimşünaslıq, Geomorfologiya, Xəritəçilik, Xəzər dənizi, Hidrologiya və İqtisadi coğrafiya şöbələrində kompleks coğrafi  tədqiqatlara başlanıldı. Tədqiqat işlərinin əsas məqsədi isə Azərbaycanda xalq təsərrüfatının inkişafında coğrafi ehtiyatların tədqiqinə nail olmaq idi. Həmin illərdə coğrafi tədqiqatlara rəhbərlik böyük təcrübəyə malik və tanınmış Azərbaycan coğrafiyaçı alimlər Ə.Şıxlinski, B.Antonov, S.Rüstəmov, Q.Gül və başqalarına tapşırılmışdı. 1950-ci illərdə Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsində  coğrafiya elminin nailiyyətlərindən geniş istifadə olundu. Xüsusilə Qazax-Gəncə, Quba-Xaçmaz, Samur-Dəvəçi zonalarında yeni təsərrüfat sahələrinin ixtisaslaşmasında konkret coğrafi ehtiyatların göstəriciləri nəzərə alınırdı.

Hələ 1920-ci illərdən başlayaraq Azərbaycanda mеtеоrоlоjimeteoroloji və iqlim şəraitinin öyrənilməsinə də fikir vеrilməyəverilməyə başlandı. Artıq 1926-cı ildə rеspublikamızdarespublikamızda 43 mеtеоrоlоjimeteoroloji müşahidə stansiyası qurulmuşdu. 1933-cü ildə isə iqlimin kənd təsərrüfatın inkişafında artan rоlunurolunu nəzərə alaraq stansiyaların sayı 113-ə çatdırıldı. Stansiyaların bеləbelə sürətlə artmasının əsas səbəblərindən biri 1932-ci ildə Azərbaycanda müstəqil hidrоmеtеоrоlоjihidrometeoroloji хidmətxidmət mərkəzinin yaradılması oldu. Mərkəzin əldə etdiyi konkret müşahidə məlumatları iqlim sahəsindəki əsərlərin kəmiyyət və kеyfiyyətkeyfiyyət baxımdan yaxşılaşmasına təsirini göstərdi. 1937-ci ildə Ə.M.ŞıхlinskiŞıxlinski və S.K.KоpеlоviçinKopeloviçin «Azərbaycan SSR iqliminin təsviri» adlı ilk mоnоqrafiyasımonoqrafiyası çap оlunduolundu. Bu da öz növbəsində İkinci Dünya müharibəsindən sоnrakısonrakı dövrdə iqlimşunaslığın inkişafında canlanma yaratdı. Bunu həmin illərdə çap оlunmuşolunmuş mоnоqrafiyamonoqrafiya və məqalələrdən də görmək оlurolur.

«AbşеrоnunAbşeronun hava tipləri və iqlimi» (1953), «Lənkəran təbii rayоnununrayonunun iqlim səciyyəsi» (1953), «ХəzərXəzər dənizinin sinоptiksinoptik-iqlim rayоnlaşdırılmasırayonlaşdırılması» (1954), «AbşеrоnAbşeron yarımadasının iqlim səciyyəsi» (1956), «Azərbaycan SSR-nin istilik balansı» (1956), «Azərbaycanın iqlimi» (1968), «Azərbaycan SSR-nin istilik balansı» (1971), «Azərbaycan SSR-nin istilik balansı atlası» (1978) və оnlarlaonlarla bu kimi əsərlərin nəşri 1945-ci ildən sоnrasonra Azərbaycanda nəzəri və təcrübi cоğrafiyanıncoğrafiyanın inkişafına sübutdur. CоğrafiyanınCoğrafiyanın iqlimşunaslıq üzrə inkişafı və bu sahədə aparılan fundamental elmi tədqiqat işlərinə görə Ə.M.ŞıхlinskiŞıxlinski və Ə.C.ƏyyubоvunƏyyubovun хidmətlərinixidmətlərini хüsusiləxüsusilə vurğulamaq yerinə düşər. Azərbaycanda istilik balansı və mikroiqlimşünaslıq sahəsinin baniləri bunlar hesab olunur.

AkadеmikAkademik H.Ə.ƏliyеvinƏliyevin iki hisssədən ibarət «Böyük Qafqazın tоrpaqlarıtorpaqları», «Həyəcan təbili» əsərləri bu sahədə çalışan mütəxəssislərin stоlüstüstolüstü kitabına çеvrilmişdirçevrilmişdir. “Həyacan təbili” əsəri Azərbaycanda təbiətə milli vətənpərvərlik hisslərinin güclənməsinə səbəb oldu.

Azərbaycanda ilk cоğrafiyacoğrafiya еlmlərielmləri dоktоrudoktoru, professor Q.G.Gül Azərbaycanda ХəzərXəzər dənizi və onun coğrafiyasının öyrənilməsinini ilk tədqiqatçısıdır. ОO, həmçinin respublika cоğrafiyacoğrafiya cəmiyyətinin prеzidеntiprezidenti оlmaqlaolmaqla yanaşı, ali məktəblər üçün «Azərbaycan SSR-nin cоğrafiyasıcoğrafiyası» dərsliyinin ilk müəllifi оlmuşdurolmuşdur. 

Azərbaycanın ümumi atmosferi səkkiz hava kütləsinin təsiri altında fоrmalaşırformalaşır, YеrYer kürəsinin mövcud ekvatorial təbii zоnalarınınzonalarının əksəriyyətinin oxşarlıqlarını özündə əks еtdiriretdirir, 4500-ə qədər bitki növünə malikdir.

AkadеmikAkademik B.Ə.BudaqоvunBudaqovun rеspublikamızınrespublikamızın orogeomorfoloji və ümumi rеlyеfininrelyefinin öyrənilməsində böyük хidmətlərixidmətləri var. 1967-ci ildə M.MüsеyibоvMüseyibov və N.ŞirinоvlaŞirinovla birlikdə nəşr etdirdiyi «Ümumi gеоmоrfоlоgiyageomorfologiya», «Cənub-şərqi Qafqazın gеоmоrfоlоgiyasıgeomorfologiyası və ən yеniyeni tеktоnikasıtektonikası» mоnоqrafiyalarımonoqrafiyaları və yüzlərlə еlmielmi məqalələri cоğrafiyacoğrafiya еlminəelminə yeni fikir və ideyalar gətirdi.

BеləlikləBeləliklə, coğrafiya еlminəelminə qısa səyahətlə Azərbaycanda coğrafiyanın inkişafı haqqında təsəvvürlər yaratmağa çalışdıq. Lakin bu еlminelmin inkişafında xidmətləri olmuş alimlərin sayı yetərincədir və onları nə bir mоnоqrafiyayamonoqrafiyaya sığdırmaq, nə də əhatə еtməketmək mümkündür. Biz ancaq qısa müddətdə Azərbaycanda cоğrafiyacoğrafiya elminin ilkin inkişafı haqqında охuculardaoxucularda təsəvvür yaratmağa nail olmağa çalışdıq. '''Ölkəmizdə müasir coğrafiya elminin ayrı-ayrı sahələrinin inkişafının nəticələri.'''

Landşaft tədqiqatlarında son zamanlar riyazi-müqayisə xəritələşmə metodunun tədbiqi uğurlu nəticə vermişdir. Hər şeydən əvvəl, respublika ərazisində landşaftların regional paylanmasının və daxili müxtəlifliyinin pasportlaşdırılmasına imkan vermişdir. Riyazi-müqayisə metodla tərtib olunmuş landşaft xəritələri landşaftın konturlarının təkrarlanma tezliyini və regionalar üzrə landşaftın parçalanmasının tendensiyasını əks etdirir. Xəritələrin əsasında və yaxud onların müqayisəli təhlilində landşaftın diferensiyasında hansı coğrafi amillərin təsir rolunun müəyyənləşdirməyə və coğrafi qanunauyğunluğun zonallıq və yaxud qurşaqlıq fəaliyyətini dəqiqləşdirməyə imkan verir. Eyni zamanda, riyazi-xəritələşmə metodikası əsasında müəyyən tədqiqatlar arasındakı əldə olunmuş elmi yeniliklərin fərqi və yol verilmiş elmi qusurlar  aydın seçilir.

Həmçinin landşaftın riyazi xəritələşmə metodikasının ən ümdə əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, birinci növbədə təbii komplekslərin statistik göstəricilərinə görə  ümumləşdirilməsinə imkan verir. Landşaftların coğrafi genetik analizini asanlaşdırır, landşaftların parçalanmasına dair hər bir region üçün ayrıca orta parçalanma əmsalını dəqiqləşdirir. Eyni zamanda, bu metodun sayəsində bütövlükdə Azərbaycan ərazisinin landşaftları haqqında xüsusi statistik məlumat bazasının yaradılması asanlaşır.

1980-1990-ci illərdə Şirvan düzü landşaftlarının antropogen dəyişməsi və onların rekonstruksiyası, Abşeron yarmadasının antropogen landşaftlarının geokimyası, selli çayların gətirmə konusları landşaftlarının səmərəli istifadəsi haqqındakı tədqiqat işlərində müvafiq elmi-metodloji və konstruktiv yeniliklər aşkar olunmuşdur. Məsələn, düzənlik ərazilərdə və yaxud antropogenləşmiş landşaft sahələrində qrunt sularının səviyyəsinin qalxması, intrazonollığın fəallaşması, dominant landşaftların daxilində yeni modifikasiyalı (yeni formada) landşaftların formalaşmasını təmin edir.  Azərbaycanda çayların kifayət qədər gətirmə konusları mövcuddur. Bunlar da, öz növbəsində, landşaftların formalaşması və ərazi morfodinamikasında mühüm rol oynayır. Bu aspektdə  landşaft tədqiqatlarının müqayisəli analizi göstərdi ki, gətirmə konuslarının əksəriyyəti paleogenetik formalaşmadır, lakin onların landşaft-geomorfoloji dəyişməsi dinamikasının əsası selin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ona görə də Azərbaycanda gətirmə konuslarının landşaftları fəaliyyət dinamikasına görə üç qrupa bölünür: fəal, nisbətən fəal və passiv (zəif). Fəal gətirmə konuslarında adətən landşaftın seqment diferensasiyası (ətraflarda) nisbətən zəif, gətirmə konuslarında isə landşaftın mərkəzi hissəsinin (əsas bort hissəsi) diferensiyası aydın müşahidə olunur.

Lakin Azərbaycanda 1990-2000-ci illərin landşaft tədqiqatlarında əsasən təbii komplekslərin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən qiymətləndirilməsi və təbii potensiyalından daha səmərəli istifadə yollarının öyrənilməsi məsələsinə üstünlük verilmişdir. Xüsusilə dağlıq-cəmən landşaftlarının, Kür-Araz ovalığının təbii komplekslərinin, Azərbaycanın  qoruq və yasaqlarının landşaftlarının toponomik üsulla öyrənilməsi, səhralaşması, dağlıq landşaftlarının ekokimyəvi xüsusiyyətləri, landşaftların səhralaşmasının fitocoğrafi xüsusiyyətləri və s. elmi tədqiqatlar müasir landşaftşünaslıq elmini yeni fikir və ideyalarla daha da zənginləşdirdi.

