Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Anar Məmmədov (müzakirə) tərəfindən edilmiş 4447235 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
Teq: Geri qaytarma
|
Anar Məmmədov (müzakirə) tərəfindən edilmiş 4447227 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
Teq: Geri qaytarma
|
||
|
Sətir 1:
{{
{{Dövlət xadimi
| azərbaycan dilində adı = Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Sətir 30:
| imzası = Rasulzade's signature 360px.JPG
}}
'''Məhəmməd Əmin Rəsulzadə''' (tam adı: ''Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə''; {{d.}} [[31 yanvar]] [[1884]], [[Bakı]] – {{ö.}} [[6 mart]] [[1955]], [[Ankara]]) — [[Azərbaycanlı]] dövlət və ictimai xadimi, siyasətçi və publisist, [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin ([[1918]]-[[1920]]) banilərindən və [[Azərbaycan]] siyasi mühacirətinin liderlərindən biri. [[Azərbaycan tarixi]]nin ən görkəmli və böyük şəxsiyyətlərindən olub, Azərbaycan milli istiqlal hərəkatına başçılıq etmişdir. Onun ''"Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!"'' ifadəsi [[XX əsr]]də Azərbaycanda müstəqillik hərəkatının şüarı olmuşdur.<ref>{{Cite web|title=Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimdir?|url=http://www.timeturk.com/az/2011/01/31/mehemmed-emin-resulzade-kimdir.html|date=12 December 2015}}</ref><ref>{{Cite web|title=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamına əsasən Məmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyi münasibəti ilə hazırlanmış metodik vəsait|url=http://www.clb.az/files/mv/MEMME_%20EMIN%20RESULZADE.pdf|date=12 December 2015}}</ref><ref>{{Cite web|title=MƏHƏMMƏD ƏMIN RƏSULZADƏ|url=http://rasulzade.org/bio.html|date=12 December 2015}}</ref>
== Həyatı ==
=== Ailəsi ===
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə [[1884]]-cü il yanvarın 31-də [[Bakı]]nın [[Novxanı]] kəndində anadan olmuşdur. Din xadimi olan atası oğlunu məşhur pedaqoq [[Sultan Məcid Qənizadə]]nin müdir olduğu ikinci "Rus-müsəlman" məktəbinə qoymuş, buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə öz təhsilini Bakı texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir. Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə türk ellərində deyil, bütün islam aləmində ilk respublika üsul-idarəsi olan [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]]nın təməl daşını qoyan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin inqilabi fəaliyyətinin ilk illəri də məhz bu dövrə təsadüf edir. [[1902]]-ci ildə on yeddi yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə "[[Müsəlman Gənclik Təşkilatı]]"nı yaratmışdır. Bu, [[XX əsr]]də Azərbaycanda rus müstəmləkə üsul-idarəsinə qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi.
* '''Babası''' – Məhəmmədrəsul Rəsulzadə. Üç övladı olub: Ələkbər, Əbdüləziz, Dostuxanım. Məhəmmədrəsulun böyük oğlu Ələkbər Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin atasıdır. Digər oğlu Əbdüləzizin üç övladı olub – Məhəmmədəli, Ümbülbanu, Ümgülsüm. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əbdüləzizin – öz əmisinin böyük qızı – [[Ümbülbanu Rəsulzadə|Ümbülbanu]] ilə evlənib. Ümbülbanu xanımın bacısı isə tanınmış şairə [[Ümgülsüm Sadıqzadə|Ümgülsümdür]] ki, onun da həyat yoldaşı yazıçı [[Seyid Hüseyn]] olub. Məhəmmədrəsulun qız övladı olan Dostuxanım isə (M.Ə.Rəsulzadənin bibisi) 1930-cu ildə vəfat edib, onun övladı olmayıb. Məhəmmədrəsulun Novxanıdan başqa, həm də Bakıda – indiki [[Nizami metrostansiyası]]nın yerində böyük mülkü olub.
* '''Atası''' – Axund Hacı Molla Ələkbər Rəsulzadə. Novxanı kəndinin çox tanınmış axundu olub. 1926-cı ildə dünyasını dəyişib. Məzarı Novxanı kənd qəbirstanlığındadır. M.Ə.Rəsulzadənin İstanbulda nəşr etdiyi “Yeni Qafqasiya” jurnalının 1927-ci ildəki sayında onun ölümü haqqında məlumat verilib.
* '''Anası''' – Zal qızı Ziynət rəhmətə gedib. Analığı Maral xanım Məhəmməd Əminə və bacısı Şəhrəbanı xanıma doğma övladları kimi baxıb. Çox alicənab olan Maral xanım 1929-cu ildə [[Kərbəla ziyarətgahı|Kərbəla ziyarəti]]nə gedib. 1937-ci ildə [[Qazaxıstan]]a sürgünə göndərilib və orada vəfat edib.
* '''Bacısı''' – Şəhrəbanu xanım. M.Ə.Rəsulzadənin yeganə bacısı olub. Təqiblər, sıxıntılar onun həyatına 1934-cü ildə son qoyub. Qızı Kübra xanım M.Ə.Rəsulzadənin oğlu Rəsula nişanlanıb. Sonradan Rəsul güllələndiyindən onlar ailə həyatı qura bilməyib.
* '''Həyat yoldaşı''' – [[Ümbülbanu Rəsulzadə]]. M.Ə.Rəsulzadənin həyat yoldaşı olan bu xanım onun əmisi qızı idi. 1888-ci ildə anadan olub. M.Ə.Rəsulzadə onunla 1908-1909-cü illərdə ailə qurub. Ümbülbanu xanım 1920-ci ildən sonra təqiblərlə dolu həyat yaşamasına baxmayaraq M.Ə.Rəsulzadənin fəaliyyətinə haqq qazandırıb, onu müdafiə edib. Oğlu Rəsul güllələndikdən sonra ailəsi ilə birlikdə əvvəl [[Qazaxıstan]]ın Çolak-Kurqan yaşayış məntəqəsində, sonradan isə Taldı-Kurqanda – sovxozda məskunlaşıblar. Oğlu Rəsulun ölümünü unuda bilməyən Ümbülbanu xanımın ağır sürgün həyatında ürəyi partlayıb, 1939-cu ildə dünyasını dəyişib, elə orada da dəfn edilib.<ref>[http://modern.az/articles/51230/1/ M. Ə. Rəsulzadənin həyat yoldaşının ölümü]</ref>
* '''Qızı Lətifə''' – M.Ə.Rəsulzadənin ilk övladı və böyük qızı olub. 1910-cu ildə anadan olub. 1929-cu ildə əslən [[Lahıc]]dan olan Damad Müslümzadə ilə ailə qurub. 1939-cu ildə həyat yoldaşını [[Müsavat Partiyası]] ilə əlaqəyə görə həbs ediblər. 1941-ci ildə isə onu övladları Firuzə və İşvə ilə [[Qazaxıstan]]a Semipalatinsk vilayətinə sürgünə göndəriblər. Üçüncü övladı Sona isə xəstə olduğundan sanatoriyada saxlanılıb. Lətifə xanımla qızı İşvə Qazaxıstanda 1943-cü ildə soyuqdan və aclıqdan donub ölür. Firuzə isə təsadüfən sağ qalır. Lətifənin Bakıda qalan qızı Sonadan isə heç bir xəbər alınmır. Ehtimala görə, o da xəstəlikdən sağalmayıb və dünyasını dəyişib.
* '''Qızı Xalidə''' – M.Ə.Rəsulzadənin kiçik qızı Xalidə (1916-cı ildə anadan olub) anasının ölümündən sonra Qazaxıstanda – Taldı-Kurqanda qala bilmir. Həyatını riskə ataraq 1943-cü ildə sürgündən qaçıb Bakıya gəlir. Bir müddət [[Seyid Hüseyn]]in evində qalır, sonra buranın nəzarətdə olduğunu hiss edib, [[Şamaxı]] istiqamətinə gedir və sonradan ondan heç bir məlumat alınmır.
* '''Oğlu Rəsul''' – M.Ə.Rəsulzadənin iki oğul övladı olub. Rəsul və Azər. Oğlu Rəsul 1918-ci ildə anadan olmuşdu. Texnikumda təhsil alıb. Rəsulun şeir yazmaq istedadı da olub. 1934-cü ildən təqib edilib. 1937-ci ilin iyulun 15-də [[Novxanı]]dakı bağlarında həbs olunaraq 19 yaşında güllələnib.
* '''Oğlu Azər''' – kiçik oğlu Azər M.Ə.Rəsulzadə həbsdə olarkən 1920-ci ildə doğulub. M.Ə.Rəsulzadə [[Stalin]] onu [[Moskva]]ya apararkən evə gedib, ailəsi ilə görüşə bilib. İki aylıq uşağın adını dəyişib (əvvəl adı Əliheydər olub) Azər qoyub. 1937-ci ildə sürgünə göndərilən Azər 1993-cü ildə [[Qazaxıstan]]da – [[Karaqanda]]da dünyasını dəyişib və Novxanı məzarıstanlığında dəfn edilib.
* '''Nəvəsi [[Rəis Rəsulzadə]]''' – Azər bəyin oğludur. 1946-cı ildə sürgündə - [[Qazaxıstan]]ın Taldı-Kurqan bölgəsində anadan olub, orta təhslini də orada – [[Karaqanda]]da alıb. Azərbaycan Respublikasının Əməkdar rəssamıdır. Hazırda [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]ndə dosent olaraq çalışır.<ref>{{Cite book|title= Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası|page=42}}</ref>
=== Həbs edilən qohumları ===
1937-ci il hadisələrində M.Ə.Rəsulzadənin nəinki ailəsi, eyni zamanda əksər qohumları da həbs edildi, sürgünə göndərildi. Bacanağı, tanınmış yazıçı [[Seyid Hüseyn Sadiq|Seyid Hüseyn]]ə 1937-ci ildə 10 il həbs cəzası verildi, sonradan isə güllələndi. Seyid Hüseynin həyat yoldaşı şairə Ümgülsüm xanım həbs olunaraq 8 il azadlıqdan məhrum edildi, uzaq Mordovaya göndərildi. Övladları Seyid Hüseynin bacısı qızı Səyyarə xanımın himayəsində yaşadı. M.Ə.Rəsulzadənin digər qohumunun - Məhəmməd Əli Rəsuloğlunun da ailəsinin aqibəti acınacaqlı olub. M.Ə.Rəsulzadənin yaxın əqidə dostu olan M.Ə.Rəsuloğlu onun əmisi oğlu və [[Müsavat Partiyası]]<nowiki/>nın qurucusu idi. Özü mühacirətə getdikdən sonra həyat yoldaşı Raziyə xanımı üç övladı ilə birgə [[Qazaxıstan]]<nowiki/>a sürgünə göndərdilər.
