Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Səhv yazıldığı üçünş
k →‎top: tənzimləmə using AWB
Sətir 60:
}}
 
'''İran''' ({{lang-fa|ايران}}) və ya '''İran İslam Respublikası''' ({{lang-fa| ايران}}) — [[Qərbi Asiya]]<nowiki></nowiki>da dövlət. 81 milyon nəfər əhalisi ilə dünyanın [[Ölkələrin əhaliyə görə sıralanması|ən çox əhalisi olan 18-ci ölkə]]si olan İran<ref>{{Cite news|url=https://financialtribune.com/articles/domestic-economy/61421/national-census-preliminary-results-released-irans-urban-population|title=National Census Preliminary Results Released: Iran's Urban Population Up|date=13 mart 2017|work=Financial Tribune|access-date=3 noyabr 2018|language=en-US}}</ref>, 1,648,195 &nbsp;km² quru ərazisi ilə sahəsinin böyüklüyünə görə [[Yaxın Şərq]] regionunda ikinci, dünya ölkələri arasında isə 17-ci yerdə qərarlaşmışdır. İran şimal-qərbdən [[Ermənistan]] və [[Azərbaycan Respublikası]], şimaldan [[Xəzər dənizi]], şimal-şərqdən [[Türkmənistan]], şərqdən [[Əfqanıstan]] və [[Pakistan]], cənubdan [[Fars körfəzi]] və [[Oman körfəzi]], qərbdən [[Türkiyə]] və [[İraq]]<nowiki></nowiki>la əhatə olunmuşdur. Ölkənin [[Avrasiya]]<nowiki></nowiki>nın mərkəzində və Qərbi Asiyada yerləşməsi, həmçinin [[Hörmüz boğazı]]<nowiki></nowiki>na yaxınlığı ona [[Geostrategiya|geostrateji]] əhəmiyyət qazandırmışdır.<ref>{{cite web|url=http://thediplomat.com/2012/07/irans-strategy-in-the-strait-of-hormuz/ |title=Iran's Strategy in the Strait of Hormuz |publisher=The Diplomat |accessdate=3 noyabr 2018 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151208071232/http://thediplomat.com/2012/07/irans-strategy-in-the-strait-of-hormuz/ |archivedate=8 dekabr 2015 |df= }}</ref> [[Tehran]] ölkənin paytaxtı və ən böyük şəhəri olmaqla yanaşı, həmçinin İranın aparıcı iqtisadi və [[Mədəniyyət|mədəni]] mərkəzi hesab olunur. İran Konstitusiyasının XII maddəsinə əsasən ölkənin rəsmi dini - [[İslam]], rəsmi məzhəbi isə [[On iki imam şiəliyi (əqidə)|İsna əşəriyyə]]dir
 
İran dünyanın ən qədim [[sivilizasiya]]<nowiki></nowiki>larından birinə ev sahibliyi edir.<ref>{{cite book |author=Christopher Whatley|date=2001 |title=Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 |publisher=Tuckwell Press}}</ref><ref>{{cite book|author=Lowell Barrington|title=Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices|url=https://books.google.com/books?id=yLLuWYL8gTsC&pg=PA121|accessdate=3 noyabr 2018|date=2012|publisher=Cengage Learning|isbn=978-1-111-34193-0|page=121}}</ref> Hələ eramızdan əvvəl dördüncü minillikdə bu ərazidə Elam krallığı mövcud olmuşdur. Bu dövlət eramızdan əvvəl 7-ci əsrdə [[Madaylar]] tərəfindən işğal olunmuşdur.<ref name="Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran">{{cite web|author=Encyclopædia Britannica|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media |title=Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran |publisher=Britannica.com |accessdate=3 noyabr 2018}}</ref> Eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə isə [[Əhəmənilər İmperiyası]]<nowiki></nowiki>nın banisi olan [[II Kir]]<nowiki></nowiki>in hakimiyyəti illərində bu imperiyanın ərazisi [[Şərqi Avropa]]<nowiki></nowiki>dan [[Hind çayı]]<nowiki></nowiki>na qədər uzanırdı ki, bu da həmin imperiyanı tarixin ən böyük dövlətlərindən birinə çevirmişdi.<ref name="book">{{cite book| author = David Sacks| author2 = Oswyn Murray| author3 = Lisa R. Brody|author4=Oswyn Murray |author5=Lisa R. Brody | title = Encyclopedia of the ancient Greek world| url = https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ| year = 2005| publisher = Infobase Publishing| isbn = 978-0-8160-5722-1| pages = 256 (at the right portion of the page)| accessdate = 3 noyabr 2018 }}</ref> Eramızdan əvvəl dördüncü əsrdə İran ərazisinin [[Makedoniyalı İsgəndər]] tərəfindən işğal olunması nəticəsində burada [[Ellinizm]] mədəniyyəti kök saldı. [[Parfiya]] dövlətinin yaranması ilə İran üsyanı özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Həmin dövlətin ardıcılı hesab olunan [[Sasanilər İmperiyası]] isə eramızın üçüncü əsrindən etibarən dörd əsr boyunca dünyanın aparıcı gücü hesab edilirdi.<ref name="Norman A. Stillman p. 22">{{cite book |author=Stillman, Norman A. |title=The Jews of Arab Lands |page=22 |publisher=Jewish Publication Society |date=1979 |isbn=0827611552}}</ref><ref name="Byzantine Studies 2006, p. 29">{{cite book |author=Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. |title=Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21–26 August, 2006, Volume 1 |page=29 |publisher=Ashgate Publishing |date=30 sentyabr 2006 |isbn=075465740X}}</ref>
 