Azərbaycanda landşaft tədqiqatlarının inkişaf tarixinin təhlili göstərir ki, tədqiqatların dinamikası daima elmi-metodiki cəhətdən ardıcıl və konstruktiv mövqey daşımışdır. 1945-1960-ci illər arasında, ümumiyyətlə, coğrafiya elminin inkişafı, coğrafi obyektlərin, coğrafi şəraitin  formalaşmasının ümumi səciyyəsi bəsit təsviri xarakter daşımışdır. Bunun ən başlıca səbəblərindən biri Azərbaycanda yüksək dərəcəli coğrafiyaçı kadır potensiyalının hələ lazımı səviyyədə olmaması idi. İkinci əsas səbəb isə coğrafiya elminin özünün istər metodiki və istərsə də nəzəri cəhətdən klassik səviyyədə formalaşmaması olmuşdur. Digər tərəfdən, Azərbaycan ərazisində coğrafiyanın potensiyal imkanlarının elmi-aqrar məqsədlər üçün istifadəsi haqqında tam statistik fikir və ideyalar hazırlanmamışdır. Yəni 1945-ci ildən başlayaraq 1960-ci illərə qədər Azərbaycanda coğrafi tədqiqatların, o cümlədən landşaft tədqiqatlarının məqsədi təsviri xarakterdə ümumcoğrafi qanunauyğunluğu öyrənmək, respublikanın aqrar-istehsal təsərrüfat tələblərini ilə bir-birilə əlaqələndirmək olmuşdur.

1960-70-ci illərdən sonra respublikada coğrafiyaçı kadır potensiyalının müəyyən qədər hazırlanması coğrafi tədqiqatların təsviri xarakterdən tətbiqinə dönüş yaratdı. Coğrafi tədqiqatların əksəriyyəti respublikada planlı aqrar, təbii-ərazi komplekslərinin coğrafi öyrənilməsinə cəlb olundu. Kənd təsərrüfatının inkişafına kömək məqsədilə, xüsusilə iqtisadi-coğrafi ehtiyatların, aqrogenetik göstəricilərin sayı getdikcə artırdı. 

Azərbaycan landşaftlarının tədqiqinin nəticəsi olaraq müasir tələblər səviyyəsində ArC GİS mühitində “Azərbaycanın landşaft xəritəsi” tərtib olunmuşdur (2013). Bu elektron xəritənin miqyası 1:250000 olmaqla aparılacaq ən yeni landşaft tədqiqatları, o cümlədən ekoloji-landşaft  və tibbi-ekolandşaft tədqiqatları üçün əsas rol oynayacaqdır.

Landşaftların müasir  dinamikası bir tərəfdən təbii,  digər tərəfdən isə antropogen yolla baş verir. Müasir landşaftların dinamikasının öyrənilməsi, landşaftların çoxillik inkişaf istiqamətini proqnozlaşdırmağa imkan verir ki, bunun da çox böyük elmi və praktiki əhəmiyyəti vardır.

Aparılan landşaft-geomorfoloji tədqiqatlarda aerokosmik planalma materiallarının tətbiqi coğrafi obyektlərin vəziyyətini, onların təsnifatını  və tədqiq olunan  rayonun landşaftlarının mövsümi və çoxillik dəyişməsini dəqiqləşdirməyə imkan verir.  Kosmik tədqiqat metodlarının tətbiqi meşə, torpaq,  su, iqlim və s. coğrafi ehtiyatların öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi məsələsində ardıcıl tətbiq olunur.

Geomorfoloji fikir və ideyalar tarixinə, ümumiyyətlə, Azərbaycanın tarixi coğrafiyasına, geomorfologiyasına dair qədim mənbələrdə müəyyən fikir və ideyalara rast gəlinir. Lakin bu fikir və ideyaların əksəriyyəti əsl elmi-tarixi mövcudluğun reallığını əks etdirmir. Çünki bu fikirlərin müəllifləri Azərbaycanda xüsusi geomorfoloji tədqiqatlar müəyyən müşahidələr aparmamışlar. Müəyyən dövrlərdə Azərbaycana gəlmiş məşhur səyyahlar, qədim dünya coğrafiyasının tədqiqatçıları, ayrı ayrı alim mütəxəsisslər, xüsusilə Şərq ölkələrindən ticarət məqsədilə Azərbaycana üz tutmuş tacirlərin təsvir və şərh xarakteli fikirləri olmuşdur. Yəni Azərbaycanın ümumiyyətlə coğrafiyasına və yaxud onun sahələrinə dair 1930-1940-cı illərədək sistemli və ardıcıl coğrafi tədqiqatlar aparılmamışdır. Məsələn, hələ V-XII əsrlərdə dünyanın klassik coğrafiyaçıları Strabon, Ptolomey, Herodot, Humbolt və başqaları dünyanın coğrafi koordinatlarını və coğrafi iqlim xəritələrini tətbiq edərkən, Xəzər dənizini akvatoriyasının, onun tarixi-coğrafi təkamülünü, Qafqaz əyalətinin coğrafiyasını, materik və qitələrin qeocoğrafi xarakteristikasını hazırlayarkən qədim Azərbaycan torpaqlarına daxil olan coğrafi obyektlərin adlarını arabir çəkmişlər. Və yaxud IX əsrdə yaşamış məşhur coğrafiyaçı Məkki Bərdai Yaxın Şərq ölkələri haqqında coğrafi xulasə hazırlayarkən Azərbaycana aid olan bəzi coğrafi obyektlərin haqqında fikirlər söyləmişdir. Akademik İ.B.Bartold Azərbaycanın (X əsrdə) ilk sxematik xəritəsini çəkmişdir. Həmin xəritəyə əsaslanaraq Azərbaycanın ümumi təbiətinə, coğrafiyasına, dağlarına, hətta ilk təsərrüfatların coğrafiyasına aid ilkin fikirlər söyləmişdir. Təxminən 200 il bundan əvvəl məşhur alman təbiətşünas-səyahətçi Aleksandr Humbolt Xəzər dənizini müşahidə etmişdir. Abşeron yarmadası, Bazardüzü zirvəsi haqqında yeni fikirlər demişdir. Hətta onun Azərbaycan torpağı, Xəzər dənizinin coğrafi vahidliyi haqqındakı fikirləri olduqca real və indi də çox qiymətlidir. O, əlavə etmişdir ki, Xəzər dənizi azərbaycanlıların həyat varlığı və hətta xalq mahnılarının əfsanəvi qəhrəmanıdır. Onun Xəzər dənizinin sahil xəttinin relefi, ətraf sahələrinin daşlı-düzənlik olması haqqındakı tarixi-gemorfoloji fikirlərini qiymətləndirmək olar. Dünya tarixinin atası sayılan Heredotun Qafqaz dağlarının ayrı-ayrı sahələrində ilk dəfə skif tayfalarının coğrafi məskunlaşmasına, Qafqazın mürəkkəb girintili-çıxıntılı relyefinə malik olmasına dair fikirləri sonrakı geomorfoloji tədqiqatların əsas mövzusu  olmuşdur.

Çünki hər hansı məskunlaşma şəraitində relyiefin formalaşmasında, dəyişməsində və yaxud antropogen mənşəli relyefin əmələ gəlməsində insanların təsərrüfat fəaliyyəti də müəyyən rol oynamışdır. 

Azərbaycan Respublikası ərazisində aparılan struktur geomorfoloji tədqiqat işlərinin yüksək elmi-nəzəri səviyyədə ümumiləşdirilməsi XX əsrin 70-ci illərində bir sıra  fundamental elmi əsərlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Bunların içərisində B.Ə.Budaqovun “Böyük Qafqazın cənub yamacının geomorfologoyası” (Azərbaycan SSR daxilində)” (1969) əsəri elmi dəyərinə görə keçmiş SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin N.M.Prjevalski adına Qızıl medalına layiq görülmüşdür.  N.Ş.Şirinovun “Cənub-Şərqi Qafqazın geomorfologiyası və yeni tektonikası” (1973), «Kür-Araz depressiyasının geomorfoloji quruluşu» (1973) və «Kür-Araz depressiyasının yeni tektonikası və relyefinin inkişaf tarixi» (1975), M.A.Müseyibovun «Orta Kür çökəkliyinin geomorfologiyası və yeni tektonikası» (1975), A.A.Mikayılovun «Qusar maili düzənliyinin geomorfologiyası» (1978), İ.E.Mərdanovun «Böyük Qafqazın cənub yamacında sellərin əmələ gəlməsinin geomorfoloji şəraiti» (1978) əsərləri müasir coğrafiya elminin uğurlu töhfələri hesab olunur.

Aparılan xüsusi morfostruktur tədqiqatlarının nəticəsində tektonik hərəkətlərin relyefəmələgəlmədə üstün rolunu qəbul etməklə, Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının və həmçinin Kür-Araz çökəkliyinin  geoloji quruluşu,  morfostrukturların inkişaf tarixi, mənşəyi,  yerləşmə xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi davam etdirilmiş və onların ilk gemorfoloji təsnifatı verilmişdir.

1970-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq Azərbaycanda geomorfoloji tədqiqatların xarakteri rekonstruktiv olaraq dəyişdi. Bu dövrdə Aerokosmik metodların coğrafiyaya tətbiqi istiqamətində yeni laboratoriya yaradıldı (1977), geomorfoloji çol-xəritələşdirmə tədqiqatlarında ənənəvi metodlarla yanaşı,  aerokosmik üsulların tətbiqi geniş vüsət aldı. Akademik B.Ə.Budaqovun rəhbərliyi ilə distansion zondlama materialları əsasında ətraf ərazilər də daxil olmaqla, Böyük Qafqazın şərq hissəsinin və Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsinin morfostruktur xəritələri tətbiq olundu.

Azərbaycan Respublikasının palçıq vulkanlarının inkişaf etdiyi ərazilərin geomorfoloji xüsusiyyətləri (B.Ə.Budaqov, N.Ş.Şirinov, A.A.Mikayılov və b.), onların relyefi və relyefin orogenetik inkişafla əlaqələri öyrənildi və bir sıra böyük palçıq vulkanlarının irimiqyaslı (1:25000) geomorfoloji xəritələri tərtib  olundu. Yüksəklik fərqindən asılı olaraq palçıq vulkanlarının yamaclarında ekzogen relyefəmələgətirici proseslərin coğrafi inkişafı dinamikası  və xarakteri haqqında yeni coğrafi fikirlər formalaşdı.

  1990-cı illərdən sonrakı  mərhələdə  Azərbaycanda geomorfologiya  elmi sahəsində aparılan tədqiqatların xarakteri dəyişdi, elmi-nəzəri, konstruktiv  və tətbiqi mahiyyət daşıdı. Xüsusilə ekogeomorfologiya, morfostruktur tədqiqatları sahəsində yeni nəticələr əldə olundu. Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacında morfostruktur vahidlərinin geomorfoloji xüsusiyyətləri və onların paleocoğrafi dəyişiklikləri haqqında yeni  elmi-nəzəri fikirlər   söylənildi. O cümlədən Kiçik Qafqaz və  Talış dağlarının  mezokaynazoy vulkanizm vilayətinin paleogeomorfologiyası yenidən tarixi-coğrafi aspektdə işlənildi. Azərbaycanın  geomorfoloji quruluşu  və paleocoğrafi formalaşmasının coğrafi tarixi haqqında çox  önəmli məlumat əldə edildi. Bu istiqamətdə  aparılan konstruktiv və təhlili elmi-tədqiqat işlərinin  dinamikası  mərhələlər üzrə  bu gün də  müvəffəqiyyətlə davam etdirilir. Hazırda Azərbaycanın Böyük və Kiçik  Qafqaz hissəsində aparılan relyefin morfostruktur-paleogeomorfoloji tədqiqatlarının nəticələri coğrafiya və geomorfologiya elminin sistemli inkişaf dinamikasını əksetdirən əyani göstərici sayılır.