M.Ə.Rəsulzadə böyük cəhdlə ailəsini xilas etməyə – [[Türkiyə]]<nowiki/>yə gətirməyə çalışıb. Oğlu Azərin dediyinə görə, hətta bir dəfə (bu təxminən 1925-1926-cı illərdə olub) qatara minib getməyə də hazırlaşıblar. Lakin M.Ə.Rəsulzadənin atası Axund Hacı Ələkbər məsləhət bilməyib və onlar Bakıda qalıblar. 1932-ci ilə qədər isə M.Ə.Rəsulzadə müxtəlif adamlarla ailəsinə maddi yardımlar göstərib, hətta geyim, paltar da alıb göndərib. Sonradan sərhədlər bağlandığından bu mümkün olmayıb. Bakıda gizli fəaliyyət göstərən müsavatçılar isə imkan daxilində M.Ə.Rəsulzadənin ailəsinə müəyyən köməklik edib.
M.Ə.Rəsulzadə ailəsinin sürgünə göndərildiyini və həyat yoldaşının da vəfat etdiyini öyrəndikdən sonra polyak əsilli Vanda xanımla ailə qurub, birgə yaşayıb. Hər ikisi Ankaradakı milli kitabxanada çalışıb. Onların bu evlilikdən övladları olmayıb. Vanda xanım 1885-ci ildə Varşavada anadan olub, [[Varşava Universiteti]]<nowiki/>ni bitirib. Onun Marşal Pilsudski ilə, eyni zamanda 1930-cu illərdə Polşanın Xarici İşlər Naziri olmuş Beklə qohumluq əlaqəsinin olduğu bildirilir. O, 1974-cü ildə dünyasını dəyişib və Ankara şəhərindəki “Cəbəçi” (Əsri) qəbirstanlığında dəfn edilib.<ref name=":0">{{Cite book|title= Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası|page=43}}</ref>
=== Qalereya ===
<center>
<gallery>
Şəkil:Məmməd Əmin Rəsulzadə uşaqlıq illərində.png|<small>Məhəmməd Əmin Rəsulzadə uşaqlıq illərində</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_Bacısı.png|<small>Şəhrəbanu xanım</small>
Şəkil:Ümmülbanu Rəsulzadə.png|<small>Ümbülbanu xanım</small>
Şəkil:Məhəmməd_Əmin_Rəsulzadənin_qızı_Lətifə.png|<small>Qızı Lətifə</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_qızı_Xalidə.png|<small>Qızı Xalidə</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_oğlu_Rəsul.png|<small>Oğlu Rəsul</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin_oğlu_Azər.png|<small>Oğlu Azər</small>
Şəkil:Rəis_Rəsulzadə.JPG|<small>Nəvəsi Rəis</small>
Şəkil:M.Ə.Rəsulzadənin Analığı Maral Xanımın Şəxsiyyət Vəsiqəsi.png|<small>M.Ə.Rəsulzadənin analığı Maral xanımın şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
Şəkil:Ümbülbanu_Rəsulzadənin_şəxsiyyət_vəsiqəsi.png|<small>Ümbülbanu Rəsulzadənin şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
Şəkil:Xalidə_Rəsulzadənin_Şəxsiyyət_vəsiqəsi.png|<small>Xalidə Rəsulzadənin Şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
Şəkil:Azər_Rəsulzadənin_həyat_yoldaşı.png|<small>Azər Rəsulzadənin Şəxsiyyət vəsiqəsi</small>
</gallery><ref name=":0" />
</center>
== Siyasi fəaliyyəti ==
"Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti" adı ilə gizli fəaliyyət göstərən təşkilatın bir qolu da az sonra [[İran]]da qurulmuş və burada başlamış məşrutə inqilabına istiqamət verici rəhbər qüvvəyə çevrilmişdir. 1904-cü ilin axırlarında "Müsəlman demokratik "Müsavat" cəmiyyəti"nin əsasında RSDFP-nin Bakı komitəsinin nəzdində "Müsəlman sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatı" yaradılmışdır. Bu təşkilatın baniləri Mir Həsən Mövsümov, [[Məmməd Həsən Hacınski]] və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşlar.<ref>[[Bakinskiy Raboçiy qəzeti]] N60, 18 mart, 1923-cü il</ref> [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Nəriman Nərimanov]], S.M.Əfəndiyev və başqa inqilabçılar da 1905-ci ildən bu təşkilatın üzvü idilər. Təşkilatın ''"Hümmət"'' adlı qəzeti də nəşr edilmiş, 1904-1905-ci illər arası cəmi 6 nömrə buraxmış qəzetin əsas naşirlərindən biri də M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur.
[[Şəkil:Məmməd Əmin Rəsulzadə (heykəl).jpg|thumb|250px|left|Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Novxanı qəsəbəsindəki heykəli]]
Qəzet öz nəşrini dayandırdıqdan sonra [[1906]]-cı ilin dekabrından ''"Təkamül"'' adı ilə çıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərində və Azərbaycanın qəzalarına ana dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin göndərilməsi bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabçı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn günü, onun qəbri üstündə keçirilən böyük yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev, [[Stalin|İ.V.Stalin]] ilə birlikdə M.Ə.Rəsulzadə də alovlu nitq söyləmişdir.
=== İranda ===
[[1908]]-ci ilin axırında M.Ə.Rəsulzadə çar üsul-idarəsi tərəfindən onun həbs olunması təhlükəsi ilə əlaqədar olaraq [[Bakı]]nı tərk edərək [[İran]]a yola düşür. M.Ə.Rəsulzadə [[Təbriz]]də xalqımızın milli qəhrəmanı [[Səttarxan]]la və onun silahdaşları ilə görüşür. [[Cənubi Azərbaycan]]ın şəhər və kəndlərini gəzir, öz doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından müşahidə edir. Bu müşahidələr sonralar M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığında təsirsiz qalmır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Avropa təhsili görmüş bir qrup İran ziyalısı ([[Seyid Həsən Tağızadə]], [[Hüseynqulu xan Nəvvab]], [[Süleyman Mirzə]], [[Seyid Məhəmməd Rza]] və b.) ilə birlikdə 1910-cu ilin sentyabr ayında [[İran Demokrat Partiyası]]nın əsasını qoyur. O, ''"[[İran-nou]]"'' və ''"İrane Ahat"'' qəzetlərinin baş redaktoru olur. 1909-cu il avqustun 24-də fəaliyyətə başlayan gündəlik və müstəqil "[[İran-nou]]" 2-3 min nüsxə ilə İranın ən böyük qəzeti oldu. 1910-cu ilin yayında bağlansa da, payızda, oktyabrın 26-da artıq Demokrat partiyanın orqanı kimi fəaliyyətini bərpa etdi. Həmin qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadənin çoxlu məqalələri, şeir və publisistik yazıları çap olunmuşdur. O, öz qələmi ilə [[İran]]da [[Avropa]] tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar [[Seyid Həsən Tağızadə]], M.Ə.Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: ''"Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur"''.<ref>"Sühən" jurnalı, Tehran, 1955-ci il, №4</ref> İranda həmin il mürtəce "Etidaliyyun" ("Mötədillər") partiyası təşkil edildi. Bununla əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində "Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun" adlı kitabını çap etdirmişdir. [[1911]]-ci ildə isə [[Ərdəbil]]də müəllifin farsca "Səadəti-bəşər" adlı kitabı nəşr olunmuşdur.
=== Türkiyədə ===
Çar hökuməti [[İran]]dakı inqilabi hərəkatdan qorxuya düşərək onun əsas rəhbərlərindən biri olan M.Ə.Rəsulzadənin ölkədən çıxarılmasını İranın şah hökumətindən tələb eləyir. M.Ə.Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün 1911-ci ilin may ayında [[İstanbul]]a gedir. O, [[Türkiyə]] paytaxtında həmyerliləri [[Əlibəy Hüseynzadə]] və [[Əhmədbəy Ağayev]]lə görüşmüş, [[Yusif bəy Akçuralı]], [[Ziya Göyalp]] və başqa görkəmli alimlərlə yaxınlıq etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə "Gənc türklər" təşkilatına rəğbət bəsləmiş, "Türk ocağı" cəmiyyətində çalışmış və onun əsas orqanı olan, 1911-ci ilin noyabr ayından nəşrə başlayan ''"Türk yurdu"'' jurnalının fəal yazarlarından biri olmuşdur.
[[Şəkil:odlu yurd.jpg|thumb|150px|left|Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin [[Türkiyə]]də nəşr etdirdiyi [[Odlu Yurd dərgisi]]]]
Türkiyədə Rəsulzadə hələ İstanbulda onun göstərişi ilə 1911-ci ilin oktyabrında keçmiş hümmətçilər [[Tağı Nağıyev]] və [[Abbasqulu Kazımzadə]] tərəfindən əsası qoyulan "Müsəlman demokratik Müsavat partiyasına" daxil olmuş və tezliklə onun rəhbərinə çevrilmişdir.<ref>Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. "Müsavat" partiyasının quruluşu, "Azərbaycan", Ankara, №15 (167), 1966-cı il, səh. 12-18</ref> Bu illərdə M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-publisistik fəaliyyətini də davam etdirir.
== Bakıya qayıdışı ==
[[1913]]-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədar ümumi əfv elan olunur və M.Ə.Rəsulzadə vətənə qayıda bilir.
