Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
k tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
|
k Hökümət→ Hökumət using AWB
|
||
|
Sətir 8:
Mənbələrin bir hissəsi Qırxlı-əfşarların Xorasana köçürülməsini I Şah İsmayılın adı ilə bağlayırlar.<ref>Mehman Süleymanov.s.12.</ref> Səfəvilər hakimiyyəti illərində ölkənin şimal-şərq sərhədləri özbəklərin və Türküstan dəstələrinin aramsız hücumlarına məruz qalırdı. Həmin dağıdıcı hücumların qarşısının alınması üçün Səfəvi hökmdarları əfşar sərkərdələrinin rəhbərliyi altında Xorasan vilayətinə qoşun dəstələri göndərdilər. Xorasana ilk göndərilən dəstələrə Əhməd Soltan Əfşar və Şahrux bəy Əfşar kimi sərkərdələr başçılıq edirdilər. Əfşarları sərhəd xətti boyunca yerləşdirməklə I Şah İsmayıl sərhəd xətti boyunca canlı müqavimət divarı yaratmağı qərara aldı. Amma I Şah İsmayıl bu planını da bütünlüklə həyata keçirməyə imkan tapmadı. Həmçinin I Şah Abbasın dövründə də Xorasana əfşarlar köçürülmüşdü. Nadir şahın salnaməçisi M.M.Astrabadi də əfşarların Xorasan vilayətinə köçürülməsinin Şah İsmayılın vaxtında başladığını xəbər verir.<ref>Mehman Süleymanov.s.13.</ref><ref>Astrabadi Mirzə Mehdi xan.s.36.</ref> Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır:<ref>Abbasqulu ağa Bakıxanov.s.161.</ref>{{sitat|Moğol istilası dövründə, Azərbaycana gəlmiş olan türkmən əfşarlarından Qırxlı tayfası, Şah İsmayıl Səfəvinin zühurundan sonra, köçüb Əbivərd mülkündə, Gürgan çeşməsi ətrafında sakin olmuşdu. Bu tayfadan İmamqulu adlı bir nəfərin hicri 1101-ci (1689) ildə Nadirqulu adlı bir oğlu oldu. Bu adam, Kosa əhmədli Babaəli bəyin iki qızını bir-birinin ardınca aldıqdan sonra, tay-tuşları arasında yüksəlib tərəqqi etdi, Nadirqulu bəy adı ilə məşhur olaraq hünər və şücaət tanıdı. Babaəli bəyin vəfatından sonra, sistanlı Məlik Mahmudun xidmətinə daxil oldu. Sonra ondan qaçıb, Əbivərdi ələ keçirdi. Bu iğtişaş dövründə, əfqanlar İran paytaxtını, İraq, Fars və Xorasanı, osmanlılar isə, Azərbaycanın yarısını, Ermənistan və Gürcüstanı ələ keçirmişdilər; ruslar Kaspi sahilindəki vilayətləri tutmuşdular, ləzgilər də Şirvanda asayişi və yollarda əmin-amanlığı pozmuşdular.<ref>Əsədov Firidun.s.10.</ref>}}
Əfşar tayfalarının bu bölgə ilə bağlılığının hələ Şah İsmayıldan əvvəl də olması haqqında məlumatlar mövcuddur. Nadir şah haqqında böyük tədqiqatların müəllifi olan Məhəmməd Hüseyn Qüddusi yazır ki, hələ səlcuqlar dövründə əfşarlar öz igidlikləri ilə ətrafa səs salmışdılar. Onların bu keyfiyyəti hətta tatarların, özbəklərin və türkmənlərin canında vahimə yaratmışdı. Onlar öz uşaqlarını "əfşar gəldi" deyə qorxutmağa çalışırmışlar. Monqol yürüşləri dövründə Çingiz xanın böyük oğlu Xarəzmin və Ətəkin hakimi təyin edilmişdi. Onun hakimiyyəti Xorasanda da dağıntılara və talanlara yol açmışdı. Müəllifin yazdıqlarına görə, məhz əfşarların igidliyi nəticəsində monqolları Xorasandan qərbə doğru sıxışdırmaq və orada yerli
== İlk illəri ==
Sətir 21:
=== Qurbanəli bəylə münasibətlər ===