XX əsrin 70-ci illərinin ikinci yarısında geomorfoloji tədqiqatların yeni tədqiqat istiqamətlərinin yaranması bütövlükdə coğrafiya elmini elmi-metodloji tərəfdən daha da müasirləşdirdi və yeni coğrafi ideyaların, fikirlərin, qlobal xarakterli coğrafi qanunauyğunluqların yaranmasına səbəb oldu. Bu dövrdə aerokosmik və riyazi metodların coğrafiyaya tətbiqi geomorfoloji tədqiqatlarda da uğurlu nəticə verdi. Bu baxımdan “Kosmofotoşəkillərin deşifrələnməsi metodu ilə cənubi-şərqi Qafqazın cənub yamacının relyefinin morfostruktur arealı” mövzusunda və “Alp-Himalay qovşaq zonası mərkəzi hissəsinin şərq seqmentı dağ hissəsinin morfostruktur diferensiasiyası qanunauyğunluqları” (kosmik şəkillərin deşifrələnmə materialı əsasında) haqqında aparılan geomorfoloji tədqiqatlar elmə bir daha nəzəri yeniliklər əlavə etdi. Xüsusilə Mərkəzi Alpın şərq seqmenti daxilində müasir morfostruktur karkasların fundamentinin qoyulması qanunauyğunluqları aşkar olundu. O cümlədən Böyük Qafqazın və Kiçik Qafqazın Mərkəzi Alp hissəsinin qovşaq zonası ilə bu sistemli əlaqələrinə geomorfoloji aydınlıq gətirmişdir. Bunların hamısı Azərbaycanda 1980-ci illərin sonrakı  mərhələsində geomorfoloji tədqiqatların uğurlu nəticəsi idi. Deşifrələnmə və aerokosmik metodların tədqiqi sayəsində ilk dəfə Mərkəzi Alp qovşaq zonası şərq seqmentinin morfostruktur qurluşunun kartosxemi tərtib olundu. Bu kimi ilk geomorfoloji tədqiqatların elmi-nəzəri və metodloji yanaşmaları özlüyündə Azərbaycanın coğrafiya elminin qlobal problemlərin öyrənilməsinə cəhd göstərməsi hesab olunur. Çünki əldə olunan yeni coğrafi fikirlərin təcrübəsi və tətbiqi yalnız lokal deyil, regional miqyaslı xarakter daşıyır.

Paleocoğrafiya yerin geoloji inkişaf tarixini, coğrafi şəraitin təkamül tendensiyasını öyrənən paleocoğrafi tədqiqat sahəsi coğrafiya elmində, xüsusilə Azərbaycan timsalında olduqca gənc tədqiqat sahəsi sayılır. Respublikamızda sırf paleocoğrafi tədqiqatları sistematik və ardıcıl olaraq, Coğrafiya İnstitutunda paleocoğrafiya şöbəsi təşkil olunduqdan (1961-ci il) sonra aparılmağa başlanmışdır. Həmin müddətədək, demək olar ki, Azərbaycan şəraitində paleocoğrafi problemlərə çox az toxunulmuşdur. Lakin bu dövrdən sonra respublikamızın, demək olar ki, bütün ərazisində sistemli paleocoğrafi xəritələşmə işləri  aparılmış, həmçinin çoxlu sayda maraqlı elmi-tədqiqat işləri başa çatdırılmışdır. Bu işlərin nəticəsində Azərbaycan bir çox mühüm paleocoğrafi problemlər araşdırılmış, eyni zamanda paleocoğrafiya elminin bir sıra nəzəri və metodiki məsələləri işlənilmişdir.

Respublikamızda aparılmış son paleocoğrafi tədqiqatların əsas məğzi Dördüncü dövr paleocoğrafiyası dinamikasının xronoloji öyrənilməsinə yönəldilmişdir. Yerin paleogeoloji tarixinin bu sonuncu və nisbətən qısa (2,0 milyon il) dövrünə olan maraq təkcə onun paleocoğrafi baxımdan zəif öyrənilməsi ilə deyil, eyni zamanda, həmin dövrün bütün planetimizin təbiətinin formalaşmasında oynadığı həlledici rolu ilə əlaqədardır. Okeanların, dənizlərin, qitələrin müasir formasının və sərhədlərinin yaranması,  bitki və heyvanat aləminin coğrafi paylanması, insanın və onun maddi mədəniyyət  obyektlərinin meydana gəlməsi, inkişafı məhz bu dövrdə baş vermişdir.

Dördüncü dövrün tədqiqi ilə yanaşı, Azərbaycanın paleocoğrafiyaçıları ibtidai insanın ekologiyası, Cənubi Qafqaz ərazisində Pliosenin xronologiyası və təbii şərait kimi vacib problemləri üzrə də geniş tədqiqatlar aparmış, yeni diqqətəlayiq nəticələr almışlar. Qədim Daş dövrü düşərgəsi (Azıx mağarası) ekologiyasının tədqiqi nəticəsində düşərgənin ən qədim mədəni təbəqələrinin mütləq yaşı müəyyənləşdirilmiş və burada ibtidai insanların məskunlaşdığı dövrdə mövcud  təbii-coğrafi şərait bərpa edilmişdir. Aşkar edilmişdir ki, ibtidai insanlar Azıx mağarasında 1 milyon il bundan öncə məskən salmışlar. Bu dövrdə mağara rayonunda mülayim iqlim və zəngin bitki, heyvanat aləminə malik təbii şərait mövcud olmuşdur. Dib çöküntülərində insan izi olmayan təbəqələrin yoxluğu mağaranın formalaşdığı vaxtdan ibtidai insan tərəfindən milyon  illər əvvəldən başlayaraq zəbt edildiyinə sübutdur.

Cənubu Qafqaz  Pliosenin xronologiyası üzrə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində ilk dəfə olaraq onun radiometrik şkalası işlənilmiş və bunun əsasında ayrı-ayrı stratiqrafik vahidlərin xronoloji sərhədləri təyin edilmiş, okeanların zonal stratiqrafiyası və vahid paleomaqnit stratiqrafik şkalası ilə korrelyasiya sxemi tərtib olunmuşdur.

Paleocoğrafiya sahəsində qazanılmış nailiyyətlərdən biri də Pliosen iqlim optimumu dövründə Azərbaycan ərazisində yaranmış təbii şəraitin bərpa edilməsidir. Bu  işin olduqca böyük geocoğrafi proqnoz əhəmiyyəti vardır.

Hazırda Paleocoğrafiya  şöbəsinin əməkdaşları “Azərbaycanın Eopleystosen və Pleystosendəki basdırılmış torpaqları və onların paleocoğrafi  əhəmiyyəti” mövzusunda  yeni problemlərin  üzərində  işləyirlər.

Bu baxımdan paleocoğrafi tədqiqatların sayı getdikcə artdı, sistemli və ardıcıl xarakter aldı. M.Süleymanov (1982) Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacında Azıx və Tağlar mağaralarının timsalında ilk dəfə olaraq ibtidai insanların yaşam mühitinin paleocoğrafi təhlilini aparmışdır. Mövcud coğrafi mühitə əsaslanaraq ayrı-ayrılıqda dövrlər üzrə paleocoğrafi şəraitin fərqlərini və hər bir dövrün məkan və zaman xüsusiyyətlərini analiz etmişdir. Bununla da həmin mağaralarda ilkin yaşayış mühitinin paleocoğrafi xarakteristikasını bərpa etmişdir. Yəni ilk dəfə olaraq təbiətlə ibtidai insanların qarşılıqlı asılılığı və əlaqələrin coğrafi mövcudluğu haqqında real elmi fikir söyləmişdir. Çünki coğrafi mühitin paleocoğrafi göstəriciləri insanların fəaliyyətlərində, davranış keyfiyyətlərində və qidalanmasında xüsusi rola malikdir. Bunlardan başqa, Azıx mağarasının öz mövcudluğuna görə dünyada ibtidai insanların bir neçə dəfə burada yaşayış səviyyəsinin dəyişməsi və mağaranın 1 mln ildən çox yaşı olması Azərbaycan ərazisinin tarixi-coğrafi qədimliyini bir daha təsdiq edir. Eyni zamanda, bu, insan cəmiyyətinin formalaşmasında və yaxud insanların məkan və zaman daxilində şüurlu təkamülünün coğrafi şəraitdən asılılığını göstərir. Tədqiqatçı Azərbaycanda qədim insan məskənlərindən biri olan  Tağlar mağarasının nisbətən cavan olmasını, yəni xvalin dövrünün ilk başlanğıcında formalaşmağa başladığını vurğulamışdır.   

Yerin paleocoğrafi təkmilləşmə və inkişafı tarixində Holosen mərhələsi ən mühüm və qədim hesab olunur. Çünki  bu mərhələ ümumi geoloji təkamülün ən sonuncu və nisbətən qısa fəaliyyət göstərən bir mərhələsi olmuşdur. Eyni zamanda, bu geoloji inkişaf mərhələsi materik buzlaşmasının son göstəricisi, xüsusilə Şimal yarımkürəsində dünya okeanının transgressiyası mərhələsi olmuşdur. Dünyada iqlimin qlobal tərəddüdləri də bu mərhələyə təsadüf edir. İnsanların təbii qidalardan istifadəsinə, bəsit istehsal sahələrinin yaranmasına maraqlar yaranmışdır. Bütün bunların elmi cəhətdən araşdırılmasında, bu proseslərin tədricən mədəni təkmilləşməsində coğrafi mühitin və coğrafi qanunauyğunluqların öyrənilməsində müasir paleocoğrafiya elminin qarşısında yeni problemlər qoydu.

Beləliklə, Holosen dövrünün mərhələlər üzrə kompleks paleocoğrafi təhlilinə əsaslanaraq tədqiqatçılar bir daha göstərir ki, yalnız atlantik inkişaf dövründən başlayaraq son 2-3 min ilə ərzində antropogen amillərin təbiətə təsiri xüsusilə güclənmişdir. Hazırda dünyanın əksər yerlərində, o cümlədən Azərbaycan ərazisində elə yer tapmaq olmaz ki, orada antropogen amillərin təbiətə bu və ya digər dərəcədə təsiri görünməsin. Nəticədə, istər landşaft komplekslərinin və istərsə də ümumi landşaftəmələgətirici amillərin strukturu, inkişaf xüsusiyyətləri, mənşəyi, digər qarşılıqlı əlaqə keyfiyyətləri dəyişir və müxtəlif landşaft tipləri, geosistemləri və onların fərqli variantları formalaşır. Yəni təbii landşaft komplekslərinin inkişaf qanunauyğunluğu müəyyən dərəcədə antropogenləşmə tendesiyasının üstünlüyünə tabe olur. Ona görə Azərbaycanın Naxçıvan zonasında və yaxud Kür-Araz düzənliyində antropogenləşmə fəaliyyəti güclü getdiyindən təbii landşaftların xəritələşməsi prosesində landşaftı konturlarının sayı azalır, tutduqları sahələrin həcmi böyüyür və landşaftdaxili növlərin təkrarlanma tezliyi zəifləyir. Məsələn, hər hansı dağlıq ərazilərin çox parçalanmış 4 km² sahəsində bəzən 4-5 fərqli landşaft növü ayırmaq mümkündürsə, düzənlik ərazilərin ciddi antropogenləşmiş eynihəcmli sahəsində yalnız böyüksahəli bir landşaft konturu ayırmaq olur. Hal-hazırda düzənlik ərazilərdə müşahidə olunan belə landşaft  müxtəlifliyinın dinamikası ilk növbədə müasir səhralaşmanın aktiv göstəricilərindən biridir.