[[Şəkil:Azerbaijani intellectuals.jpg|thumb|
[[Hümmət|“Hümmət” partiyasının]] yaradıcılarıyla birgə. Soldan sağa: [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Əjdər Məlikov]], [[Əsədulla Axundov]] və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
]]
[[1917]]-ci ildə fevral burjua inqilabı baş verdi. Həmin ilin martında açıq fəaliyyətə başlamış "Müsavat" partiyasının orqanı ''"Açıq söz" qəzeti'' yazırdı: {{sitatın əvvəli}}''"Şimdiyə qədər qayəmiz, amalımız məlum olmayan, hüriyyət nədir, təşkilat nədir bilməyən və ümumi millətimizə dəstur olacaq milli və siyasi proqramımız bulunmayan, bulunsa da mindən birimizin belə xəbəri olmayan biz türklər müdhiş inqilab tufanları içərisində kompassız ortada qaldığımızdan hara gedib çırpınmağa, hansı tərəfə vurnuxmağı bilməyib, cəmiyyətlərimiz də divanələr dəstəsi kimi boğaz-boğaza gəlmişik"''.<ref>"Açıq söz qəzeti", №431, 1917-ci il</ref>{{sitatın sonu}}
[[1917]]-ci ilin aprelində Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının qurultayı çağırıldı. Qurultay M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə [[Rusiya İmperiyası|Rusiyanı]] federativ şəkildə təşkil etmək haqqında qərar çıxardı. Bu qurulutayda "Azərbaycan qayəsi" məsələsi yenidən ortalığa atıldı. Həmin ilin mayında maarifpərvər Azərbaycan varlılarından [[Şəmsi Əsədullayev]]in Moskva müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə bağışladığı əzəmətli binada Rusiya müsəlmanlarının qurultayı açıldı. M.Ə.Rəsulzadə Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq haqqında məruzə ilə çıxış etdi. Qurultay səs çoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadənin "Türk-tatarlığı, Türküstan, Qazaxıstan, Başqırdıstan və Azərbaycan-Dağıstan kimi bir neçə muxtariyyətlərdən ibarət olacaq gələcək Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq" barəsində təklifini qəbul etdi.
Bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadə özünün ''"Cəmaət idarəsi"'' və ''"Bizə hansı hökümət faydalıdır?"'' kitablarını çap etdirmiş, onun Moskva müsəlman qurulutayında etdiyi məruzə Əhməd Salikovun çıxışı ilə birlikdə "Şəkli idarə haqqında iki baxış" adı altında çap olunmuşdur.
May ayda M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə ''"Qardaş köməyi" jurnalı'' çap olundu, ancaq jurnalın bircə nömrəsi çıxdı. 1917-ci il iyunun ikinci yarısında "Müsəlman demokratik Müsavat partiyası" ilə "Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası" birləşib, "Türk Ədəm Mərkəziyyət partiyası ''"Müsavat"'' adı altında çıxış etməyə başladı.<ref>"Açıq söz" qəzeti, №501, 18 iyun, 1917-ci il</ref> Onun şöbələri nəinki Azərbaycanın bütün qəzalarında və hətta Rusiyanın [[Həştərxan]], [[Stavropol]] şəhərlərində, [[Ukrayna]]nın, [[Gürcüstan]]ın və [[Ermənistan]]ın paytaxtlarında, Türküstanın mərkəzi Daşkənddə, Cənubi Azərbaycanın mərkəzi [[Təbriz]]də, İranın [[Gilan]] vilayətinin mərkəzi [[Rəşt]]də və Türkiyənin paytaxtı [[İstanbul]]da təşkil olundu.
1917-ci il oktayabrın 26-dan 31-ə qədər 500 nümayəndənin iştirakı ilə Bakıda təntənəli surətdə keçirilən Müsavatın birinci qurulutayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Mərkəzi Komitənin sədri seçilmişdir. Bu qurultaydan sonra Bakıda və Azərbaycanın bütün qəzalarında "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı altında milli hərəkat başlandı. Həmin dövr tarixinə ''Milli Azərbaycan hərəkatı'' kimi daxil olmuşdur.
== Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ==
{{Əsas|Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti}}
[[1917]]-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan və Türküstandan millət vəkili seçilmişdir. [[1918]]-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olundu. Həmin ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan milli şurası yarandı. Səs çoxluğu ilə M.Ə.Rəsulzadə milli şuranın sədri seçildi. [[1918]]-ci il mayın 28-də bütün ölkələrin radio stansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan olunmasını dünyaya yaydılar. Bu o demək idi ki, Azərbaycan xalqı öz varlığını, bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır və milli dövlətinin qurduğunu tam şəkildə bəyan edirdi. [[Fətəlixan İsgəndər oğlu Xoyskinin]] başçılığı ilə [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]] hökuməti təşkil olundu. Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika qurdu. İyunun 17-də Azərbaycan milli şurasının iclasında M.Ə.Rəsulzadə öz alovlu nitqində deyirdi:
{{sitatın əvvəli}}''"Dünya müharibəsi və Rusiya inqilabının təsiri ilə yeni doğulmuş və həyat siyasətinə ilk qədəm basmış olan Azərbaycan qayəsi əhatə olunmaz mühüm dəqiqələr keçirir. Bu yeni türk nüzad siyasəti rişə və buluğ bulub da millətlər zümrəsinə vəsail-həyat olaraq girə biləcək, yoxsa sısqa çocuq kimi südəmər halında tərki-həyat edəcəkdir? İştə bütün zehinləri işğal edən bir məsələ! İştə bir zaman ki, müqəddərat milliliyi əllərinə alanlar üçün Azərbaycan nüzadini tələf etdirməmək kimi müşkül, fəqət müşküllüyü ilə bərabər şərəfli bir vəzifə və məsuliyyət tərtib ediyor"''.<ref>"Azərbaycan" qəzeti, №41, 1918-ci il</ref>
{{sitatın sonu}}[[Şəkil:Rasulzade with Azerbaijani intellectuals.jpg|thumb|Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yoldaşları ilə. Sağdan sola:
[[Abbasqulu Kazımzadə]], [[Kərbəlayi Vəli Mikayılov]], [[Nəsib bəy Yusifbəyli]], Mirzə Məmməd Axundov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, [[Məmmədəli Rəsulzadə|Məmməd Əli Rəsulzadə]], Tağı Nağıyev
|left|332x332px]]M.Ə.Rəsulzadə özünün bu alovlu nitqində hələ Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində ''"Dirilik" jurnalı'' səhifələrində qaldırdığı və sonralar 1917-ci ilin aprelində Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında yenidən ortalığa atılan "Azərbaycan qayəsindən" söhbət açır. Təəssüf ki, bir sıra görkəmli inqilabçıların əsərlərində 1918-ci il mayın 28-nə kimi, yəni Azərbaycan istiqlaliyyəti elan olunana qədər, bu torpağın Azərbaycan adlandırılması barədə, bu xalqın Azərbaycan xalqı olduğu barədə bir kəlmə də yoxdur. Azərbaycan xalqı qarşısında ancaq müstəmləkədən azad olub, öz müstəqil milli dövlətini yaratmaq məsələsi dayanırdı ki, edilən bütün ədalətsizliklər sona bitsin. Bu çətin vəzifəni M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi altında qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları o dövrdə öz üzərlərinə götürdülər. [[1918]]-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin təntənəli açılışında M.Ə.Rəsulzadə demişdir:
{{sitatın əvvəli}}''"Biz o zaman, bizim üçün ən yaxşı məsələni – Azərbaycan muxariyyətini müdafiə edirdik, biz onda sağ və sol tərəfdən amansız tənqidə məruz qalmışdıq.
Sağdan bizə deyirdilər ki, azərbaycanlılıq şüarı ilə siz müsəlmanları parçalayırsınız, türkçülük bayrağı qaldırmaqla – Allah yıxsın – siz [[İslam]]ın əsasını sarsıdırsınız. Soldan isə bizi məzəmmət edirdilər ki, Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərək biz vahid demokratik cəbhəni yarırıq. Buna baxmayaraq "Müsavat" partiyası birinci olaraq Azərbaycanın müstəqilliyi bayrağını yüksəyə qaldırmışdır."''{{sitatın sonu}}
Beləliklə, müsəlman partiyaları arasında Azərbaycan ideyasında fikir ayrılığı yoxdur. Xalqın şüurunda [[Azərbaycan]] ideyası artıq möhkəmlənmişdir<ref>"Azərbaycan" (rusca) qəzeti, No59, 13 dekabr 1918-ci il</ref>.
[[Bakı Dövlət Universiteti]]nin yaranması da M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə [[Milli Məclis|Azərbaycan Parlamentində]] çıxış etmiş və universitetin açılmasını qəti tələb etmişdir. Universitetin ilk rektoru olmuş professor [[V.İ.Razumovski]] [[1922]]-ci ildə çap etdirdiyi ''"Bakı şəhərində universitetin əsasının qoyulması"'' adlı xatirə oçerkində yazır:
''"M.Ə.Rəsulzadənin sayəsində, onun gücü, maarifçilik köməyi ilə "Müsavat" partiyasında universitetin açıq və gizli düşmənləri partiyanın qərarına tabe olmağa məcbur olmuşlar. Biz öz tərəfimizdə artıq iki partiyaya malik idik. "Müsavat" və sosialistlər, bu da parlamentdə çoxluğu təmin edirdi"''.<ref>Bakı Dövlət Universitetinin xəbərləri, №2, 1922-ci il</ref> [[1920]]-ci ilin mart ayında Bakıda rus dilində çapdan çıxmış, ''"1920-ci il üçün Azərbaycan respublikasının təqvim-ünvanında"'' qeyd edilib ki, M.Ə.Rəsulzadə [[BDU]]-nun Tarixi-filologiya fakültəsində "Osmanlı ədəbiyyatı tarixindən" dərs demişdir.
O, burjua xadimi kimi onu damlamağa çalışanlara cavab olaraq yazırdı ki, ''"Mən kasıbçılığın üzündən ali təhsil də ala bilməmişəm, öz pulu ilə Rusiyada və Qərbi avropada təhsil alıb və bu gün özünü bolşevik kimi qələmə verən sizləri nə adlandırmaq olar"''.<ref>"Açıq söz" qəzeti №549, 24 avqust 1917-ci il</ref>
Azərbaycan istiqlalının ildönümü ilə əlaqədar olaraq 1919-cu ildə Bakıda bircə nömrəsi çap olunmuş, lakin geniş oxucu kütləsinə çatdırılmamış "İstiqlal" jurnalında M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan Respublikası" adlı əsəri işıq üzü görmüşdür.