Babaəli bəy 1723-cü ildə Herat istiqamətində əfqanlarla gedən döyüşdə həlak oldu. O, vəfat edərkən bütün var-dövlətini yaxın adamı və kürəkəni Nadirə, hakimiyyəti isə əhalinin ağıllı insan kimi tanıdığı qardaşı Qurbanəli bəyə həvalə etdi.<ref name=":5"/> Bütün işlər isə, yenə də Nadirin üzərində idi. Qurbanəli bəy bütün işlərində onunla məsləhətləşirdi. Çünki Qurbanəli bəy Nadiri bacarıqlı, cəsur bir insan kimi tanıyırdı və onun bu keyfiyyətlərindən faydalanırdı.<ref name=":25"/>
Qurbanəli bəyin Əbivərdə hakimliyi vaxtında Nəsa və Dərun yaşayış məntəqələrinin əhalisi onun yanına gələrək Təkə türkmən tayfasının onlara rahatlıq verməməsindən şikayət etdi. Adamların söylədiklərinə görə, türkmən tayfası artıq bir neçə il idi ki, onların qonşuluğunda yurd salmışdı. Onlar yerli əhalinin üzərinə hücum çəkib çoxlu sakin ələ keçirmiş və onların var-yoxunu talan etmişdilər. Əhali dəfələrlə Nəsa böyüklərinə müraciət etsələrdə bir faydası olmamışdı. Belə olduqda Nəsa camaatı əfşar tayfasının böyüklərindən kömək dilədilər. Bu tayfanın əyanları necə kömək etmək barədə yığıncaq təşkil edib, məsləhətləşdilər.<ref name=":25">Mehman Süleymanov.s.25.</ref>
Amma bir qərar qəbul edə bilmədilər. Belə olduqda Qurbanəli bəy Nadirin yanına getməyi məsləhət gördü. Şikayətə gələnlər Nadirdən təkidlə xahiş etdilər ki, onlara onlara göstərsin. Nadir ağır vəziyyətə düşmüş insanlara kömək etmək qərarını aldı və əfşarların arasından 500 nəfərlik bir dəstə topladı. Onları silahlandıraraq Təkə türklərinin üzərinə yürüş etdi. O, Nəsaya doğru davam etdi. Təkə türkmənlərinin yurd saldığı əraziyə 4 fərsəng<ref group=q>12 min addıma bərabər olan qədim İran ölçü vahidi.</ref> qalmış Nadir kəşfiyyatçılar göndərdi ki, türkmənlər haqqında məlumat gətirsin. Kəşfiyyata göndərilənlər türkmənlərin sayı və işləri barədə müşahidə apararaq lazımi məlumatları Nadirə çatdırdılar.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.35.</ref> Əldə edilmiş məlumatlara görə aydın oldu ki, türkmənlər 500 ailədən ibarətdirlər və səhrada qurduqları çadırda məskunlaşıblar. Bu məlumatı alandan sonra Nadir türkmənlərin üzərinə qəfil hücum təşkil etdi, bir çoxunu öldürdü, sağ qalanlarını isə əsir götürdü.<ref>Mehman Süleymanov.s.25-26.</ref>
Sətir 44:
=== Əbivərd uğrunda mübarizələr ===
Nadir Məhəmməd Əmin bəyin yanına gəldikdən sonra, Əbivərd uğrunda mübarizələrə başlamışdı. Ərazidə başlamış ilk döyüş Əbivərd ətrafında yerləşən qalaların birində idi. Bir qədər sonra qarşı tərəfin rəhbəri Aşur xan Nadirin məharəti qarşısında aciz qalıb qalaya sığınmaqla canını xilas edə bildi.<ref name=":43">Məhəmməd Kazım Mərvi.s.43.</ref> O güman edirdi ki, qala daxilində salamat qala biləcəkdir. Nadir isə qala divarları ətrafına su buraxmaqla hücumunu davam etdirirdi. Belə olduqda, qala daxilindəki evlər və tikililər su içində qaldı. Qala divarları isə suya davam gətirməyib dağıldı. Çarəsizliyini görən Aşur xan müqavimətini dayandırdı və barışıq üçün Nadirin yanına adam göndərdi. Nadir bu barışığı qəbul edib döyüşü dayandırdı və Əbivərdə döndü. Aşur xan barışdıqdan sonra qiymətli hədiyyələrlə onun yanına gəldi və gələcəkdə onunla əməkdaşlıq edəcəyinə söz verdi.<ref