Lakin müasir təkamül mərhələsində paleocoğrafi yeniləşmənin, dəyişmələrin əsas səbəblərindən birincisi tarixi-coğrafi eraların əvəz olunması prinsipi deyil, insan cəmiyyətinin törətdiyi antropogenləşmə fəaliyyətinin qloballaşması olmuşdur. Müasir antropogenləşmənin sürətlə qloballamşası və intensivləşməsinin son nəticəsi isə müasir coğrafi təkamülün yeni fazasının, potensiyal təbii ehtiyatların başlanğıcını qoymuşdur.       

Azərbaycanda meteoroloji iqlim müşahidələrinin təşkilinə və onun elmi cəhətdən formalaşmasına hələ XX əsrin əvvəllərində fəaliyyətə başlamış Tiflis geofiziki rəsədxanasının böyük rolu olmuşdur. Bu rəsədxananın köməyi ilə artıq 1917-ci ildə Azərbaycanda 24 elmi meteoroloji müşahidə stansiyası fəaliyyətə başladı. Qeyd etmək  lazımdır ki, bu stansiyaların fəaliyyəti 1940-ci illərə kimi davam etdi. 1941-ci ildən sonra və ona qədər olan dövrlərdə (1918-1940-ci illər) Azərbaycanda gedən siyasi gərginliklər mərhələsində meteoroloji şəbəkələrdə gedən elmi araşdırmalar, demək olar ki, tamamilə dağıldı. Bu da öz-özlüyündə Azərbaycanda coğrafiya elminin dinamik inkişafına mənfi təsir göstərdi.

Eyni zamanda, kənd təsərrüfatında dəniz, hava və yol nəqliyyatı üçün iqlimin proqnozlaşdırılması və kompleks tədqiqatların aparılması sahəsində də xeyli irəliləyişlər oldu. Bakı hidrometeoroloji bürosu sutkalıq, aylıq və illik müşahidələr aparmağa başladı. Bu istiqamətli elmi işlərin ümumiləşdirilməsinin nəticəsi olaraq artıq 1936-cı ildə Azərbaycanda ilk sinoptik-iqlim rayonlaşdırılması xəritəsi tərtib olundu. Sonralar bu xəritə tanınmış meteoroloq, prof. Ə.Mədətzadə tərəfindən elmi cəhətdən daha da dəqiqləşdirildi, uzun illər və indi də Azərbaycanda  hava proqnozunu vermək üçün əsas mənbə kimi qəbul edilir.

II Dünya müharibəsi ərəfəsində artıq Azərbaycanda iki iri elmi tədqiqat istiqaməti-iqlimşünaslıq və sinoptik meteorologiya sahələri formalaşdı. Digər elmi sahələrində - miqroiqlimşünaslıq, aqroekologiya, bioiqlimşünaslıq, zooiqlimşünaslıq,  miktoiqlimşünaslıq,  atmosfer fizikası üzrə tədqiqatlar da ardıcıl aparıldı. 1937-ci ildə Ə.Şıxlinskinin dərc etdirdiyi «Azərbaycan SSR iqliminin səciyyəsi» kitabı İ.Fiqurovskinin bu sahədəki monoqrafik əsərlərinin ümumiləşdirmsi oldu. Lakin Azərbaycanda coğrafiya elminin əsas sahələrindən olan iqlimşünaslıq üzrə daha sanballı elmi əsərlərin hazırlanması bilavasitə Coğrafiya İnstititunun yaranmasından sonra baş verdi.

1954-ci ildə Azərbaycanda xalq təsərrüfatının artan təlabatını nəzərə alaraq müasir coğrafiya elmində  bir sıra yeni, coğrafi perspektivli sahələrin əsası qoyuldu. O cümlədən Coğrafiya İnstititunun nəzdində ayrıca iqlimşünaslıq şöbəsi yaradıldı. Tədricən bu şöbə respublikada coğrafiya elminin və yaxud aqrar sahələrin aparıcı istiqamətlərindən biri sayılan iqlim problemlərinin həlli mərkəzinə çevrildi. Regional iqlmin tipləri və rayonlaşdırılması, istilik balansı, xüsusilə aqro və mikroiqlim müşahidələri, həmçinin iqlimin qloballaşması və palioiqlimin dövrlər üzrə öyrənilməsi məqsədi qarşıya qoyuldu.

Azərbaycanda kurort iqlimşünaslığının və iqlim ehtiyatlarının öyrənilməsi, onların fəsli xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi, eyni zamanda, coğrafi şəraitlə iqlim xüsusiyyətlərinin qarşılıqlı əlaqə və asılılıq məsələsinin həllinə diqqət artırıldı. Nəticədə Ə.Əyyubovun, Ə.Şıxlinskinin, Ş.Həsənovun və s. səmərəli tədqiqatları nəticəsində Azərbaycanda ilk dəfə olaraq kurortlogiya elminin təməli qoyuldu. Ş.M.Həsənovun (1952) “Azərbaycanın kurort ehtiyatları”  tədqiqat işində respublikanın mühüm kurort mərkəzlərinin coğrafi vəziyyəti, onların iqlim-müalicə ehtiyatlarının potensial aspektləri müəyyən olundu. Xüsusilə mühüm Sanatoriya-Kurort sahələrinin ilk coğrafi tipləri və xəritəsi verildi. Artıq 1950-ci illərdən sonra Azərbaycanda böyük sağlamlıq, müalicə əhəmiyyətli kurort sahələrinin coğrafi iqlim xüsusiyyətlərinin təcrübi dəyəri istifadəyə verildi. Ə.Əyyubov ilk dəfə olaraq respublikamızda kurort ocaqlarını potensialına, coğrafi xüsusiyyətlərinə görə sistemləşdirdi və onların müalicəvi əhəmiyyətlərini bioiqlim nöqtəyi-nəzərdən təsnifləşdirdi. Müəyyən etdi ki, Azərbaycanda kurort mərkəzlərinin istifadə olunmasında onların hər birinin kompleks coğrafi şəraitini və bioloji spesifikliyini nəzərə almaq lazımdır. O, həmçinin tədqiqat işlərində Azərbaycanda kurortşünaslığın perspektiv və nəzəri problemlərinə, kompleks metodikasına aid beynəlxalq tələblərə cavab verən yeni səmərəli tədqiqatların aparılmasına ehtiyacın olduğunu göstərdi.

1912-1960-ci illərin meteoroloji müşahidə materiallarının müqayisəsi əsasında atmosfer yağıntılarına və qar örtüyünə aid materialların sistemləşdirilib külliyat şəklində nəşr olunması, «1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda təhlükəli hava hadisələrinin xüsusiyyətləri» adlı monoqrafiyanın işığ üzü görməsi milli coğrafiya elminin formalaşmasını və nailliyyətlərini əks etdirdi. Bundan başqa, Azərbaycanda iqlim amillərinin çoxillik fəaliyyətini özündə əksetdirən iqlimşünaslığa aid sorğu kitabı 1949-cu ildən bəri olan bütün sorğuların elmi nəticələrini ümumiləşdirdi. Azərbaycanda iqlimşünaslığın əsasını qoyanlardan biri olan məşhur iqlimşünas İ. V. Fiqurovsikinin “Misir pambığının inkişafı üçün temperatur şəraiti” (1934), “Aqrometeorologiya” (1932), M.Nağıyevin  “Kirovabad şəhəri və onun rayonlarının subtropik bitkilərinə, üzümlüklərinə, olduqca sərt qışın təsiri” (1940) və s. əsərlərin elmi nəticələrini təhlil edərək Ə.Şıxlinski (1960) keçmiş SSRİ məkanında ilk dəfə olaraq belə səpkili “Azərbaycanın radiasiya balansı” monqrafiyasını hazırladı. Bu fundamental əsər, mən deyərdim ki, təkcə iqlimşünaslıqda deyil, bütövlüklə kassik coğrafiya elmində yeniliyik idi və müasir coğrafiyanın inkişafında irəliyə bir addım kimi qarşılandı.

Əvvəllər Azərbaycanda iqlimşünaslığın formalaşması əsasən 3 təşkilatda mərkəzləşmişdi. Onlardan  Azərbaycan Dövlət Hidrometeorloji  Xidməti İdarəsinin iqlimşünaslıq şöbəsini və Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitu­tunun aqrometeorologiya kafedrasını göstərmək olar. Zaman daxilində iqlimşünaslıq üzrə bu elmi tədqiqat mərkəzləri ümumi iqlimşünaslıq, kurort iqlimşünaslığı, aqroiqlimşünaslıq,  aeroiqlimşü­naslıq, istilik balansı iqlimşünaslığı və mikroiqlimşünaslığın təkamülünə səbəb olmuşdur.  Əldə olunan materialların təhlili bir daha  göstərir ki, Azərnbaycanda  Sovet hakimiyyəti qurulana qədər respublika ərazisinin  və ya onun ayrı-ayrı  hissələrinin iqliminə həsr olunmuş xüsusi əsərlər olmamışıdır. Bunun əsas səbəbi ilk növbədə coğrafiyaçı mütəxəssislərinin olmaması idi.  Əgər 1937-ci ildə  respublikamızda cəmi bir elmi dərəcəsi olan iqlimşünas var idisə, 1960-cı ildə artıq  onun sayı 35-ə çatmışdı. Yəni respublikada milli coğrafiyanın inkişaf dinamikası getdikcə artmışıdır. Təkcə onu  demək kifayətdir ki,  hazırda Azərbaycan Hidrometeroloji Xidməti İdarəsinin 200-dən çox stansiyası və 191-dən çox məntəqəsi fəaliyyət göstərir. 1950-ci ildən etibarən ixtisaslaşmış aqrometeoroloji  müşahidə xidmətləri təşkil olunmuşdur. Bunların sayəsində Azərbaycanda kənd təsərrüfatı əkinçilik fəaliyyətində mühüm irəliləyişlər əldə edilmişdir. Təxminən 50-60-cı illərdə Azərbaycanda k/t–nın tələblərinə müvafiq olaraq coğrafiya elminin tətbiqi iqlimşünaslıq və aqroiqlimşünaslıq sahələri formalaşdı. 1967-ci illərdə Azərbaycanda tətbiqi iqlimşünaslıq elminin sayəsində  60-70 min hektar yeni üzüm bağları salındı. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda milli coğrafiya elminin  inkişafı, o cümlədən onun ayrı-ayrı tətbiqi sahələri daim təkmilləşdirilmişdir. Məsələn, 1930-1934-cü illərdə meteoroloji müşahidə stansiyalarının  çoxunda aqrometeoroloji müşahidələrin sistemli təşkili,  1935-1937-ci illərdə xüsusilə Lənkəran ovalığı və subtropik rayonlarda mikroiqlim şöbələrinin yaradılması, 1935-1937-ci illərdə aqrotəsərrüfat bitkilərinin çiçəklənmə və yetişmə mərhələlərinin əvvəlcədən xəbər verilməsi bunlara əyani sübutdur.  1938-ci ildə kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına nəzarət məqsədilə birinci dərəcəli aqrometeoroloji stansiyalar (Lənkəranda,  Cəfərxanda, Goronboyda  və s.) təşkil olundu. 

1960-ci illərin  meteoroloji müşahidə materiallarının əsasında atmosfer yağıntılarının, qar örtüyünə aid materialların sistemləşdirilib külliyyat şəklində nəşr olunması, “1950-1960-cı illərdə  Azərbaycanda təhlükəli hava hadisələrinin xüsusiyyətləri” adlı monoqrafiyanın çap edilməsi milli coğrafiya elminin ardıcıl formalaşması və nailiyyətləri ilə bağlı idi. Bundan başqa, iqlim amillərinin bütün elementlərini  özündə əksetdirən iqlimşünaslıq sorğu kitabı 1949-cu ildən sonra çap olunmuş ən kamil sorğu toplusu idi.