== Rəsulzadə və Stalin ==
[[Şəkil:Kurtuluş dərgisi-001.jpg|thumb|right|150px|Rəsulzadənin Türkiyədə çıxardığı Kurtuluş dərgisi]]
Əsrimizin əvvəllərindən başlayaraq 1907-ci ilin axırlarına qədər Bakıda inqilabi fəaliyyət göstərən İ.Stalinlə ilə M.Ə.Rəsulzadənin tanışlığı olmuşdur. İstanbulda çıxan "Dünya" qəzetindəki M.Ə.Rəsulzadənin ''"Stalin ilə inqilab"'' adlı silsilə xatirə-məqaləsinə görə hələ 1905-ci ildə Balaxanı neft mədənlərində varlılar Stalini fəhlələri tətilə dəvət etdiyi üçün neft quyusuna atmaq istəmişlər, ancaq M.Ə.Rəsulzadə onu ölümdən xilas etmişdir və o, Müsavatçılar tərəfindən Stalinin Bayıl həbsxanasından qaçırılmasının da təşkilatçısı olmuşdur.<ref>Dünya qəzeti, 23 may [[1954]]-cü il</ref>.
[[1920]]-ci ilin noyabr ayının əvvələrində Oktyabr inqilabın ildönümü ilə əlaqədər Bakıda olan İ.V.Stalin Rəsulzadənin həbsdə olduğunu öyrənir. [[Stalin]] XII Ordunun xüsusi şöbəsinin rəisi V.Pankratova [[RSFSR]]-i Millətlər Komissarlığı adından göstəriş verir və özü şəxsən həbsxanaya gedib M.Ə.Rəsulzadəni azad edir. Bununla İ.V.Stalin [[1905]]-ci ildə onu ölümdən qurtaran M.Ə.Rəsulzadə qarşısında öz tarixi vicdan borcunu yerinə yetirdi. O, M.Ə.Rəsulzadəni özü ilə birlikdə [[Moskva]]ya apardı və RSFSR Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili vəzifəsinə təyin etdi. M.Ə.Rəsulzadə RSFSR Millətlər Komissarlığına tabe olan Moskva Şərqşünaslıq (keçmiş Lazarev) institutunda da fars dilində dərs demişdir. RSFSR-in Millətlər Komissarlığının orqanı olan ''"Novıy Vostok" jurnalının'' [[1922]]-ci il 1-ci nömrəsində xəbər verilir ki, jurnalın 2-ci nömrədə M.Ə.Rəsulzadənin ''"Qədim İranın kommunistləri"'' adlı məqaləsi çap olunacaq. Ancaq saydakı xəbərə baxmayaraq, bu məqalə çap edilməmişdir. Məzdəkizm hərəkatından bəhs edən bu məqalə çox yəqin ki, M.Ə.Rəsulzadənin mühacirətə getməsi ilə izah etmək olar. M.Ə.Rəsulzadənin xaricə getməsinin düzgün təfsilatı onun vəfatı münasibəti ilə məşhur Azərbaycan ədəbiyyatşünası, Türkiyədə vəfat etmiş [[Əbdülvahab Yurdsevər]]in xatirə yazısında öz əksini tapmışdır. O yazır:
{{sitatın əvvəli}}"Müsavat" partiyasının gizli mərkəzi komitəsinin ən mühüm təşəbbüslərindən biri M. Ə. Rəsulzadəni Moskvadan qaçırmaq olmuşdur. Əvvəlcə bir yoldaş vasitəsilə, sonra isə sabiq Parlament üzvü, mərhum [[Rəhim bəy Vəkilov]]u və Bakı əsgəri təşkilatının rəisi, şəhid yoldaşımız doktor [[Dadaş Həsənov|Dadaş Həsənzadəni]] bir qədər pul ilə Moskvaya göndərmək surətilə M. Ə. Rəsulzadə ilə təmasda olmuşlar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə təklif olunmuşdur ki, elmi-tədqiqat adı ilə [[Leninqrad]]a getsin. Onun oradan rəhmətlik tatar maarifçilərindən [[Musa Carullah|Musa Cərurullah Bigiyev]]in (1875-1949) müyəssər yardımı ilə və qayıqla Fin körfəzi üzərindən üzərək [[Finlandiya]]ya qaçırılması təmin edilmişdir.<ref>"Azərbaycan" jurnalı, Ankara, №3, 1955-ci il</ref>{{sitatın sonu}}
== Adolf Hitlerə münasibəti<ref>{{Cite book|title= Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası|page=272}}</ref>==
<p>M.Ə.Rəsulzadənin Almaniyanın 1932-1945-ci illərdəki dövlət başçısı [[Adolf Hitler]]lə birbaşa görüşü və münasibəti olmayıb. Onun Almaniya höküməti ilə əlaqələri Şərq Nazirliyinin SSRİ Millətləri üzrə Baş İdarəsinə başçılıq edən professor [[Qerhard Von Mende]] və Almaniyanın sabiq Moskva Böyükelçisi,Xarici İşlər Nazirliyinin təmsilçisi [[Şulenberq]] vasitəsi ilə olub.M.Ə.Rəsulzadənin Almaniya höküməti ilə əlaqə qurmaqda başlıca məqsədi sayı 70 minə qədər olan azərbaycanlı əsirləri xilas etmək və Azərbaycanın müstəqilliyininn Almaniya höküməti tərəfindən qəbul edilməsi idi.Bununla əlaqədar o,Almaniyada olarkən "[[Milli Azərbaycan Komitəsi]]"ni yaratmış,Almaniya höküməti ilə danışıqlar aparmışdı.Lakin Hitler "komitələr" deyil,məhdud səlahiyyətli "milli komisiyalar" yaratmağa üstünlük vermişdi.</p>
<p>Hitlerə və onun faşist ideologiyasına olan münasibətini isə M.Ə.Rəsulzadə belə bildirdi :
<br>''"Hitlerçilik hər şeydən əvvəl komunizm demaqogiyasıa qarşı çıxış etmək üçün yaranmış bir ideyadır.O,faşizm kimi öz müxaliflərindən diktatorluq fikrini götürmüş,lakin oradakı beynəlmiləlçiyi millətçiliklə əvəz etmişdir".''
<p>Almaniyada 1932-1934-cü illərdə nəşr edilən "Demokrasi və Sovetlər" məqaləsində isə M.Ə.Rəsulzadə faşizmə münasibətini belə açıqlayırdı:
<br>''"Daxildə xaricdəki düşmənlərinin qənaətincə,Hitlerizm demokrasi rejiminin müxalifi olaraq iş başına gəlmiş,təsisinə başladığı idarə İtaliyada olduğu kimi,faşist diktatorluğu imiş."''
== Ədəbi fəaliyyəti ==
[[Şəkil:İstiklal dərgisi.jpg|thumb|180px|right|Rəsulzadənin Türkiyədə çıxardığı "İstiklal" dərgisi]]
M.Ə.Rəsulzadə ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, ''"Müxəmməs"'' adlı ilk əsəri [[Şərqi-Rus (qəzet)|"Şərqi Rus" qəzetində]] çap olunmuşdur.<ref>Şərqi-Rus qəzeti. Bakı, 1903-cü il. №20</ref>. Ə.Rəsulzadənin [[Əli bəy Hüseynzadə]]nin redaktor olduğu ''[[Füyuzat jurnalı|Fyuzat]]'', həmçinin [[Əhməd bəy Ağayev]]in redaktorluğu ilə çıxan "[[İrşad (qəzet)|İrşad]]" və "[[Tərəqqi (qəzet)|Tərəqqi]]" qəzetlərində müxtəlif mövzularda məqalələri və şeirləri çap olunmuşdur. Müəyyən müddət o "[[İrşad (qəzet)|İrşad]]" qəzetinin müvəqqəti redaktoru da olmuşdur. [[1907]]-ci ildə çapdan çıxmış gələcəyin böyük bəstəkarı [[Üzeyir Hacıbəyov]]un "Türk-rus və rus-türk lüğəti" kitabının naşiri M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Yenə də həmin ildə o, A.Blyumun ''"Fəhlə sinfinə hansı azadlıq lazımdır (Xalq nümayəndəliyi haqqında)"'' kitabını Azərbaycan dilinə təcümə edib və "Təkamül" qəzeti redaksiyası adından Orucov qardaşlarının mətbəəsində çap etdirmişdir.
[[1908]]-ci il dekabrın 5-də Məhəmməd Əminin "Qaranlıqda işıqlar" pyesi tamaşaya qoyuldu. Pyesin ana xəttini milli oyanış və istiqlal hərəkatının təbliği təşkil edirdi. O, özünün bu əsəri ilə "Azərbaycana muxtariyyət" şüarı fikrini yaymağa başlamışdır. Onun bu pyesi Azərbaycanda milli-istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan ilk dram əsəridir. Bu əsərdən başqa M.Ə.Rəsulzadənin həmin ildə yazdığı "Nagəhan bəla" adlı pyesi də vardır.
M.Ə.Rəsulzadə [[Türkiyə]]də olarkən ''"Yeni lisançılar və türkçülər"'' məqaləsini, [[Təbriz]] həyatından bəhs edən ''"Bir xan"'' adlı kiçik hekayəsini, ''"Dil – ictimai bir əməldir"'' yazısını ''"Şəlalə"'' jurnalında çap etdirir. Sonuncu məqalədə o, [[Azərbaycan dili|Azərbaycan türkcəsini]] göz bəbəyi kimi qorumağı xalqının qarşısında ən mühüm problem kimi qaldırır.
Bundan başqa, o proletar ədibi M.Qorkinin "Ana" əsərindən bir parçanı Azərbaycan dilinə çevirib çap etdirir. Bu tərçümənin o illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına müəyyən təsirini də inkar etmək olmaz. 1914-cü il sentyabrın 16-da şair, yazıçı və jurnalist [[Əliabbas Müznib]]in redaktorluğu ilə ayda iki dəfə nəşr edilən ədəbi-ictimai, iqtisadi, tarixi və siyasi jurnal olan ''"Dirilik"''-in birinci nömrəsi çapdan çıxdı. M.Ə.Rəsulzadənin ''"Dirilik nədir?"'' adlı baş məqaləsi jurnalın ideya istiqamətini müəyyənləşdirirdi və xalqımızı milli oyanışa çağırırdı. O, bu jurnalın səhifələrində çap etdirdiyi "Milli dirilik" başlığı altındakı baş məqalələrdə "Azərbaycan qayəsini" yayırdı. Mirzə [[Mirzə Davud Hüseynov|Davud Hüseynov]] [[1927]]-ci ildə Tiflisdə, rus dilində çap olunmuş ''""Müsavat" partiyası keçmişdə və bu gün"'' adlı kitabında yazır ki, guya ''"[[1917]]-ci ilə qədər Rəsulzadə üçün Qafqazın tərkibində Azərbaycanın mövcud olması ideyası yox idi. Azərbaycan adı altında o vaxt ancaq [[İran]] Azərbaycanı başa düşülürdü"''. Bu fikir özü-özülüyündə yanlış idi. Çünki Rəsulzadə 1911-ci ildə İstanbulda ''"Türk yurdu"'' jurnalında çap etdirdiyi ''"İran türkləri"'' məqaləsində Azərbaycan anlayışının həmçinin Qafqaz hissəsinə də aid olmasını qeyd etmişdir.