Yeddinci əsrdə imperiya ərazisinin ərəblər tərəfindən işğal olunmasından sonra İranda mövcud olan yerli [[Zərdüştilik]] və [[Manixeizm]] dinləri [[İslam]] dini ilə əvəzləndi. İran [[İslamın qızıl çağı]]<nowiki/>na mühüm töhfələr vermişdir. Bu töhfələr xüsusilə incəsənət və elm sahələrində özünü büruzə verdi. İki əsrdən sonra İranın müxtəlif müsəlman xanədanlıqlarına bölünməsinin ardınca, ərazi [[Səlcuq imperiyası|türklər]] və [[Elxanilər dövləti|monqollar]] tərəfindən işğala məruz qaldı. 15-ci əsrdə Səfəvilər dövlətinin yüksəlişə keçməsi ilə vahid Azərbaycan dövlətinin yaradılması prosesi yenidən başladı. Səfəvilərin [[şiəlik]] təriqətini əsas götürməsi ilə İran və İslam tarixində dönüş nöqtəsi qeydə alındı.<ref name="Andrew J. Newman 2006">{{cite book|author=Andrew J. Newman|title=Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire|url=https://books.google.com/books?id=afsYCq1XOewC|accessdate=21 June 2013|date=21 aprel 2006|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-86064-667-6}}</ref><ref name="savoryeiref">{{cite encyclopedia |author=Savory, R. M. |title=Safavids |encyclopedia=Encyclopaedia of Islam |edition=2nd}}</ref> [[Nadir Şah]]ın hakimiyyəti illərində Azərbaycan dövrün ən güclü dövlətlərindən biri hesab olunsa da<ref name="books.google.nl">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=9o0AAwAAQBAJ |title=The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant|author=Axworthy, Door Michael|date=2006|accessdate=3 noyabr 2018|isbn=9780857721938}}</ref>, 19-cu əsrdən etibarən [[Rusiya İmperiyası]] ilə aralarında baş verən ardıcıl münaqişələr ciddi ərazi itkiləri ilə nəticələndi.<ref name="Timothy C. Dowling pp. 728-730">{{cite book |author=Dowling, Timothy C. |url=https://books.google.com/books?id=KTq2BQAAQBAJ |title=Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond |pages=728–730 |publisher=ABC-CLIO |date=2 dekabr 2014 |isbn=1598849484}}</ref> 1905-1911-ci illəri əhatə edən [[Məşrutə inqilabı (1905-1911)|Məşrutə inqilabı]] ölkənin [[konstitusiyalı monarxiya]]<nowiki/>ya çevrilməsi ilə nəticələndi. 1953-cü ildə [[Böyük Britaniya]] və [[ABŞ]]-ın təhriki ilə baş tutmuş [[İran çevrilişi (1953)|İran çevrilişi]] ölkədə Qərb əleyhinə narazılığın artması ilə nəticələndi.<ref name="Anthony H. Cordesman p 22">{{cite book |author=[[Anthony Cordesman|Cordesman, Anthony H.]] |url=https://books.google.com/books?id=3j6sZyByv8EC |title=Iran's Military Forces in Transition: Conventional Threats and Weapons of Mass Destruction |page=22 |date=1999|isbn=9780275965297 }}</ref> Xarici təsir və siyasi repressiya əleyhinə narazılıqlar 1979-cu ildə [[İran İslam İnqilabı]]<nowiki/>nın başlanmasına səbəb oldu və nəticədə, ölkə İslam respublikasına çevrildi.<ref name="britannica1">{{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Iran|title=Iran|year=2012|publisher=Encyclopædia Britannica|work=Encyclopædia Britannica|accessdate=3 noyabr 2018}}</ref> Beləliklə, "[[İranın Ali Rəhbəri|Ali lider]]" tərəfindən rəhbərlik olunan [[Teokratiya|teokratik]] hökumətin əsası qoyuldu.<ref name=politicalsystem>{{cite web|script-title=fa:قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران |url=http://fa.wikisource.org/wiki/قانون_اساسی_جمهوری_اسلامی_ایران |language=Persian |accessdate=3 noyabr 2018 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080410011625/http://fa.wikisource.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3%DB%8C_%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 |archivedate=10 April 2008 |df= }}</ref> 1980-ci illər ərzində təqribən 9 il müddətinə davam etmiş [[İran-İraq müharibəsi]] hər iki tərəf üçün ciddi itkilərin baş verməsi ilə nəticələndi.
 