1960-1990-cı illərdə Azərbaycanda iqlimşünaslıq sahəsində aparılan tədqiqatlar miqyasına, keyfiyyət və dəyərinə görə  dünya  səviyyəsinə yaxınlaşdı.

Günəş radiasiyasının əsas iqlimyaradıcı amil kimi Azərbaycan ərazisinə təsirinin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin elmi proqramla geniş öyrənilməsi məsələsi 1960-cı illərdə Ə.Şıxlinski tərəfindən başlanmışdı. Sonrakı mərhələlərdə bu istiqamət  daha da inkişaf etdirilmiş və elmi nəticələr bir sıra monoqrafik əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Xüsusilə 1978-ci ildə nəşr edilmiş  – «Azərbaycan SSR-in istilik balansı atlası»nda elmi-təcrübi fikirlər ümumiləşdirilmişdir və 60-a yaxın xəritədən, çoxlu qrafik və cədvəl materiallarından ibarət olan atlas özünün elmi dəyəri ilə fərqlənmiş və dağlıq ölkələr üçün işlənmiş ilk müasir əsər sayılır. Atlas 1981-ci ildə SSRİ Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri Sərgisinin diplomuna layiq görülmüşdür.

Ə.Əyyubovun 1960-70-ci illərdə Azərbaycanın  aqroiqlimşünaslıq sahəsinə dair nəşr etdirdiyi fundamental tədqiqatların nəticələri keçmiş SSRİ-nin xüsusi mükafatlarına layiq görülmüşdür.

Hazırda Coğrafiya İnstitutunda aqroiqlimşünaslıq məktəbi öz fəaliyyətini uyğurla davam etdirir. Azərbaycan aqroiqlimşünaslıq məktəbinin sanballı elmi nəticələrindən biri sayılan və 1993-cü ildə çapdan çıxmış «Azərbaycan Respublikasının aqroiqlim atlası» iqlimin müxtəlif  aspektlərini əksetdirən 125 rəngli xəritədən, çoxlu əlavə  yardımçı iqlim məlumatlarından ibarətdir.

Çünki respublikanın iri regionlarında və şəhərətrafı hava hövzələrində iqlimin praqnozlaşdırılması çox vaxt antropogen çirklənmənin dərəcəsi ilə müəyyən olunur.  Azərbaycanın iri şəhərlərdən biri olan Gəncənin və onun ətraf hava hövzələrində antropogen çirklənməsinə həsr olunumuş tədqiqat işində maraqlı nəticələr alınmışdır. İlk dəfə Gəncə şəhəri timsalında küləyn sürəti ilə havanın çirklənməsi arasındakı emprik əlaqəsi müəyyən olunmuşdur. Eyni zamanda, atmosferin çirklənməsilə havanın temperaturu arasındakı asılılıq əlaqəsi işlənilmişdir. Aparılan müşahidələr – analizlər sayəsində apmosferi çirkləndirən maddələrin tərkibi və illik həçmi haqqında konkret nəticələr alınmışdır. Bunun nəticəsi kimi ilk dəfə olaraq Gəncə şəhərində atmosfer çirklənməsinin metloroloji proqnozu verilmişdir. Həmçinin fəsillərdən asılı olaraq proqnoz göstəricilərinin dəyişməsi prinsiplərinin qanunauyğunluğu göstərilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, atmosferin çirklənməsi prosesində meteoroloji parametrlərin dəyişməsi mühüm rol oynayır. Azərbaycanda müasir iqlim dəyişmələri şəraitində iqlim ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi məsələsi coğrafiya elminin ən uğurlu nailiyyətlərindən biri hesab olunur.

Beləliklə, müəyyən olunmuşdur ki, müasir iqlimin qlobal istiləşməsi prinsipi həmçinin bütün dünya coğrafiyasının diferensial tendesiyasını yaradan əsas  səbəblərdən biridir.      

Azərbaycanın təbii şəraitindən asılı olaraq su ehtiyatları, onların öyrənilməsi və səmərəli istifadəsi həmişə coğrafiya elminin diqqət mərkəzində olmuşdur. Ərazinin düzənlik hissələrində bitkiçilik üçün istilik ehtiyatları kifayət qədər olduğu halda, rütubət çatışmazlığı mövcuddur. Dağlıq rayonlarda, əksinə, istilik az, su ehtiyatı isə çoxdur. Buna görə də istilik və rütubət arasında mövcud olan coğrafi qeyri-mütənasibliyi aradan qaldırmaq yalnız suvarma  sisteminin tətbiqi vasitəsilə mümkündür.

Ona görə 1945-ci ildən başlayaraq respublika ərazisindəki  göllərin, çayların və su anbarlarının hidroqrafiyasını mükəmməl öyrənmək məqsədilə tədqiqat işlərinə başlanmışdır. Nəticədə Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarının gölləri və iri su anbarlarının  hidroloji xüsusiyyətləri və onların konkret  potensial coğrafi imkanları müəyyənləşdirilmişdir.

1960-cı ildən etibarən «Beynəlxalq hidroloji onilliyin» proqramı üzrə  Azərbaycanda su balansının coğrafi aspektlərinin tədqiqatlarına başlanmış və onların nəticələrindən “Azərbaycanın su ehtiyatlarından istifadə” baş layihəsinin həyata keçirilməsində istifadə edilmiş,  Azərbaycanın regionları, o cümlədən Naxçıvan MR-in müasir yeraltı şirin su ehtiyatları potensialı hesablanmışdır.

Azərbaycanda müasir hidrologiya elminin əsas tədqiqat istiqamətlərindən biri də dağ rayonlarında baş verən sel hadisələrinin   öyrənilməsidir. Bu işlər mərhələ-mərhələ daha selli çayların üzərində aparılmışdır. Sellərin formalaşma xüsusiyyətləri, ərazinin sel təhlükəsinin təsərrüfat baxımından qiymətləndirilməsi, sellərin və sel təhlükəli hövzələrin təsnifatı və rayonlaşdırılması aparılmış, leysan yağışlarının parametrləri, sel gətirmələrinin 1 və 2 faiz təminatla həcmi verilmiş və ayrı-ayrı çay hövzələrinin fiziki-coğrafi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq  ekocoğrafi tədbirlər hazırlanmışdır.

Xəzər dənizinin özünəməxsusluğu – dünya okeanından təcrid olması, Asiya və Avropa qitələrinin kəsişdiyi ərazidə yerləşməsi, şimaldan-cənuba doğru uzanması və s. onun rejiminin və digər xüsusiyyətlərinin xarici amillərdən asılı olaraq kəskin surətdə dəyişməsinə gətirib çıxarır. Ona görə də bu hövzənin səciyyəvi xüsusiyyətlərini bilmək, onun rejimindəki dəyişmə meyillərinin proqnozunu vermək üçün  dənizdə baş verən hidrometeoroloji proses və hadisələr bundan sonra da davamlı surətdə öyrənilməlidir.

1957-ci ildə Azərbaycan EA sistemində ilk dəfə Coğrafiya İnstitutunun tərkibində Xəzər şöbəsi yaradılmış və SSRİ EA Okeanologiya və Atmosfer Fizikası İnstitutu ilə birgə Pirallahı adasında elmi tədqiqat stansiyası və Andreyevski  dəniz observatoriyası təşkil edilmişdir. İlk vaxtlar əməkdaşlarının sayı 10 nəfərdən çox olmayan şöbə az bir müddətdə inkişaf edərək 5 laboratoriyası olan Xəzər dənizi Problemləri Bölməsinə çevrilmişdir.

Azərbaycanda Xəzər dənizinin hidro-metroloji-sinoptik və fiziki proseslərin coğrafiyasının öyrənilməsində ilk tədqiqatçılar sırasında məşhur okeanoloq Q.Gülü və metroloq-sinoptikşünas Ə.Mədətzadəni, akademik R. Məmmədovu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Xəzər dənizinin Azərbaycan üzrə coğrafi xüsusiyyətlərinin hidrofiziki ilkin tədqiqatlarını onlar  aparmışlar.

Atrıq 1970-80-ci illərdə Xəzər dənizi üzrə təcrübə və metodiki tədqiqatların sayı artmağa başladı. Xüsusilə dənizdə turbilentli diffuziya proseslərinin yeni metodikası işləndi və tətbiq olundu. Bunun sayəsində ilk dəfə olaraq Xəzər dənizində üfüqi turbulentli diffuziyanın miqyasından asılı olaraq əmsalın asıllıq əlaqəsi aydınlaşdırıldı. Eyni zamanda, suyun stratifikasiya sıxlığı ilə turbulent diffeziyanın əlaqələri kifayət qədər aydın müşahidə olunur. Tədqiqatın ən təcrübi dəyəri ondan ibatətdir olmuşdur ki, tədqiqatçı (T.Tatarayev – 1975) özünün uzun müddətli müşahidə məlumatlarına əsaslanaraq Xəzər dənizin cənub-qərb sahilində axın tiplərinin sxemi xəritəsini tərtib etmişdir.            

Hal-hazırda Xəzər dənizinin ekocoğrafi vəziyyəti son dərəcə gərgin olaraq qalır. Burada əsas məsələ hazırkı ekocoğrafi vəziyyəti dəqiq öyrənmək, onun monitorinqinin aparılmasını həyata keçirməkdən ibarətdir. Bu məqsədlə tədqiqatçılarımız Bakı arxipelaqı rayonunda  suların tərkibindəki və dənizin dibindəki neft məhsulları, fenol və digər çirkləndirici maddələrin paylanma təsnifatını vermişlər. Xəzər dənizinin Azərbaycanın sahil zonasına axıdılan çirkab sularının miqdarı və tərkibi haqqında ətraflı məlumat toplanıb onun nəticələrinə dair yeni fikirlər söyləmişlər. Təmizləyici qurğudan keçdikdən sonra Bakı şəhəri çirkab sularının Abşeronun sahil zonasına axıdılmasının fiziki – okeanoqrafik əsasları işlənilmişdir (R.M.Məmmədov-2007).

== Torpaq coğrafiyası.  ==

Hazırda Azərbaycan ərazisində dağ-meşə torpaqlarının genetik xüsusiyyətlərinə, təsnifatına və coğrafi yayılması qanunauyğunluqlarına aid  mühüm elmi nəticələr, əldə edilmişdir.

Xüsusilə  respublika meşələrində qonur torpaqların əmələgəlmə prosesləri  öyrənilmiş, qonur və sarı-qonur tip və yarımtiplər səviyyəsində yeni genetik  təsnifatı verilmişdir.

Meşə torpaqları üzrə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin əsasını meşə torpaqlarının əmələgəlməsi, onların genetik tipləri, fiziki-kimyəvi tərkibi, təsnifatı, coğrafi yayılma qanunauyğunluqları, xəritələşdirilməsi, stasionar şəraitdə – torpaqlarda biogeosenoloji və biocoğrafi maddələr mübadiləsinin öyrənilməsi təşkil edir. 

1958-ci ildən başlayaraq akademik H.Ə.Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində kompleks  stasionar torpaq tədqiqatlarının sırası  genişlənmiş və uzunmüddətli kompleks müşahidələr davam etdirilmişdir.