Onun "MAR", "MAR-zadə", "M.R-zadə" "Haman", "Sosialist" və s. kimi gizli imzalarla xeyli məqalələri müxtəlif dövrü mətbuatın səhifələrində çap olunmuşdur.
== Mühacirət dövrü ==
[[Şəkil:Rasulzade muhacir.jpg|thumb|left|M.Ə.Rəsulzadə (aşağıdan mərkəzdə) mühacir illərində]]
1922-ci ildə Petroqraddan Finlandiyaya qaçan Rəsulzadə, qərbi Avropaya, oradan da Türkiyəyə gəlir.
[[Şəkil:Resulzade_ve_vanda.jpg|thumb|left|150px|M.Ə.Rəsulzadə həyat yoldaşı Vanda ilə]]
[[1923]]-ci ildə İstanbulda M.Ə.Rəsulzadənin ''"Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti" kitabı çap edilir. "Əsrimizin Səyavuşu", "İstiqlal məfkurəsi və gənclik"'' kitabları çap edilir. 1923-cü ildə İstanbulda çap edilən [[Əsrimizin Siyavuşu|"Əsrimizin Səyavuşu"]] əsəri Rəsulzadənin dahi İran şairi Firdovsinin "Şahnamə"sindən təsirlənərək ,hadisələri zaman və məkan etibarilə dəyişib İran-Turan müharibələri ilə əlaqələndirərək yazdığı bağımsızlıq ruhunda yazılmış əsərdir. "Əsrimizin Səyavuşu" əsəri Məmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan gənclərinə xitabəti ilə sona çatır:
"Əvət, ey vətəndaşlar! Və dolayısıyla sizlər, ey gələcək nəsil, ey gənclik! Ey əsrimizin Siyavuşunun böyümüş oğlu! Sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var. Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı. Onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki: - Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!".<ref>[http://ebooks.azlibnet.az/book/xjriAS1B.pdf ƏSRİMİZİN SİYAVUŞU]</ref>
1923-27-ci illərdə onun redaktorluğu ilə İstanbulda ''"Yeni Qafqasya" jurnalı'' nəşrə başlayır, ancaq Moskvanın tələbi ilə kamalist hökümət jurnalı bağlayır və Rəsulzadə Avropaya getməyə məcbur olur, Varşava və Berlində yaşayır.
M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə İstanbulda ''"İnqilabçı Sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi", "Millət və Bolşevizm" və "Qafqasya türkləri"'' kimi əsərlərini çap etdirmişdir. Həmin ildə onun redaktorluğu ilə ''"Azəri türkü" (1928-1931)'', sonra isə ''"Odlu yurd" (1929-1930)'' jurnalları və həftəlik ''"Bildiriş" (1929-1931)'' qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildə M.Ə.Rəsulzadənin Parisdə fransız dilində ''"Azərbaycan və istiqlaliyyəti"'' və rus dilində ''"Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" kitabları'' çap olundu. 1931-ci ildən M.Ə.Rəsulzadənin mühacirət dövrü Avropa ölkələrində davam edir. Onun redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr edilən ''"İstiqlal" (1932-1934) qəzeti və "Qurtuluş" (1934-1938) jurnalı'' çap edilirdi.
[[1933]]-cü ildə M.Ə.Rəsulzadənin Berlində çap olunan ''"Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər"'' adlı kitabı da böyük maraq doğurur. M.Ə.Rəsulzadə həm də görkəmli ədəbiyyatşünas idi. Onun 1936-cı ildə [[Berlin]]də ''"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı"'' məqaləsi çap edilmişdir. 1938-ci ildə Berlində alman dilində "Azərbaycan problemi" və [[1939]]-cu ildə Varşavada polyak dilində çıxmış ''"Azərbaycanın hüriyyət savaşı"'' kitablarının adlarını çəkməmək olmaz. O, [[1938]]-ci ildən Polşa hökumətində məsləhətçi işləmiş, sonralar [[1940]]-cı ildən [[Rumıniya]]da yaşamışdır. Onun [[1943]]-cü ildə [[İstanbul]]da nəşr olunmuş ''"İslam-türk ensiklopediyasının"'' 1-ci cildində "Azərbaycan ləhcəsi" adlı məqaləsi çap edilmişdir. [[1947]]-ci ildən [[Ankara]]ya köçən M.Ə.Rəsulzadənin [[1949]]-cu ildə ''"Azərbaycanın kültür kələnkləri"'' adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Onun ''"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" (1950-ci il) və "Çağdaş Azərbaycan tarixi" (1951-ci il)'' kitabları həmin illərdə M.Ə.Rəsulzadənin məhsuldar işlədiyini göstərir. O, [[1951]]-ci ildə Ankarada ''"Azərbaycan şairi Nizami"'' adlı sanballı monoqrafiyasını çap etdirməklə dünya nizamişünaslığına bir çox yeniliklər gətirmişdir.
Həmin ildə M.Ə.Rəsulzadənin [[Nyu-York]]da ingilis dilində nəşr olunan ''"Ukrayna" toplusunun'' [[1951]]-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində ''"Azərbaycan respublikası"'' məqaləsi çap edilmişdir. Londonda ingilis dilində nəşr olunan Britaniya ensiklopediyasında ''"[[Müsavat partiyası]]nın yaranması tarixi və [[Azərbaycan Demokratik Respublikası]]nın təşəkkülünə aid"'' məqalə də onun qələmindən çıxmışdır. [[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra [[Türkiyə]]də nəşr edilməkdə olan Türk ensiklopediyasında Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən yazılmışdır. Ankarada yaşadığı dövrdə o, "Türk tarix qurumu" və "Türk dili qurumu" ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. 1952-ci ildən Ankarada nəşr olunan ''"Azərbaycan" jurnalında'' xalqımızın tarixi və ədəbiyyatı haqqında silsilə məqalələri yerləşdirilmişdir. Təkcə buradan M.Ə.Rəsulzadənin heyrətamiz yaradıcılığına bələd olmaq olar. O, İkinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca nəşr olunan ''"Qafqaz" (1932-1938)'' və fransızca buraxılan ''"Prometey" (1928-1939) jurnallarında'' öz məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun 1920-ci ildən sonra işlətdiyi açıq və gizli imzalardan ''"Məhəmməd Əmin Rəsulzadə", "Yalvac oğlu", "Məhəmməd Əmin", "M. Əlif Rəsulzadə"'' və s. qeyd etmək olar.
== Azərbaycan xalqına müraciətləri ==
[[Şəkil:RasulzadeMammadAmin.jpg|thumb|right]]
Rəsulzadə ömrünün sonlarına yaxın, [[1951]]-ci il [[26 avqust]], [[1952]]-ci il, [[1953]]-cü il [[28 may]] olmaqla Azərbaycan xalqına 3 dəfə müraciət etmişdir.<ref>{{Cite book|title= Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası|page=194}}</ref>
===26 avqust 1951===
{{cquote|''"Mən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Amerkanın Səsi" radiosundan danışıram. Həsrətini çəkdiyimiz əziz Vətəninə xitab edə bilmək üçün buna mütəşəkkirəm. Bu radio Birləşik Amerika Dövlətlərinin parlaq tarixini yaradan demokrasi fikirlərini yayır. Bu fikirlər başlıca 2 əsasa dayanır: İnsanlara azadlıq, millətlərə istiqlal!
"Bundan 33 il əvvəl Birinci Dünya hərbinin sonunda çarlıq rejimi çöktü; Vətənimizi istila və istibdadı altında tutan Rusiya İmperatorluğu dağıldı. Azərbaycanlılar illərdən bəri gözlədikləri fürsəti ələ keçirdilər:milli və müstəqil bir Cümhuriyyət qurdular...
Demokratiyanın bu yüksəs əsaslarını həyata keçirmək üçü qurulan milli hökümət iki il yaşadı. Tariximizin ən şanlı dövrünü təşkil edən bu qısa müddətdə hərbdən və hərc-mərcdən çıxan yurdumuzda əmniyyət və asayiş bərpa edildi. Lazım olan zabit və ədalət müəssisələri qurtuldu. Sosial reformlara girişildi. Milli maarifə əhəmiyyət verildi. Mədəniyyət dünyası ilə təmasa gəlindi. Qonşularla yaxşı münasibətlər təsis olundu. Nəticədə Böyük Avropa dövlətləri və Birləşik Amerika tərəfindən Cümhuriyyətimizin istiqlalı tanındı; Lenin və Stalinin imzaları ilə müsəlman millətlərinə sözdə hürriyyət və istiqlal vəd edən bolşeviklər işdə türk və müsəlman dünyasında qurulan ilk cümhuriyyəti Qızıl Ordunun üstün qüvvələri ilə zorladılar. Xalqımız təcavüzə qarşı var qüvvəti ilə savaşdı; fəqət, heyhat məğlub oldu. Nəticədə milli ordunu dağıtdılar, milli ziyalıları kəsdilər, milli sərvəti yağma edərək Moskvaya götürdülər. Bir sözlə məmləkəti sovetləşdirdilər.
Tarixin ən qəddar bir istibdadını quran bolşeviklər sovet rejiminə utanmadan demokratiya deyirlər.Sovetlərlə həqiqi demokratiya arasında yerdən göyə qədər fərq vardır,vətəndaşlar!
Əziz Azərbaycanlılar! Bütün dünyadan əlaqəniz kəsilmiş və təklənmişsiniz. Ətrafınızda sizi xarici aləmdən ayıran dəmir bir pərdə vardır. Başınız min bir bəla və fəlakətlər içindədir. Bu bəlalı və fəlakətli yaşayışı bolşevik propaqandaçıları sizə ideal bir həyat kimi qələmə verirlər. Sovetlər xaricində qalan dünyadakı həyatı fəlakətdən və səfalətdən ibarət bir həyat kimi təsvir edirlər. İnanmayınız qardaşlar! Dünyada asudə yaşayan, qorxu bilməyən azad insanlar, azad millətlər və müstəqil dövlətlər vardır. Bu millətlərin yaşadıqları məmləkətlərdə insanın nə fikrinə, nə vicdanına, nə də imanına təsəllüd edən yoxdur. Azad insanların birliyindən ibarət olan müstəqil millətlər öz-özlərini idarə edirlər.