Bir müddət sonra Əbivərd yaxınlığındakı Bağvaci adlanan qala ətrafında döyüş baş verdi. Bu qalanın sahibi Allahverdi bəy Babalı adlı birisi idi. Allahverdi bəy, Nadirə məhəl qoymur, Əbivərd hakimliyini tanımaq istəmirdi. Nadir ona məktub göndərdi və bildirdi ki, ətrafın bütün ağsaqqaları və sərkərdələri təşrif gətirərək Əbivərd hakiminə öz ehtiramlarını bildiriblər. Nadir ondan da tələb edirdi ki, Əbivərd hakiminə qarşı olmadığını bildirsin. Əks təqdirdə silahla qarşılaşa bilər. Allahverdi bəy Nadirdən gətirilən məktubu cırdı və ona xəbər göndərdi ki, əlindən gələni etsin.<ref name=":43"/><ref>Mehman Süleymanov.s.29.</ref
Nadir Allahverdi bəyə qarşı döyüşə yollandı. Bu döyüş qaladan kənarda baş verdi və bütün günü davam etdi. Allahverdi bəyin dəstəsi də güclü idi və ona görə də gün ərzində Nadirə müqavimət göstərə bilirdi. Hava qaralana yaxın döyüş dayandırıldı. Allahverdi bəy dəstəsi ilə qalaya geri çəkilərək oradan Nadirə və onun dəstəsinə yemək göndərdi. Bu Nadiri mütəəssir etdi. Səhəri gün Nadir onun yanına barışıq üçün adam göndərdi və ona xəbər çatdırdı ki, dəvətini qəbul edib görüşə gəlsə onu şadyanalıqla qarşılayacaq. Allahverdi bəy təkliflə dəvəti qəbul etdi və ətrafındakılarla birlikdə Nadirin yanına yollandı. Ziyafətdən sonra Allahverdi bəyə Nadirin çadırının qonşuluğundakı çadırda yer verildi. Allahverdi bəy istirahət üçün öz çadırına getdikdən sonra Allahverdi bəyin yaxınları ondan Nadirə şikayət etdilər. Ona haqlı-haqsız məlumatlar çatdırdılar. Qala adamları da Allahverdi bəydən şikayət etdilər. Nadir bu deyilənlərə inandı və adamlarına Allahverdi bəyi öldürməyi tapşırdı.<ref>Mehman Süleymanov.s.29-30.</ref> Məhəmməd Kazım Mərvi yazır:
Sətir 76:
Nadir onunla əməkdaşlıqdan üz döndərmiş Aşur xana güclü zərbə vurduqdan sonra onu bağışlamış və bəzi yürüşlərə rəhbərlik etməyi də ona tapşırmışdı. Amma Aşur xan itaətsizlik yolu tutaraq Nadirdən üz tutdu və ona qarşı mövqe tutdu. Çeşmgəzək elinin rəhbərlərindən olan Cəfər bəy Şadlını da öz tərəfinə çəkib birlikdə fəaliyyətə başladılar. Nadir isə ona qarşı sədaqətsizlik nümayiş etdirənlərə çox sərt münasibətlər göstərirdi və vəziyyətin düzəldilməsi üçün təcili tədbirlər görməyə çalışardı. Bu səbəbdən Nadir xüsusi bir qoşun dəstəsi hazırlayıb Aşur xan Papalının sığındığı qalaya göndərdi. Nadirin güclü qoşuna qadir olduğunu görən bu dəfə də onun qarşısında duruş gətirə bilmədi və qalaya sığınmalı oldu.<ref>Mehman Süleymanov.s.38.</ref> Aşur xanın müttəfiqi olan Cəfər bəy isə əməlindən peşman oldu. Nadirə xəbər göndərdi ki, əgər günahını bağışlasa müqaviməti dayandırıb, qaladan çıxar və öz yurduna qayıdar. Nadir onun üzrxahlığını qəbul edərək ona öz yurduna qayıtmaq üçün şans verdi. Tək qaldıqdan sonra Aşur xan da müqaviməti çox davam etdirmədi və yenidən Nadirə itaət edəcəyini bildirdi. Qalanın mühasirəsində iştirak edən qardaşı İbrahimin xahişi ilə Nadir ikincə dəfə Aşur xanın günahlarını bağışladı və azad etdi. Aşur xan yenidən Nadirin dəstəsinə qəbul olundu və Əbivərdə yola salındı.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.53-54.</ref>