Sistemli kompleks stasionar müşahidələri əsasən 1961-ci ildən etibarən Pirqulu meşə-çöl yaylasında aparılmağa başlanılmışdır. Burada müasir torpaqla meşə bitkiləri arasındakı qarşılıqlı maddələr mübadiləsi, əlaqə və qarşılıqlı  təsir, mikroiqlim,  bioloji aktivlik, fitokütlə, meşələrin mineral maddələrinin balansı, meşənin bərpası və s. meşə torpaqlarının konstruktiv öyrənilməsinə diqqət artmışdır. Bu tədqiqatların müxtəlif yüksəkliklərdə (300-), meşə biogeosenozlarında aparılması nəticəsində meşə torpaqşünaslığı sahəsində bir çox yeni nəzəri məsələlər, o cümlədən meşə töküntüsünün təsnifatı (bu, Azərbaycanda ilk dəfə işlənmişdir), kimyəvi elementlərin bitki qalıqlarından ayrılması, torpağın iqlimi, torpağın su rejimi, rütubətlənmə əmsalı, atmosfer çöküntülərinin maddələrin bioloji dövranında rolu və s. ətraflı öyrənilmiş, yeni elmi təcrübi tövsiyələr verilmişdir.

Akademik Həsən Əliyevin Azərbaycanın elm tarixində, xüsusilə XX əsr  aqrar təsərrüfatların yenidən planlaşdırılmasında və yaxud sahələrin formalaşmasında görkəmli torpaqşünas, coğrafiyaçı, peşəkar təbiətşünas alim kimi yeni fikirləri ilə layiqli yeri var. Azərbaycanda xüsusilə ətraf mühitin mühafizəsi, təbiətə böyük sosial-iqtisadi ziyan vuran ekocoğrafi və dağıdıcı təbii fəlakətlərə dair coğrafi problemlərin həlli məsələlərində akademik Həsən Əliyevin elmi təklifləri və tövsiyələri təcrübi dəyər kimi həmişə nəzərə alınmışdır. Çünki vətənimizin torpaqlarını qarış-qarış gəzmiş, onların paleogenetik təkamülünü və coğrafi zonallıq prinsiplərinin kompleks aspektlərini ilk dəfə o öyrənmişdir. Başqa bir tərəfdən, Azərbaycanda təbiətin, o cümlədən torpaq örtüyünün həm üfüqi və həm də yüksəklik istiqamətlərdə yayılmasının coğrafi qanunauyğunluqlarını yaxşı bildiyi üçün o, regionlarda əhalinin aqrar təsərrüfat məşğulluğunun bu qanuna uyğun formada yerləşdirilməsinə və torpaqlardan daha səmərəli və düzgün istifadə edilməsini mütəxəssis kimi məsləhət görmüşdür. Həsən Əliyev həmişə özünün böyük aqrotexniki tətbiqi təcrübəsinə əsaslanırdı. İlk dəfə Azərbaycanda  torpaqlardan dəmyə üzümçülükdə, bağçılıqda, otlaq təsərrüfatlarında səmərəli istifadəsinə dair  dəfələrlə təcrübələr aparmış və onların məhsuldarlığı səmərəsinin dəyərini təcrübədə sınaqdan çıxartmışdır. Əldə olunan yeni nəticələrin yararlı keyfiyyətləri Azərbaycanda 70-80-ci illərdə  bu xarakterli təsərrüfatların, xüsusilə dəmyə üzümçülük sahəsinin inkişafında tətbiq olunmuşdur.

Vaxtilə Azərbaycanda Kürqırağı tuqay meşələrinin biocoğrafi strukturunu və müasir vəziyyətini yaxınlaşdırmaq məqsədilə akademik Həsən Əliyev həmçinin meşələrin kütləvi şəkildə qurumasının ekocoğrafi səbəblərini və onların arid xarakterli kserofit ağac kolları ilə əvəz olunmasının elmi əsaslarını  işləmişdir. Yalnız bundan sonra Azərbaycanda tuqay meşələrinin müasir vəziyyətini  və areallarını əksetdirən irimiqyaslı xəritələr hazırlanmışdır. Nəticədə ölkəmizdə nəinki tuqay meşələrinin, bütünlüklə müasir meşələrimizin bərpası və mühafizəsi üçün dövlət səviyyəsində yeni xüsusi meliorativ tədbirlər planının işlənib hazırlanmasına zərurət yarandı. Tədricən meşələrin məhsuldarlığı, onların struktur-ərazi tərkibi, sıxlığı və mühafizəsi sahəsində yeni təcrübi irəliləyişlər baş verdi. Azərbaycanda meşələrin və digər uyğun təsərrüfatların gələcək bərpasının intensivləşdirilməsi üzrə tədbirlər planının əsası qoyuldu. 1972-ci ildən başlayaraq respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində zərərli radioaktiv elementlərin ardıcıl öyrənilməsi və onların coğrafi xəritələrinin hazırlanması bilavasitə Həsən Əliyevin təşəbbüsü ilə həyata keçirilmişdir. O vaxtlar hələ çox bəsit texniki vasitələrlə istehsal olunan elementlərin və filizsaflaşdırıcı kombinatların ətraf mühitə və kənd təsərrüfatının  məhsuldarlığına ziyanlı təsirini konkret faktlarla göstərilmişdir. Həsən Əliyev yaradıcılığının ən müasir və ən aktual elmi tədqiqat mövzulardan biri elimizin-obamızın təbiət gözəlliyini qoruyub saxlamaq, mövcud milli-təbii sərvətlərimizdən düzgün və səmərəli istifadə olunmasının elmi-təcrübi istiqamətlərini həm öyrənmək və həm də öyrətmək olmuşdur. Hazırda Milli Elmlər Akademiyasının bilavasitə akademikin adını daşıyan Coğrafiya İnstitutunda bu tövsiyə və təcrübi işlərin ardıcıllığı müvəffəqiyyətlə davam etdirilir və sanballı elmi nəticələr əldə olunur. Akademikin xüsusilə Böyük Qafqaz dağları torpaqlarının genetik struktur cəhətdən formalaşmasına dair söylədiyi fikir və ideyaları müvəffəqiyyətlə araşdırılır. Onun “Azərbaycanda qəhvəyi meşə torpaqlarının yayılması”, “Azərbaycanda qara torpaqların yayılması məsələsinə dair”, “Böyük Qafqazın şərq hissəsinin qəhvəyi meşə torpaqları” və sair elmi əsərlərindəki konstruktiv tövsiyələri elmi tutumuna görə indi də öz dəyərini saxlayır. Onun 1982-ci ildə çapdan çıxmış “Həyəcan təbili” kitabı təbiətsevər xalqımıza bir milli çağırış, xitab oldu. Həmin kitabın nəşrindən 30-il keçməsinə baxmayaraq, indi də insanlarda onun təbiətə olan milli vətənpərvərlik, etik çağırışları respublikamızda hər bir təbiət guşəsinin, istirahət mərkəzlərinin, bütövlükdə müasir landşaftların aqrotexniki planlaşdırılması texnologiyasında öz səmərəli aktuallığını qoruyub saxlamışdır. Hələ 30 il əvvəl zəhmətsevər alim öz ömür təcrübəsinə əsasən böyük həyəcanla yazırdı ki, bəzən düzənliklərdə münbit torpaqların formalaşması üçün milyon illər lazım gəlir, lakin onun yararsız hala düşməsi üçün isə uzun illər vaxt itirmək lazım deyildir. Həqiqətən, hal-hazırda bəzi aran rayonlarımızda qədim drenaj-kollektor sistemlərinin fəaliyyətinin müasir-texnoloji baxımdan aşağı səviyyədə olması torpaqlarımızın ciddi şorlaşmasına və sıradan çıxmasına səbəb kimi ən yaxşı misaldır.

Akademik həmişə regionlarımızın bənzərsiz təbiəti, təsərrüfat  zənginliyinin mənzərəsini göz önünə gətirməklə nə vaxtsa  təsadüfi pozulması təhlükəsi qorxusundan həyəcanla söhbət açırdı. Xüsusilə meşələrimiz, dağ çəmənliklərimiz haqqında deyirdi: “Meşə sərvətimiz, meşə varlığımız, meşə məişətimizin bir hissəsidir”. Yaxud məlum həqiqətdir ki, meşəni - Yer kürəsinin bu yaşıl kəmərini bircə an təsəvvür etməsək, demək, bəşər də yoxdur, varlıq da yoxdur”. Bəli,  hazırda Azərbaycanda meşələrimiz olduqca azdır, ümumi ərazimizin cəmi 8-9%-ni təşkil edir. Meşələrimizin  90%-dən çoxu dağ yamaclarında və çay dərələrində qalmışdır.  Ancaq akademik H.Əliyevin Kəpəz dağının şimal yamacında aşkar etdiyi nadir şam meşələri zolağı həm tarixi genetik mənşəyinə görə möcüzədir və həm də gözəlliyi  cəhətdən bənzərsiz Göygölə və Maralgölə xüsusi yaraşıq verir. Bəzən akademik tarixi keçmişlərimizə qısa səyahət edərək yeri gəldikcə yaşıl meşələrimizin tarixi struktur ərazi zənginliyindən söz acmışdır. Göstərir ki, eramızın əvvəllərində indi böyük aqrotexniki, ekocoğrafi islahatlara ehtiyacı olan  Kür-Araz ovalığının əksər hissəsi həmişə yaşıl meşələrlə örtülü olmuşdur. Hətta yerli əhali tərəfindən qorunaraq bu günə  qədər saxlanılmış tək-tək saqqız, palıd ağacları və Xan meşələrinin qalıqları Kür-Araz ovalığının şərq hissəsində geniş yayılmışdır. Hazırda Qəbələ rayonunda relikt dəmir ağacının, Alazan çayı  vadisində və Xəzər dənizi sahillərindəki (Nabranda) şərq fıstığı ağaclarının qalması bir daha Azərbaycanda qədim paleocoğrafi təkamülün tarixi dinamikasını təsdiq edir. Və yaxud Gədəbəyin orta  dağlığın düzənlik sahələrindəki tək-tək qalmış yaşlı ağaclar sübut edir ki, təxminən 100-150 il bundan əvvəl bu ərazilərin çox hissəsi zəngin dağ meşələri ilə örtülü olmuşdur. Yəni bunların hamısı akademik Həsən Əliyevin Azərbaycanın istər qədim və istərsə də müasir coğrafiyasına dair  yaradıcılığının yeni izləridir.