Azadlıq və milli istiqlal prinsiplərini bundan 175 il əvvəl Amerika, 33 il əvvəl də Azərbaycan bəyannaməsi elan etmişdilər. Bütün dünyanın səadəti kimi Azərbaycanın xilası da bu əsasların tamamilə gərçəkləşməsinə bağlıdır.Təkrar edirəm - İnsanlara azadlıq, Millətlərə istiqlal!"'' <ref>Məhəmməd Əmin Rəsulzadə."Qafqasya" jurnalı, Münhen, №1,avqust 1951-ci il.</ref>}}
'''Qeyd''': Müraciət ixtisarla verilmişdir.
===28 may 1952===
{{cquote|''"Əziz vətəndaşlar!Bu gün sizə Azərbaycan tarixinin ən böyük günü münasibəti ilə xitab edirəm.34 il əvvəl bu gün Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan Cümhuriyyətini qurdu və istiqlalı bütün dünyaya bildirdi.Bu böyük hadisə ilə biz 100 il sürən çar əsirliyindən qurtulduq.Azərbaycan milləti bu gündən etibarən dünya dövlətləri arasında müstəqil bir mövqe tutmağa əzm etdi.
Azərbaycanın 19-cu əsrin başlarında Rusiya çarlığına qarşı göstərdiyi mübarizə həyəcanlı səhnələrlə doludur.Cavad xanın rus işğalçılarına qarşı "ölmək var,dönmək yoxdur" deyərək şəhid olması Azərbaycan mərdliyinin bir nümunəsidir.
Tarixin hər dövründə iləri fikirləri mənimsəyən Azərbaycan xalqı əsrimizin hakim ideologiyasına uyaraq qurduğu müstəqil dövlətə cümhuriyyət şəklini verdi.Türk və müsəlman dünyasının birinci cümhuriyyəti Milli Şura tərəfindən nəşr olunan istiqlal bəyannaməsindəki əsas prinsiplər üzərində quruldu.Bu prinsiplərə görə:
<br>1-Azərbaycan xalqı hakimiyət haqqına malik,Azərbaycan da tam hüquqlu bir dövlətdir
<br>2-Müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarə şəkli xalq cümhuriyətidir.
<br>3-Azərbaycan Xalq Cümhuriyəti bütün millətlər,xüsusəndə qonşulu millət və dövlətlərlə yaxşı münasibətlər qurmaqdadır.
<br>4-Azərbaycan Xalq Cümhuriyəti millət,məzhəb,sinfi və cinsi fərqi gözləmədən hüdudları içində yaşayan bütün vətəndaşlarına siyasi və mədəni hüquqları təmin edir."'' <ref>Məhəmməd Əmin Rəsulzadə."Qafqasya" jurnalı, Münhen,1952-ci il.</ref>}}
'''Qeyd''': Müraciət ixtisarla verilmişdir.
===28 may 1953===
{{cquote|''"Əziz Vətəndaşlarım!
Amerikanın Səsi Radiosunun verdiyi imkanlardan istifadə edərək bu gün Azərbaycan tarixinin ən böyük günü olan 28 Mayısda Sizlərə xitab edirəm. 100 il sürən Çar əsarətindən sonra bundan 35 il əvvəl Azərbaycan Şurayi Millisi, Azərbaycan Cümhuriyyətinin İstiqlalını bütün dünyaya elan etdi. O tarixdən əvvəl bir millət olaraq varlığını isbat edən Azərbaycan xalqı, bu tarixdən etibarən millət olaraq bir dövlət qurmuş və bu dövlətin istiqlalı bütün mövcudiyyətilə mədana atılmışdır. Mədəni bütün bir tərəkəyə (mirasa) malik olan vətənimiz siyaset sahəsində çox böyük və dəyərli həmlələr göstərmişdir. İstiqlal uğrunda yapılan tarixi savaşların ən qanlısı 19-cu əsrin başlarında Rusiya Çarlığına qarşı yapılmışdır. 30 il qədər sürən bu savaş qəhrəmanlıqlarla doludur. Cavad Xanın 1804-də Gəncədəki şanlı qəzası dillərdə dastandır. "Ölmək var, dönmək yoxdur". Bu həqiqi vətənpərəstlərin tətbiq etdikləri ən müqəddəs bir şüardır.
28 Mayıs 1918-də, İstiqlalını elan etməklə Azərbaycan tarixinin təbii bir nəticəsini fikirdən işə keçirdi. Eyni zamanda, o zəmanəyə hakim olan əsrin böyük şüarından istifadə edirdi. Hər millət öz müqəddəratını özü hall etməyə səlahiyyətdardır, düsturunu xalqın ümumi rəyinə uyaraq istiqlalını elan edirdi. Istiqlal elanı üzərinə qurulan milli Azərbaycan Hökuməti, az zamanda məmləkətdə çox böyük işlər gördü. 100 ildən bəri əsgərlikdən mənedilən (qadağan edilən) Azərbaycanda bir ordu yaratdı. Çarlıq zamanında Dövlət idarəsinə yaxın buraxılmayan Azərbaycanlılardan zabita və əmniyyət qüvvətləri vücuda gətirdi. Sosial sahədə əsaslı islahata girişdi. Kəndlilərə torpaq vermək üçün qanunlar hazırladı. Fəhlələrin haqlarını qorumaq üçün tədbirlər aldı. Xalqı az zamanda oxutmaya başladı. Türkcəyi dövlətin dövlətin rəsmi dili elan etdi. Orta və Ali məktəblər açdı. Qərbi Avropa demokrasiyaları tipində, xalq nümayəndələri cavabdeh bir hökumət üsulu idarəsi yaratdı. Hakimiyyət, Millət Məclisinin əlində idi. Parlamentodan etimad almadıqca heç bir Hökumət iş başında qala bilməzdi. Məmləkətdə tam bir azadlıq vardı. O zaman indi Sovet zamanında olduğu kimi terror deyilən şeydən heç bir əsər yoxdu. Şahıslarda, məskənlərdə əmin və əmanda idi. Vətənin qapıları indi olduğu kimi bütün dünyaya qapalı deyildi. Hər azərbaycanlı, istədiyi zaman hara istərsə gedərdi. Qonşu və Avropa Dövlətləri ilə dostluq münasibətləri təsis edilmişdi. Bütün millətlərlə alış-veriş vardı. Bütün bunların nəticəsində idi ki, Cümhuriyyətimizin istiqlalı Avropa Dövlətləri ilə Birləşik Amerika tərəfindən tanındı. Onları təqibən böyük bir çox dövlətlər dahi istiqlalımızı tanıdılar. Türkiyə ilə İran, Azərbaycanla münasibətə gəldilər. Aralarında dostluq və qardaşlıq muahədələri (əhdnamə, bağlaşma) imzalandı. 12, Yanvar, 1920, Cümhuriyyətin dövlətlər tərəfindən tanınması günü idi. Bu günü, Azərbaycan xalqı, candan bayram etdi. Bu həqiqətən böyük bir bayramdı. Çünki bu gündən etibarən Azərbaycan Davası, Rusiyanın bir iç məsələsi olmaqdan çıxmış, millətlər arası bir məsələ olmuşdu. Mədəniyyət tariximizin şanlı fikir adamları tərəfindən alqışlanan azadlıq və istiqlal fikri məmləkətimizdə yerləşdi və bu illəri dünya demokrasiyası tərəfindən təqdir ilə qarşılandı. 100 ildən bəri üstümüzə çökən istibdad və istila həyulası (xəyal) artıq bizdən uzaqlaşdı.
Heyhat!, qədər (tale) imtahanları tamam deyildi. Qanlı Çar istibdadının yerini bu dəfə ondan daha qanlı bolşevik istibdadı tutdu. Bala azadlıq istiqlalımız, qızıl istilaçıların ayaqları altında əzildi. Müqavimət edən məmləkətdə qan gövdəyə çıxdı. Bundan bir ay əvvəl 28 Apreldə Sovet propaqandaçıları bu qanlı istila hərəkətini sizə azadlıq və istiqlal hadisəsi kimi göstərdilər. Sizdə, sizə dünyanın ən azad və demokrat rejimi kimi kəlama verilən Sovet quruluşu, işdə qəddar və ən yalançı bir istibdad rejimidir. Müqayisə etmək imkanında olsaydınız bunun nə qədər doğru olduğunu gözünüzlə görürdünüz. Azadlığımızı əlimizdən alan millətdən qorxmurlarsa dəmir pərdəni qaldırsınlar, azadlık elan etsinler. Edəbilməzlər. Çünki ağla-qara meydana çıxar. Onlar səptərə (yarasa) kimidilər, günəşdən qaçarlar.