Aşur xanın sığındığı qalanı mühasirə etdiyi vaxt Nadirə xəbər çatdırdılar ki, Əli elinin tərəkəmə camaatı da ona qarşı itaətsizlik yolunu seçib. Aşur xanın qalasının ələ keçirilməsinin bir neçə gün sürə biləcəyini anladığından Nadir oradakı qüvvələri qardaşı İbrahimin rəhbərliyi altına verib özü başqa bir dəstə ilə Əli eli camaatının yaşadığı məntəqəyə üz tutdu. Nadir sürətlə bu məntəqəni ələ keçirdi ki, yerli əhalinin özünü toparlamağa belə imkanı olmadı. Nadirin dəstəsi itaətsizlik yolu tutmuş camaatın 1000-2000 nəfərini qətlə yetirdi, 2-3 min nəfəri qətlə yetirdi və onların çoxlu mal-qarası əfşar döyüşçülərinin əlinə keçdi. Əfşarlar bu camaatın yaşadığı qalaya ah-fəqan səsləri ilə qarşılaşdılar və onlar öz nümayəndələrini Nadirin yanına göndərib bağışlanmalarını xahiş etdilər. Nadir də bu xahişi qəbul etdi. Ora yeni hakim təyin edildi. Camaatı itaətsizliyi təhrik edən bir neçə adam isə oradan uzaqlaşdırılaraq Əbivərdə göndərildi.<ref
Nadir xan Aşur xana qarşı döyüşdə olarkən Xarəzm hakimi Şirqazi xanın nümayəndələri onun yanına gəldilər. Ona xəbər çatdırıldı ki, Xarəzm tacirləri Məşhəddən ticarət edib geri qayıdanda Çehçehe adlı məntəqədə onlardan bac tələb etdilər və həmin bac verilməyəndə ticarət karvanını talan etdilər. Elçilər həmin malların geri qaytarılmasını Nadirdən xahiş etdilər. Döyüşdə olduğu üçün Nadir onları Əbivərdə göndərildi və bir neçə orada gözləmərini xahiş etdilər. Sonradan Nadir nəinki Xarəzm tacirlərinin alınmış mallarını geri qaytardı, eyni zamanda özü də onlara bahalı hədiyyələr verdi.<ref name=":39">Mehman Süleymanov.s.39.</ref>
Sətir 84:
Bu hadisədən sonra tatarlar Mərv qalasını tərk edib Türkmən qalasında məskunlaşdılar. Qızılbaşların yaşadığı Mərv qalası onlar tərəfindən aramsız hücumlara məruz qalırdı. Bununla Mərv qızılbaşlarının vəziyyəti xeyli çətinləşdi. Şəhərdə yayılmış yoluxucu xəstəliklər isə onların çətinliklərini daha da artırırdı. Tatarlardan başqa yəmut və türkmən tayfaları da mütəmadi olaraq Mərvə soyğunçu hücumlar edirdilər. Belə olduqda, Mərv qızılbaşları çıxış yolu axtarmağa başladılar. Onlar əvvəlcə Xorasan kürdlərindən kömək almaq niyyətinə düşdülər. Bir neçə nümayəndə isə kömək almaq üçün Ətəkə göndərildi. Orada qızılbaş nümayəndələrinə məsləhət bildirdilər ki, Nadirin yanına yollansınlar və ondan kömək istəsinlər. Onlar belə də etdilər. Qızılbaşlar nümayəndələri Əbivərddə Nadir tərəfindən ehtiramla qarşılandı və bir neçə gün Nadirin qonağı oldular. Nümayəndələr xahiş etdilər ki, onları türkmənlərin zülmündən xilas etsin.<ref>Mehman Süleymanov.s.39-40.</ref>