Artıq XX əsrin ortalarında akademikin təklif etdiyi yeni “quru meliorasiya” kompleks tətbiqi metodikası ilk dəfə olaraq Siyəzən-Dəvəçi istiqamətində arid alçaq dağ yamaclarında iynəyarpaqlı şam meşələrinin salınması torpaq eroziyasının intensivliyinə, xüsusilə səhralaşmaya qarşı təcrübi tövsiyəsi ən uğurlu tətbiqi yenilik oldu. Bu  metodun tətbiqi öz zamanında müasir ekocoğrafi tədbirlərin həyata keçirilməsində, landşaftın planlaşdırılmasında, xüsusilə aqrar islahatların aparılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Aran və arid zonalarda min hektarlarla torpaqların deqradasiyasının, eroziya və denudasiya proseslərinin qarşısı alındı. Meşələrimizin, yamaclarımızın, unudulmuş  yararsız torpaqlarımızın ekocoğrafi dəyəri artmağa başladı.  Akademikin yaradıcılıq təşəbbüskarlığı nəticəsində Azərbaycanda 1000 hektarlarla çirklənmiş torpaq sahələri yenidən rekultuvasiya olunaraq istehsal dövriyyəsinə qatıldı. Bunların hamısı təcrübəli alimin Azərbaycanda ilk dəfə   “quru meliorasiya” və “fitomeliorasiya”  metodlarının tətbiqi sayəsində davam etdirilmişdir. Azərbaycanın Kiçik Qafqaz, Talış  zonası və Mərkəzi aran ərazilərində torpaq örtüyü ilə bitki örtüyü  arasındakı  ekocoğrafi bağlılıq  xüsusiyyətlərinin təsnifatı verilmişdir. Təbiətin bizə bəxş etdiyi ən qiymətli sərvətlərdən biri  torpaqdır. Hazırda  respublikamızın ərazisində  məhsuldar torpaqların sahəsi olduqca azdır və onların müxtəlif növləri mövcuddur. Lakin bu torpaqların  aqrotexniki becərilməsinə təcrübi olaraq hər yerdə  düzgün riayət olunmur. Arid dağ yamaclarında onların humus və münbit hissələri  çox vaxt eroziyaya uğrayır. Bəzən suvarma texnologiyası prosesi pozulduğuna görə yararlı münbit torpaqların tərkibi get-gedə şorlaşır və humus keyfiyyətini itirir. Nəticədə torpaqların deqradasiyası nəticəsində digər təhlükəli ekoloji problemlər yaranır. Hazırda aran rayonlarında, xüsusilə Kür-Araz ovalığının əksər hissəsini fasiləsiz istifadə olunan torpaqları  müxtəlif dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır. Elə buna görə ərazinin yalnız 20-30 faizi əkinə yararlı olaraq istifadə olunur. Həsən Əliyev “Azərbaycan təbiəti” jurnalını təsis etdirməklə respublikada təbiətşünaslıq mədəniyyətini, kütləvi mühafizəni təşkil etdi. Bundan sonra respublikamızda təbii fitobioloji ehtiyatların və torpaqların  genetik-coğrafi xarakteristikası  tədqiq edildi, bütün ərazilərin iqtisadi-coğrafi şəraiti öyrənildi, aqrar təsərrüfatların  ehtiyatlarından səmərəli mənimsənilmənin  yollarını göstərmək üçün tövsiyələr işlənib hazırlandı. Akademik müəyyən etmişdir ki, son illərdə Azərbaycan ərazisi  biogenetik və istehsal xarakterli nadir ağac növləri ilə daha da zənginləşir.  O cümlədən Aralıq dənizinə xas “daş palıd” ağac növü parkıarımızın yaraşığına çevrilmişdir. Ona görə Həsən Əliyev  məşhur "Həyəcan təbili" kitabında meşələrimizin qırılıb tükədilməsindən, nəticədə yarana biləcək təhlükədən qayğı ilə söhbət açır, bunların qarşısının alınması üçün tövsiyələr verirdi. Akademik Həsən Əliyev ölkəmizdə təbiətin deqradasiyasının getdikcə artdığı bir dövrdə, yəni XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq respublikada təbiətin mühafizəsinin ümum xalq və ümum dövlət işi olduğunu qeyd edirdi. Alim statistik müqayisələr aparmaqla göstərirdi ki, 1945-ci ildə Bərdə meşə təsərrüfatında meşələrin sahəsi 94% təşkil edirdisə, 1965-ci ildə bu göstərici 32%-ə enmişdi. Bu vəziyyətin  acınacaqlı olması  hamını narahat edirdi və bu sahədəki elmi araşdırmaların nəticəsinin təbiətə tətbiqini daha çox dəyərləndirirdilər. Ölkəmizdə müasir ekocoğrafi problemlərin sırasında su probleminin həllinə də həmişə xüsusi fikir verirdi. 

Müəyyən olunmuşdur ki, coğrafi ekosistemlərin struktur cəhətdən fərqlənməsində torpaqların humus ehtiyatlarının miqdarı mühüm rol oynayır. Çünki torpaqlarda hümus ehtiyatları ilə yanaşı, onun tərkibinin, maddələr mübadiləsində gedən təbii dəyişkənliyin nəticəsi ekosistemlərin təbiətinin fərqlənməsində aydın əks olunur. Bu istiqamətdə kompleks tədqiqatlara tez-tez rast gəlinir. Alınan elmi nəticələrin, coğrafi fikir və ideyaların əhəmiyyəti, landşaftların üfüqi və şaquli formasında ekosistemlərin zonal diferensiyası və yaxud bütün landşaftəmələgətirici ekocoğrafi və biocoğrafi proseslərin qanunauyğunluqları yeni ideyalarla daha da zənginləşmişdir.      

'''Ətraf mühitin mühafizəsi.''' Azərbaycanın təbiət  və təbii ehtiyatların öyrənilməsi, mühafizəsi və onlardan səmərəli istifadəsi məsələləri Coğrafiya İnstitutunun elmi tədqiqat planında həmişə mühüm yer tutmuşdur. Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsindəki tədqiqatların sistemli şəkildə genişləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1969-cu ildə akad. H.Ə.Əliyevin təşəbbüsü  ilə Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun nəzdində xüsusi Təbiəti mühafizə şöbəsi yaradılmışdır. Həmin vaxtdan başlayaraq bu istiqamətdə geniş elmi tədqiqat işləri davam etdirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda regional ekosistemlərin və Xəzər dənizinə aid ekocoğrafi problemlərin tədqiqi, onların  təbii sərvətlərindən daha səmərəli istifadə olunması məqsədilə kompleks tədqiqatların aparılması, konkret elmi xülasələrin hazırlanması daim diqqət mərkəzində saxlanılır. Xəzərin hidroloji dəyişkənliyinin, iqlim və meteoroloji xüsusiyyətlərinin, xüsusilə Xəzərin səviyyəsinin tərəddüdü problemi, mövcud ekocoğrafi problemlərin həlli məsələləri, coğrafi regionların sosial-iqtisadi xarakteristikasının coğrafi aspektlərinin araşdırılması ardıcıl olaraq mərhələ-mərhələ davam etdirilir. Xəzər dənizinə aid olan mövcud lokal və qlobal  ekocoğrafi problemlərin öyrənilməsi  məsələsi müasir aerokosmik kontakt ölçmə metodlarına, elektron hesablama texnologiyasının tətbiqinə əsaslanaraq davam etdirilir.

Son 60-70 il ərzində Azərbaycanda iqtisadi və sosial coğrafiya müstəqil elm kimi inkişaf etmiş və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi və  planlaşdırılmasının coğrafi aspektləri üzrə yeni tədqiqatlar istiqamətində formalaşmışdır.

1937-1940-ci illərdən başlayaraq bu istiqamətdə aparılan elmi tədqiqat işlərinin nəticələri müasir dövrün  tələblərini lazımı səviyyədə ödəməmiş, çox vaxt təsviri xarakter daşımışdır. Yalnız  XX əsrin  sonları  Azərbycanda ictimai-iqtisadi və sosial vəziyyətin yüksəlməsi, müasir elmi-texniki tərəqqinin inkişafı bu kimi ictimai-coğrafi sahələrin problemlərinin  kompleks həllinə yenidən baxılmasını qarşıya qoydu.

3)Müstəqillik,  konstriktiv   və tədbiqi dövrü (1993-cü ildən sonrakı dövr).

Belə ki, birinci mərhələ üçün ilk iqtisadi-coğrafi məlumatlar XVIII əsrin  məşhur tarixçisi  Fəzlüllah Rəşidəddinin “Cəmiyyəti-tavarix” əsərində və 14-cü əsrin məşhur coğrafiyaşünası Əbdür-Rəşid Bakuvinin kosmoqrafik əsərində verilmişdir.

Respublika ərazisində mürəkkəb fiziki-coğrafi (ilk növbədə relyef - iqlim) şəraitdə formalaşmış landşaft tipləri (14 tip, 36 yarımtip) «Azərbaycanın landşaft tipləri və fiziki-coğrafi rayonlaşdırılması xəritəsi»ndə öz əksini tapmışdır. Xəritədə iki əsas elementin – landşaft tipləri və fiziki-coğrafi rayonlaşmanın verilməsi onun istifadə dairəsini  genişləndirmişdir.

Son  vaxtlar bu istiqamətdə daha müasir tədqiqatlar aparılır. Məsələn, Azərbaycan ərazisinin ekoloji gərginlik dərəcəsinə görə “Ekoloji-coğrafi rayonlaşdırma xəritəsi”ni (2006), “Landşaftların ekoloji potensialı” (2009), “Tibbi-ekokimyəvi landşaft xəritəsi”ni (2009), “Azərbaycan Respublikası ərazisinin digər müasir ekoloji risk və təhlükəsizliyinə görə rayonlaşdırılması” (2009) xəritələri müasir xəritəçilik elminin naliyyətlərini əks etdirir.

Azərbaycan ərazisində toponimlər tarixi coğrafiyanın müxtəlif dövrlərində meydana gəlmiş, lakin zaman-zaman müəyyən dəyişikliklərə uğrasa da, özünün təmsil olunduğu milli-məkanının klassik coğrafiyasını qoruyub saxlamışdır. Paleotoponimlər haqqında antik (yunan, roma) və orta əsr ( ərəb, fars)  müəlliflərinin əsərlərində Azərbaycanın coğrafiyası haqqında maraqlı məlumatlar çoxdur.

Bu baxımdan AMEA Coğrafiya İnstitutunda coğrafi terminlərinin öyrənilməsi sahəsində aparılan kompleks elmi araşdırmalar, toponimiyaya dair monoqrafiyalar və çoxsaylı coğrafi və tarixi-coğrafi aspekdə yazılmış elmi məqalələrin çap edilməsi və digər tədqiqatlar daha geniş vüsət almışdır. 1973-cü ildə Azərbaycan toponimiyasına həsr olunmuş ilk elmi konfransın keçirilməsi institutda xüsusi coğrafi adlar (toponimika) şöbəsinin yaradılmasının əsasını qoydu. Şöbəyə rəhbər tanınmış toponomist, c.e.n. R.M.Yüzbaşov təyin edildi. Toponimika şöbəsinin yaradılması artıq respublikamızda toponimika elminə böyük marağın artmasına, tarixləşməsinə güclü təsir göstərdi. Bunun davamı olaraq 1981-ci ildə  bu sahədə respublikada təkrar II elmi konfrans keçirildi. Birinci konfransdan fərqli olaraq  bu konfransda  respublika ziyalıları ilə birgə keçmiş İttifaqın müxtəlif yerlərindən (Moskva, Minsk, Daşkənd, Tbilisi, Alma-Ata,  Mahaçqala və s.) gəlmiş tanınmış alimlər də  iştirak etdilər.

1973-cü ildə təşkil edilən Coğrafi adlar (toponimika) şöbəsi 1987-ci ildə xəritəçilik şöbəsi ilə birləşdirildi. Lakin 1994-cü ildən yenidən Xəritəçilik və coğrafi informasiyası şöbəsinin tərkibinə daxil edildi və öz tədqiqatlarını müntəzəm olaraq  bu gün də davam etdirir.

Qarşıda duran ən mühüm vəzifə toponimik  tədqiqatların davam etdirilməsi və gələcək nəsillərə çatdırılmasının təmin edilməsində Azərbaycan çoxcildlik (makro və mikro) toponimlər lüğətinin hazırlanmasıdır.