{{Dinlə
| adı =Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan xalqına müraciəti
| faylınadı = Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan xalqına müraciəti.ogg
| izahı = Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Amerikanın Səsi" radiosu vaitəsiylə Azərbaycan xalqına müraciətinin lent yazısı
}}
Azərbaycan, onunla bərabər bütün Qafqasya Cümhuriyyətləri həqiqi azadlık ve istiqlalına 1918-in Mayısında qovuşdular. 1920-də isə bu azadlık və istiqlal, qızıl Rus ordusu tərəfindən üstün qüvvətlərlə, qanla ve ateşlə basdırıldı. Faciələr və qəhrəmanlıqlarla dolu olan bu mücadilədə on minlərcə vətəndaş şəhid oldu. 1920 istilasına qarşı, 1918 istiqlal haqqını müdafiə edən Kafqasya millətləri, indi 33 ildir ki, müxtəlif vasitələrlə mücadilə edirlər. Zaman-zaman dramatik şəkillər alan bu mücadilədə vaxtı ilə yalançı kommunist şüarlarına aldanan yol azmış bəzi vətəndaşlar belə, bu gün haqqı milliyyətçilər və vətənpərvərlər cəbhəsinə keçmişlərdir. Yabançı istilası üzərinə əcnəbi məmləkətlərə çıxmış olan Qafqasya mühacirləri, milli istiqlal davasını, mədəni dünya əfkarı ümumiyyəsinə (ictimaiyyətin fikri) anlatmakdadırlar. Bu vəzifəni ifada, nə kimi müşküllərə uğradığımızdan bəhs etməyin burada yeri deyildir. Bu qədər demək lazımdır ki, Sovetlərdə kommunist rejiminə düşən millətlərin hər dürlü haqq və hüquqdan məhrum qullardan ibarət cəmiyyətlər halinə gəldiyini azad dünyaya anlatmaq çox çətin olmamışdır. Şükür ki, hadisələr bizə kömək edir. Dünya Sovet həqiqətini görməyə başlayır. 8 ildən bəri hərbi bitirmişkən sülhə qovuşa bilməyən dünya, artıq məsələni anlayır. Bilir ki, azadlıq və insan haqlarını inkar edən kommunistlər, müəzzəm (böyük) bir dövlət halında ayaqda durduqca və dünya inqilabı atəşi ilə yandırmaq üçün könlü çəkdikcə yer üzündə heç bir zaman sülh və asayiş buluna bilməyəcəkdir. Azadlıq, cahanşumul bir fikirdir. Bir tək əsir insan, bir tek əsir millət qaldıqca, dünya həqiqi azadlıq və əmniyyət üzü görə bilməz. 1918 Mayısındakı tarixi qərarları ilə azadlıq denən (deyilən) millətlər cəbhəsində yer alan Qafqasya millətlərinin müqəddəratları, azad millətlərin müqəddəratları ilə bağlanmışdır. Rusiyadan ayrılmanın bir irtica, başqalarından ayrılmanın bir inqilab olduğunu söyləyən Sovet diktatoru Stalin ölmüşdür, amma, onun iki üzlü sistemi Stalinizm hələ ayaqdadır. Bu sistem gün keçdikcə dünya həqiqətləri dah qarşılaşmaqda, haq ilə batil, yalan ilə doğru üz-üzə gəlməkdədir.
Şübhəsizdir ki, bir gün həqiqət parıldayacaq, azadlıq əsasını, Birləşmiş Millətlər prinsipini və insan haqlarını tutan tərəf qalib gələcəkdir. Bu qalibiyyət günəşi, qızıl istibdad zülmü altında inləyən əziz vətənimizdə 1918-in 28 Mayısı kimi yenidən doğacaqdır. Buna qətiyyən şübhə etməyiniz, Vətəndaşlar! Üç rəngli İstiqlal Bayrağını döşlərində gəzdirən buradakı vətən ayrısı bizlərdən, orada hər dürlü qorxu və təhdid altında qəlbləri istiqlal eşqiylə çırpınan azadlıq ayrısı sizlərə candan salamlar göndərir, 28 Mayıs istiqlal qurbanlarının əziz ruhları huzurunda hörmətlə əyilir və hər iki tərəfi birləşdirən milli böyük həsrəti, şairin deyişiylə dilə gətirirəm:
'''Sən bizimsən, bizimsən durduqca bədəndə Can,'''<br/>
'''Yaşa - yaşa çox yaşa, ey şanlı Azərbaycan!'''"}}
== Vəfatı və vəfatından sonra ==
[[Şəkil:Rəsulzadə-dəfn-mərasimi.jpg|thumb|left|Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin cənazəsi [[Cebeci Asri qəbiristanlığı|Əsri məzarlığına]] aparılarkən]]
[[Ankara Universiteti]]nin tibb fakültəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən yatan Məhəmməd Əmin [[1955]]-ci il martın 6-da gecə saat on birə on dəqiqə qalmış üç dəfə ''"Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan!"'' deyərək əbədiyyətə qovuşdu. Ankara radiosu martın 7-sində saat 22:45-də sabiq Azərbaycan milli şürasının sədri M.Ə.Rəsulzadənin vəfat etdiyi xəbərini təəssüflə bütün dünyaya yaydı.
Martın 8-də Ankaranın Hacı Bayram məscidində M.Ə.Rəsulzadənin dostları onun tabutu başında fəxri qarovulda dayandılar. Ankara şəhər valisi Kamal Aygün də başsağlığı verməyə gəlmişdi. Bundan əlavə cənazənin önündə “Azərbaycan Kültür Dərnəyi”, “Yardımlaşma Dərnəyi”, “Milli Kitabxana”, “Türk Kitabxanaçılar Dərnəyi”, “Qarslı Yüksək Tələbələrə Yardım Dərnəyi”, “Qəzetəçilər Cəmiyyəti” təmsilçiləri, İdil-Ural və Krım türklərinin, polşalıların nümayəndələri vardı<ref>"M.Ə.Rəsulzadə ensklopediyası" səh.:358.</ref>. Cənazə zamanı [[Əbdülvahab Yurdsevər]], [[Əhməd Cəfəroğlu]]nun, [[Mirzə Bala Məmmədzadə]], [[Həmdulla Sübhi Tanrıövərin]], [[Sədri Məqsudi]], [[Cəfər Seyidəhməd Krımər]], [[Abdulla Battal Taymas]], [[Zəki Vəlidi Toğan]] kimi görkəmli şəxslər də çıxış etdilər. M.Ə.Rəsulzadə [[Ankara]]da, [[Cebeci Asri qəbiristanlığı|Əsri qəbirstanlığında]] dəfn edilmişdir.
Vəfatı ilə bağlı Türkiyədə, İranda və Qərbi Avropa ölkələrində xeyli nekroloq çap olunub. Bunlara misal olaraq Türkiyədə nəşr edilən “Dünya”, “Birlik”, İranda çap olunan “Aram”, “İrani-Nov” qəzetləri, Almaniyada yayımlanan “Azadlıq” radiosunu göstərmək olar. Bunlardan ən maraqlısı S.H.Tağızadənin çap etdirdiyi nekroloqdur. Əsli Ordubaddan olan, özü [[Təbriz]]də dünyaya gəlmiş, M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə İran məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri hesab edilən, sonralar Pəhləvi üsul-idarəsinin tərəfdarına çevrilən və bununla da öz doğma xalqına yad bir adam olan, İranın ən görkəmli dövlət xadimi, diplomatı və alimi sayılan Seyid Həsən Tağızadə ''"Sühən" jurnalında'' yazırdı:
''"Rəsulzadə, bütün ömrüm boyunca, Şərq dünyasında tayına rastlaşmadığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. Məhəmməd Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbi, doğru sözlü, mətanətli, tam mənasıyla dürüst, fikir və yoluna dərin bir iman bəsləyən fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Belələrinə zəmanəmizdə və hələ bizim tərəflərdə rast gəlmək mümkün deyildir"''.<ref>"Sühən" jurnalı, tehran, No4, 1955-ci il</ref>
[[Şəkil:Məhəmməd_Əmin_Rəsulzadənin_cənazəsi.jpg|thumb|right|Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin cənazəsi]]
[[1978]]-ci ildə Ankarada M.Ə.Rəsulzadənin ''"Milli təsanüd" ("Milli həmrəylik")'' adlı kitabı nəşr olunmuşdur. [[1985]]-ci ildə Oksfordda M.Ə.Rəsulzadənin ''"Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm" adlı kitabı'' ingilis dilində ön sözlə, rus dilində ikinci dəfə çap edilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin [[1989]]-cu ildə ''"Əsrimizin Səyavuşu"'' və [[1990]]-cı ildə isə ''"Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti"'' adlı kitabları Ankarada yenidən işıq üzü görmüşdür.
[[1993]]-cü ildə Türkiyə Respublikasında tikilmiş məktəbə (Mehmet Emin Resülzade Anadolu Lisesi) adı verilmişdir.
[[Şəkil:Rasulzade son and father grave.JPG|thumb|right|Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin atasının və oğlunun məzarı (156 ada 12 parsel saylı məzar)]]
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olması münasibətilə Azərbaycan Respublikasının 2-ci Prezidenti [[Əbülfəz Elçibəy]] ''"Görkəmli ictimai-siyasi xadim M.Ə.Rəsulzadənin totalitar sovet rejimi dövründə repressiyaya məruz qalmış ailə üzvlərinin Azərbaycana qaytarılması və onların sosial-məişət məsələlərinin həlli haqqında"'' 24 dekabr 1992-ci il tarixli, 254 nömrəli Sərəncamı imzalamışdır.<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=8018&doctype=0 Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 24 dekabr 1992-ci il tarixli, 254 nömrəli Sərəncamı]</ref>
[[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]] "Bakı şəhərində M.Ə.Rəsulzadənin abidəsinin ucaldılması haqqında" 26 saylı, 13 yanvar 1993 tarixli qərar qəbul etmişdir.<ref>[http://www.azadliq.info/40200.html Ustada sevgimizi onun irsini dərindən öyrənməklə nümayiş etdirək] [/wiki/Şəkil:Bakı_şəhərində_M.Ə.Rəsulzadənin_abidəsinin_ucaldılması_haqqında_26_saylı_qərar_(13.01.1993).jpg şəkli]</ref>
Azərbaycan Respublikasının 3-cü Prezidenti [[Heydər Əliyev]] ''"Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadənin anadan olmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında"'' 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli Fərmanı imzalamışdır.<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=8734&doctype=0 Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli Fərmanı]</ref><ref>[http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi M.Ə.Rəsulzadənin anadan оlmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 1993-cü il tarixli, 79 nömrəli '''Fərmanı'''] — '''anl.az''' saytı</ref>
Azərbaycan Respublikasının 4-cü Prezidenti [[İlham Əliyev]] ''"Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında"'' 22 noyabr 2013-cü il tarixli sərəncam imzalamışdır.<ref>[http://president.az/articles/10239 ''Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı''. '''president.az'''] {{az}}</ref>
[[Cebeci Asri qəbiristanlığı]]nda M.Ə.Rəsulzadənin qəbirin üstündə, [[Ankara]] bələdiyyəsi tərəfindən, memorial ucadılmışdır. Memorialın yanında [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] və [[Türkiyə|Türkiyə Cümhuriyyətinin]] bayraqları dalğalanır. M.Ə.Rəsulzadənin qəbirin GPS koordinatları: {{comment|N39.94443 E32.88616|39.94443 şm. e. 32.88616 ş. u.}}
<center>
<gallery widths="160px" heights="200px">
Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 1.jpg|<small>Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı (ümumi görünüş)</small>
Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 2.jpg|<small>28 mayıs sokağı tərəfindən ümumi görünüş</small>
Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 3.jpg|<small>Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qəbri</small>
Məhəmməd Əmin Rasulzadənin məzarı 4.jpg|<small>qəbirin üzərində olan yazılar</small>
</gallery>
</center>
== Xronoloji fəaliyyəti ==
* [[1902]]-ci ildə "[[Müsəlman Gənclik Təşkilatı]]"nı yaradıb.