Nadir isə Əbivərd ətrafındakı məntəqələrin öz itaəti altına gətirilməsi ilə məşğul olduğu üçün qızılbaşlara kürdlərin ağsaqqalı olan Şahverdi xana müraciət etməyi məsləhət bildi. Nadir kürdlərin bu müraciəti müsbət qarşılayacaqlarına əmin idi. Nadirin qızılbaşlara kömək göstərmək imkanının olmaması cavabı qızılbaşları razı salmasa da, onun məsləhətinə qulaq asdılar və Şahverdi xanın yanına yollandılar.<ref name="Mehman Süleymanov.s.40">Mehman Süleymanov.s.40.</ref> Şahverdi xan da Mərv qızılbaşlarına köməkdən imtina etdi və nümayəndlərə məsləhət gördü ki, bu köməyi Xorasan hakimi Məlik Mahmuddan istəsinlər. Onun fikrincə, Məlik Mahmud Xorasan vilayətinin hakimidirsə, xorasanlıların qayğısını çəkməli və vilayət əhalisinin çətinliklərinin həllinə çalışmalı idi. Bununla belə, Şahverdi xan əlavə etdi ki, özü də mümkün köməyi göstərməyə çalışacaqdır.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.57-58.</ref>
Bu cavab da qızılbaş nümayəndlərini razı salmadı. Bununla belə, onlar Məlik Mahmuda da müraciət etməkdən imtina etmədilər və Məşhədə yollandılar. Həmin günlərdə Mərv tatarlarının böyüklərindən sayılan Əsgər bəy adlı birisi də Məşhədə yollanıb Məlik Mahmudla görüşdü və ona çoxlu hədiyyələr bağışladı. Belə olduqda, qızılbaşlar Məlik Mahmuddan istədikləri cavabı ala bilmədilər. Bunu görən qızılbaşlar yenidən yeganə çıxış yolunu Nadirə müraciət etməkdə gördülər. Yenidən onun yanına yollanmağa hazırlaşanda Nadirin elçisi özü onların yanına gəldi və bildirdi ki, ən yaxın zamanlarda Nadir onlara kömək göstərəcəkdir. Bu xəbərə baxmayaraq, qızılbaş Nadirin yanına getmək fikrindən dönmədilər. Onlar Nadirlə görüşdülər və əmin oldular ki, yaxın vaxtlarda kömək ala biləcəklər. Bu görüşdən iki ay sonra Nadir dəstəsi ilə Mərvə doğru hərəkətə başladı. Tatarlar Nadirin dəstəsinə ciddi əhəmiyyət vermir və onları çarıxlı-əfşar adlandırıldılar. Şübhə etmirdilər ki, 500 nəfərlik dəstələri ilə Nadirin 5 minlik dəstəsini məhv edəcəklər.<ref
Nadir əvvəlcə iki gün Polad xan Qacarın qonağı oldu və iki günlük istirahətdən sonra dəstəsi ilə Türkmənqalaya hərəkət etməyə başladı. Bənd-e Caneli çayı və Həsənqala yaxınlığına çatanda tatarların 10 min nəfərlik piyada qoşunla onu gözlədiklərinin şahidi oldu. Tərəflər arasında başlayan qızğın döyüşdə əfşarlar üstünlüyü ələ ala bildilər. Tatarlar göstərdiyi bütün cəhdə və malik olduqları say üstünlüyünə baxmayaraq Nadirlə onun cəngavərlərinin təzyiqinə duruş gətirə bilmədilər.<ref>Mehman Süleymanov.s.40-41.</ref> Tatarlar geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Əfşarlar döyüşün ilk günündə Türkmənqalanı və qalanın sahib olduqlarını ələ keçirdilər və orada yaşayan tatarları əsir etdilər. Sonradan isə əsirlərdən qadın və uşaqları azad etdilər. Məntəqədə asayişin sabit qalması naminə Nadir tatar əyanlarının bir çoxunu Əbivərdə köçürdü, Polad bəyi isə Mərv hakimi elan etdi. Mərvə yeni hakim təyin etdikdən sonra Nadir, Mərv cavanlarından min nəfərə qədərini öz dəstəsinə əlavə edib geri qayıtdı.<ref>Məhəmməd Kazım Mərvi.s.59-60.</ref>
| |||