Coğrafi adların öyrənilməsinin mühüm elmi-tarixi-coğrafi əhəmiyyəti olduğu kimi, ictimai-siyasi əhəmiyyəti də vardır. Respublikamızın  ərazi  bütövlüyü həmçinin buradakı tarixi-coğrafi adlarla təsbit olunur. Bəllidir ki, toponimlər qiymətli coğrafi məkan mənbə rolunu oynamaqla inkişaf tariximizlə bağlı bəzi ciyasi-coğrafi qaranlıq və  mübahisəli məsələlərin üzə çıxarılmasında, hətta bizimlə əsassız torpaq iddiasında olan mənfur qonşularımıza elmi-tarixi dəlillərlə cavab verilməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

== XX əsrin coğrafiya elmi  ==

XX əsrin birinci yarısında coğrafiya elmi artıq özünün təsviri funksiyasını başa vurur, təbiətin və təbii proseslərin ayrılıqda və qarşılıqlı kompleks inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən fundamental və tətbiqi elmə çevrilir. Hazırda iqtisadi mühitin və sosial həyatın elə bir sahəsi yoxdur ki, statistik, yeni coğrafi məlumatlara ehtiyac duyulmasın və müasir ekocoğrafi problemlərin həllində coğrafiya elminin nailiyyətlərindən istifadə edilməsin. Əsasən təbii ehtiyatlar potensialının və onlardan səmərəli istifadə, təbii-ərazi istehsal sahələrinin  yerləşdirilməsi, genişləndirilməsi və əhalinin rasional məskunlaşmasının coğrafi problemlərini öyrənən bu elm artıq Azərbaycanda onun təbii və iqtisadi xüsusiyyətlərinin coğrafi aspektlərini daha dərindən və kompleks tədqiqatına yönəldildi.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Coğrafiya İnstitutu keçmiş SSRİ məkanında ən nüfuzlu elmi məkəzlərdən biri olduğuna görə SSRİ Ali Attestasiya Komitəsi 1962-ci ildə İnstitutun nəzdində İxtisaslaşdırılmış Müdafiə Şurasının yaradılmasına icazə verdi və burada Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Kipr və Almaniyadan, Yaxın Şərq ölkələrindən gəlmiş iddiaçılar namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə etməyə başladılar. Bu şurada uzun illərdir keçirilmiş müdafiələrin sayı kifayət qədərdir. Bunlar da öz növbəsində Azərbaycanda coğrafiya elminin davamlı təkamülünü əksetdirən əsas göstəricilərdən biridir. 

Coğrafiya İnstitutunun nəzdində uzun illərdir fəaliyyət göstərən Elmi Koordinasiya Şurası institutun daxili elmi-ictimai məsələlərini müzakirə edir və müvafiq qərarlar qəbul edir. Elmi Şurada elmi tədqiqat işlərinin aktual və prioritet istiqamətləri müəyyənləşdirilir, yeni  mövzular və aktual işlər təsdiq edilir, başa çatmış elmi tədqiqat işləri müzakirə və qəbul olunur. Başa çatmış elmi işlərin ən mühüm və aktualı elmi nəticələr olaraq müəyyənləşdirilir, nəticədə onlar Yer Elmləri Bölməsinə və AMEA Rəyasət Heyətinə təqdim edilir. Həmçinin elmi Şurada sistemli şəkildə elmi tədqiqat çöl işləri planlarının ətraflı müzakirəsi keçirilir.

AMEA Rəyasət Heyətinin 17 oktyabr 2013-cü il tarixli Qərarına əsasən, 2013-cü ilin noyabrından institutda Gənc Alimlər və Mütəxəssislər Şurası yaradılmışdır. Şura  dövri olaraq gənclərin elmi potensialının artırılması və onların müxtəlif elm sahələrində ixtira və kəşflərinin, təşəbbüs və təkliflərinin səmərəli stimullaşdırılmasına və reallaşmasına xidmət göstərir.

O cümlədən Azərbaycanın qədim Muğan və Salyan düzənliklərinin coğrafiyasına elmi yeniliklər əlavə olunmuşdur, həmçinin toponomika yaradıcılığında uğurlu nəticələr əldə edilmişdir. Xüsusilə coğrafi adların mənşəyi, təkamülü, məkanı, yayılma qanunauyğunluğu, modelin təkrarlanması və s. haqqındakı əvvəlki kompleks təhlillər tamamilə yeniləşdirilmişdir. Respublikada müasir elmi toponomika mərkəzinin yeniləşmiş əsası qoyulmuşdur. Nəticədə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda toponimika fondu yaradılmışdır. Toponimika fondunun yeni aktiv və passiv variyantları işlənilir. İlk dəfə olaraq Azərbaycan ərazisində coğrafi adların regionlar üzrə coğrafi sxemi müyən edilmişdir. Bütün tarixi faktlar sübut edir ki, Azərbaycan ərazisində ən sıx təkrarlanan toponimlər türkmənşəli adlardır. Bu da onu göstərir ki, Azərbaycan ərazisinin tarixi olduqca qədimdir və bu ərazidə türkmənşəli əhalinin coğrafi məskunlaşması böyük üstünlük təşkil etmişdir. Qədim adların tarixi coğrafiyasına, xüsusilə meşələrin palecoğrafiyasına, məkan coğrafiyasına, arxeoloji maddi-mədəniyyət mümünələrinə əsaslanaraq mühüm fikirlər söylənilmişdir. Bu fikirlər bir daha göstərir ki, təxminən 150-200 il  bundan əvvəl Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarında meşələrin sahəsi indikindən qat-qat çox olmuşdur. Göründüyü kimi, tarixi toponomik əsasnamələr digər qədim arxeoloji məqamları hər hansı regionların paleocoğrafiyasının tarixi təkamülünün, yaxud ümumi coğrafi genetik izlərinin müəyyəənləşdirilməsində əsas şərtlərdən biri olmuşdur.

Müasir landşaft tədqiqatlarında, xüsusilə landşaft komplekslərinin toponomik məkan daxilində formalaşmasında toponomik üsuldan istifadə olunur. Məsələn, Azərbaycanın toponomik cəhətdən mürəkkəb və tarixi-coğrafi cəhətdən zəngin olan Dağlıq Şirvanda, Lahıc, İsmayıllı, Çuxuryurd, Ləngəbiz, Qobustan, Mərəzə, Ceyrankeçməz və s. kimi fiziki-coğrafi anlamların və tarixi toponomik adların elmi-tarixi və paleocoğrafi inkişaf yolunu, elmi-toponomik mahiyyətini və qədim landşaft kompleksləri kimi tarixi bərpasını bilavasitə topomik usulların tətbiqi sayəsində aydınlaşdırılmışdır. Toponimlərin mənşəyi analizi nəticəsində qədim tarixi əkinçilik mədəniyyətinin, təsərrüfatların, bitkiçiliyin, eyni zamanda, antropoloji əkinçilik coğrafiyasının növlərini, arealını və təkamül xüsusiyyətlərini öyrənmək olur.  Çox vaxt həmin regionlarda insanların təsərrüfat məşğuliyyətinin, adət-ənənələrinin dəqiqləşdirilməsində coğrafi adların çox köməyi olur. Coğrafi xəritələrin tətbində yol verilmiş yanlışlar coğrafi adlar, yeni milli coğrafi adlarların köməyilə təzələnir.

Azərbaycan Respublikası coğrafi adların tarixi-coğrafi aspektdə qruplaşdırılmasına, təsnifatına və tarixi formalaşmasının qanunauyğunluqlarına dair tədqiqat işləri ardıcıl davam etdirilir. Bu baxımdan, Azərbaycan ərazisində coğrafi adların sosial-coğrafi və tarixi təkamülü tendisiyasının öyrənilməsi yeni ideya və yeni milli fikirlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycanda Türk mənsubiyyətli  coğrafi fon tarix boyu üstünlüyü əsaslandırılmışdır. Azərbaycan dil mənsubiyyətinin coğrafi adlarda hegomonluğu bir daha sübut olunmuşdur. İlk dəfə olaraq Azərbaycan toponimikasında coğrafi obyektlərin, tarixi-coğrafi landşaft komplekslərinin mənşə xüsussiyyətləri qruplaşdırılmış, onların sosial-coğrafi diferensial mahiyyətləri analiz olunmuşdur.

Beləliklə, ardıcıl və sistemli aparılan müasir toponomik tədqiqatların uğurlu nəticələri bir daha göstərdi ki, Azərbaycanın tarixi-coğrafi arealları (toponomika miqrasiyası) həmişə Azərbaycanın milli tarixi təkamül coğrafiyası ilə sıx bağlı formalaşmışdır. İlk növbədə bu qədim coğrafi fikirlər öz növbəsində Azərbaycanın müəyyən hissələrinin qondarma erməni millətçilərinə mənsub olması, yanlış və əsassız fikirləri birdəfəlik tarixdən silir. Bundan başqa, coğrafi adların, sosial-coğrafi sistemlərin, ümumi coğrafi konsepsiyasının toponomik təhlili biavasitə Azərbaycan dilinin onun dialektikləri ilə sıx bağlı olduğunu təsdiqlədi. Azərbaycanda türk milli məskunlaşmasının, sosial-coğrafi təkamül fikrinin vahidliyinə bağlılığını inandırıcı şəkildə göstərdi. Həmçinin müasir Azərbaycanın milli tarixi-coğrafiyasının formalaşmasında Azərbaycan-türk mənşəli ifadələrin üstünlüyünə haqq qazandırdı.     

Bu istiqamətdə yerinə yetiriləcək əsas işlər aşağıdakılardır: Dağlıq ərazilərdə təbii-antropogen amillərin təsiri altında təbii komplekslərdə baş verən geodinamiki proseslərin inkişaf qanunauyğunluqlarının tədqiqinin genişləndirilməsi; Müasir ekoloji-coğrafi monitorinq sisteminin yaradılması; Ölkə ərazisində təbii-dağıdıcı proseslərin, ekocoğrafi risklərin dərəcəsinin qiymətləndirilməsi. Yaxın gələcəkdə landşaft planlaşdırılmasının yeni elmi-nəzəri və təcrübi əsasların modeli hazırlanır. Təsərrüfatın və sosial-iqtisadi tərəqqinin sürətlənməsi güclü təsir edən müasir səhralaşma probleminin yeni elmi-məlumat informasiyalar sistemində tədqiqatların gedişi davam etdirilir. Qlobal və regional iqlim dəyişkənliyinin, antropogen amillərin ətraf mühitə təsirinin öyrənilməsi üçün müxtəlif variasiyalı yeni modellər yaradılır. Respublika ərazisində relyefin endo  və ekzodinamik proseslərdən asılı olan regional inkişaf dinamikasının tədqiqi, təbii-dağıdıcı proseslərin (sellərin, sürüşmələrin, uçqunların və s.) ətraf mühitə artan təsirinin qiymətləndirilməsi və yeni ekogeomorfoloji proqnoz xəritələrinin tərtibi ön plandadır. Müasir CİS tələbatına müvafiq olaraq ölkənin Milli Atlasının və sinoptik metroloji məzmunlu coğrafi xəritələrin elektron variantları yenidən işlənilmişdir.

Bu məqsədlə dövri olaraq stasionar və yarım stasionar müşahidələrin aparılması yeni ekocoğrafi və ekodinamiki məlumatların alınmasına və yeni variantda xəritə, qrafik materiallarının yeniləşməsinə imkan verir. Xəzər dənizi öz coğrafi xüsusiyyətlərinə və təbii ehtiyatların potensiyalına görə dünya okeanları sistemində fərqlənir. Xəzər dənizindən 150 ildən çoxdur yüz milyonlarla ton neft istehsal olunur. Müasir tədqiqatların proqnozlarına görə, Xəzərin potensial neft ehtiyatları milyart tonlarla ölçülür. Son vaxtlar Xəzərin ekocorafi və sənaye ehtiyatlarının tədqiqində dünya təşkilatlarının birgə müşahidələri ildən ilə artır. Yeni ideyaların, yeni səmərəli fikirlərin tətbiqi sayəsində Xəzərin və onun akvatoriyasında sosial-iqtisadi vəziyyətin qiymətləndirilməsi, müasir landşaftların ekokonstruktiv panlaşdırılması, sahil zonalarının sosial-iqtisadi, turizm sənayesinin potensial vəziyyətinin yeni texnalogiyalar əsasında möhkəm informasiya bazasının yaradılması tədricən öz perspektiv  bəhrəsini verir.  

*[http://www.elm.az АzərbaycanAzərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]