 
 
Beynəlxalq hesabatlara əsasən İranda insan haqları çox aşağı səviyyədədir. 2000-ci illərdən bəri İranın mübahisəli [[İranın nüvə proqramı|nüvə proqramı]] narahatlıqların artmasına səbəb olmuş və ölkə əleyhinə beynəlxalq sanksiyaların tətbiq olunması ilə nəticələnmişdir. 14 iyul 2015-ci ildə [[Altılıq]] ölkələri ilə İran arasında hərtərəfli fəaliyyət proqramı əsasında razılaşma əldə olunmuşdur. Bu razılaşmaya əsasən İrana qarşı tətbiq olunan sanksiyaların yumşaldılması qarşılığında İran hökuməti zənginləşdirilmiş uran istehsalını azaltmalı idi.
 
[[Suveren dövlət]] olan İran [[BMT]], [[İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı]], [[Qoşulmama Hərəkatı]], [[İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı]] və [[OPEK]] kimi qurumların üzvüdür.<ref name="parliament">{{cite web|author=The Committee Office, House of Commons |url=https://publications.parliament.uk/pa/cm200607cm<sup>2</sup>
00607/cmselect/cmfaff/363/36310.htm |title=Select Committee on Foreign Affairs, Eighth Report, Iran |publisher=Publications.parliament.uk |accessdate=3 noyabr 2018}}</ref><ref name="petro-hunt">{{cite web|url=http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100103021931/http://www.petro-hunt.com/lectures/LectureOpen.htm|archivedate=3 yanvar 2010 |title=Iran @ 2000 and Beyond lecture series, opening address, W. Herbert Hunt, 18 May 2000 |accessdate=3 noyabr 2018}}</ref> Əsas regional güclərdən biri hesab olunan İran dünyanın ən böyük təbii qaz ehtiyatlarına və təsdiqlənmiş dördüncü ən böyük neft ehtiyatlarına sahib ölkədir.<ref name="Reuters.com_November_29_2015c">{{cite web |url=https://www.reuters.com/article/2013/06/12/bp-reserves-idUSL5N0EO1I720130612 |title=UPDATE 3-BP cuts global gas reserves estimate, mostly for Russia |newspaper=Reuters.com |date=2013 |accessdate= 3 noyabr 2018}}</ref><ref name="CIA">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html |title=Iran |author=CIA World Factbook |accessdate=3 noyabr 2018}}</ref> Bu səbəblərdən də İran hal-hazırda beynəlxalq enerji təhlükəsizliyi və dünya iqtisadiyyatına nəzərə çarpacaq təsir göstərir.
 
Zəngin mədəni irsə sahib olan İran [[UNESCO]]-nun [[Ümumdünya irsi]] siyahısında 22 mədəni mirasa sahibdir. Bu, Asiyada üçüncü, dünya üzrə isə səkkizinci ən yaxşı göstəricidir.<ref>{{cite web |title=World Heritage List |url= http://whc.unesco.org/en/list/ |publisher=[[UNESCO]]}}</ref> İran müxtəlif [[İran əhalisi|etnik və linqvistik qruplar]]<nowiki></nowiki>ın yaşadığı ölkədir. Ölkə ərazisində yaşayan ən böyük etnik qruplar [[farslar]], [[azərbaycanlılar]], [[kürdlər]] və [[lurlar]]<nowiki></nowiki>dır.

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023