* [[1903]]-cü ilin 2 mayında ilk məqaləsi "Şərqi-Rus" qəzetində çap edilib. Elə həmin il rəhbəri olduğu [[Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar Dərnəyi]]ni qurub.
* [[1903]]-cü ilin 14 mayında “Şərqi-Rus” qəzetində əmisi oğlu və yaxın mücadilə dostu Məhəmməd Əli Rəsuloğlu ilə birlikdə “Hümmət və qeyrət vaxtıdır” məqaləsi çap edilir.
* [[1903]]-cü ilin 18 mayında “Şərqi-Rus” qəzetində “Öz müxbirlərimizdən” başlığı ilə elmin vacibliyindən bəhs edən yazısı və sonda “Elm tərifində deyilibdir” adlı müxəmməsi (şeri) çap edilir.
* [[1904]]-cü ilin iyununda [[Stalin|İ.V.Stalin]] inqilabi iş aparmaq üçün [[Bakı]]ya gəlir. Qeyd edək ki, [[Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası|Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası]]nın Bakı Komitəsi müsəlman gəncləri arasında fəal iş aparan, onları maarifləndirən və milli dirçəliş fikirləri yayan 20 yaşlı M.Ə.Rəsulzadəni və onun başçılıq etdiyi “Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar” təşkilatını öz təsiri altına salmağa çalışırdı. İ.V.Stalinlə M.Ə.Rəsulzadəni ilk tanış edən isə əmisi oğlu [[Məmmədəli Rəsulzadə|M. Ə .Rəsuloğlu]] olmuşdu. Bakının [[Balaxanı]] bölgəsində fabrik işçilərinə məxsus bir otaqda keçirilən görüş sonradan onların yaxın dostluq münasibətlərinə çevrilir. Sonrakı dövrdə M.Ə.Rəsulzadə Stalinin Bakının Bayıl həbsxanasından qaçırılmasında önəmli rol oynayır.
* [[1904]]-cü ilin oktyabr-noyabr aylarında [[Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası|Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası]]nın nəzdində yaradılan “Hümmət” Sosial-Demokrat Təşkilatının yaradıcılarından biri olur. Qeyd edək ki, bu həm də [[Zaqafqaziya]]da yaradılan ilk müsəlman sosial-demokrat qrupuidi. “[[Hümmət]]”in baniləri arasında onda başqa [[Nəriman Nərimanov|N.Nərimanov]], [[Məşədi Əzizbəyov|M. Əzizbəyov]], [[Mir Həsən Mövsümov|M.H.Mövsümov]], [[Məmmədhəsən Hacınski|M.H.Hacınski]], eyni zamanda sonradan [[Müsavat Partiyası|Müsavat]]ın yaradıcılarından olan [[Abbasqulu Kazımzadə|A.Kazımzadə]] və K.Mikayılzadə var idi.
* [[1904]]-cü ildə M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə “Hümmət” qəzeti çap edilir. M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, “Hümmət” [[Qafqaz]]da türk (Azərbaycan) mətbuatı arasında partiya orqanı olmaq üzrə ilk qəzet olub. [[1904]]-[[1905]]-ci illərdə bu qəzetin 5-6 sayı çap edilir. 1917-ci ilin iyulun 3-də isə qəzet [[Nəriman Nərimanov|N.Nərimanov]]un redaktorluğu ilə yenidən Bakıda nəşrə başlayır.
* [[1905]]-ci ildə “Hümmət” qəzetinin 3-cü sayında “Hümmətür-rical” (yəni, “Kişilərin hümməti dağları qoparar”) adlı məqaləsi çap edilir. Və həmin yazıda birləşməyin, islama bağlılığın vacibliyini göstərir. M.Ə.Rəsulzadə həmin məqalədə yazırdı: ''“Hərəmiz bir küncdə bir xüsusi cəmiyyət qayırıb (yaradıb) da müxtəlif yollar ilə getməkdənsə birləş-məli, öz fikir və fellərimizdən bir-birimizi halı etməliyiz”''.
* [[1906]]-cı ilin 5 yanvarında “[[İrşad (qəzet)|İrşad]]” qəzeti ilə əməkdaşlığa başlayır, orada “Kənddə müsibət” məqaləsini çap etdirir. Bu məqaləsində o, erməni-müsəlman qırğınından bəhs edir, insanların bir-birini öldürməyindən, malını, əmlakını qarət etməsindən yazıb sonda bu fikri söyləyir: ''“Ey vətəndaşlar! Bəsdir bu qədər həlakət! Bəsdir bu qədər qəflət!”''
* [[1906]]-cı ilin 16 fevralında “[[İrşad (qəzet)|İrşad]]” qəzetində çap edilən “Qara pul”şerində ilk dəfə olaraq “Razi” təxəllüsünü işlədir.
* 1906-cı ilin 20 fevralında “[[İrşad (qəzet)|İrşad]]” qəzetində ilk dəfə olaraq İran haqqında və buradakı proseslərdən yazır, “ədalətxana” məclisinə toxunur, məqaləsini bu sözlərlə bitirir: ''“Yaşasın İranda hürriyyət! Yaşasın İranda qanuni əsası!”''
* [[1906]]-cı ilin 3 martında “[[İrşad (qəzet)|İrşad]]” qəzetində “Çin müsəlmanları” adlı məqaləsini çap etdirir. Tehranda nəşr edilən qəzetlərin birinə istinadən bir doktorun [[Çin Xalq Respublikası|Çinə]] səyahətində buradakı çoxlu bölgələrdə [[müsəlman]]ların yaşadığını, onların adət-ənənəsindən bəhs etdiyini yazır.
* [[1906]]-cı ilin 8 martında [[Bakı]]da “Nicat” mədəni-maarif cəmiyyəti təşkil edilir. M.Ə.Rəsulzadə cəmiyyətin əsas üzvlərindən biri olur. Bu cəmiyyətin üzvləri arasında [[Üzeyir Hacıbəyli]], [[Hüseynqulu Sarabski]], [[Sultan Məcid Qənizadə]], [[Mehdi bəy Hacınski]], [[Sidqi Ruhulla]] və digər tanınmı şəxsiyyətlər vardı. Cəmiyyətin başlıca məqsədi [[azərbaycanlılar]]ı savadlandırmaq və maarifləndirmək, yoxsul uşaqlarına kömək etmək, onları məktəblərə cəlb etmək, ehtiyacı olanlara isə maddi kömək göstərmək idi. Cəmiyyət [[Bakı]]da və bəzi [[Bakı kəndləri]]ndə kitabxana, qiraətxana açmışdı. Balaxanıda açılan məktəbdə isə tanınmış şair [[Mirzə Ələkbər Sabir|M.Ə.Sabir]] dərs demişdi. 1908-ci ildə [[Leyli vә Mәcnun (opera)|“Leyli və Məcnun” operası]] Bakıda məhz “Nicat” cəmiyyətinin fəallığı ilə göstərilmişdi. Cəmiyyət həftədə bir dəfə “Nicat” adlı qəzet buraxırdı. Qəzet [[İsa bəy Aşurbəyov]]un vəsaiti və redaktorluğu dərc olunurdu. Cəmiyyət benefislər keçirir, şəhər bağında arabir gəzintilər təşkil edir, toplanan vəsaiti xeyriyyə işlərinə sərf edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə təşkil olunan belə gəzintilərin birindən toplanan 200 rubl vəsaitlə [[İosif Stalin|İ.V.Stalini]] həbsxanadan qaçırmaq mümkün olmuşdu.
* [[1906]]-cı ildə yaratdığı “Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar Dərnəyi” bu dövrdən başlayaraq “Müsəlman Demokratik Müsavat Cəmiyyəti” adı ilə gizli fəaliyyət göstərir. Bu təşkilatın bir xətti də [[İran]]da başlanan [[Məşrutə inqilabı]] və inqilabçıları ilə sıx əlaqə qurur.
* [[1906]]-cı ilin 19 iyulunda Bakıda nəşr edilən “Dəvət-Qoç” qəzetində “Mərəzimizin çarəsi” adlı yazısı çap olunur. Bu yazısında erməni-müsəlman qırğınına mənfi münasibət bəsləyir. Mövcud bürokratik rejimi tənqid edərək yazır: ''“İki milləti bir-biri ilə vuruşdurub, nahaq qanlar içində inqilabı qərq etmək istədilər”''
* [[1906]]-cı ilin 16 dekabrında “Təkamül” qəzetinin ilk sayında “Şeytan işinin nəticəsi” adlı məqaləsi çap edilir. Bu yazısında o, baş verən qırğın nəticəsində həm müsəlmanların, həm də ermənilərin fəlakət və səfalətə düçar olduqlarını qeyd edir.
* [[1906]]-cı ilin 20 iyulunda “Dəvət” qəzetində “Bəlayi-əzim” adlı məqaləsi çap edilir. Bu yazısında o, Rusiyanı əhatə edən bəlalardan, təcavüzlərdən, zülmlərdən bəhs edir, çar məmurlarını kəskin tənqid atəşinə tutur: ''“Bəsdir, bəsdir içdiyiniz insan qanları, bəsdir iki milləti bir-biri ilə çalışdırıb, sonra hər ikisini də badi-fənaya verdiniz!”''
* [[1907]]-ci ilin 3 fevralında “Təkamül” qəzetinin 7-ci sayında məişətdən bəhs edən “Nagəhan bəla” adlı məişət mövzulu səhnə əsəri çap edilir. Bu əsərdə o, elmin əhəmiyyətini xüsusi qeyd edir, fəhlə tətillərindən danışır.
* [[1907]]-ci ilin sonlarında siyasi fəaliyyətinə görə təqib olunub.
* [[1908]]-ci ildə [[İran]]da çalışıb ([[1908]] – [[1911]]), [[Səttar xan]] hərəkatında yaxından iştirak edib.
* [[1910]]-cu ildə [[İran Demokrat Partiyası]]nı yaradıb.
* [[1911]]-ci ildə Rusiya səfirliyinin tələbi ilə [[İran]]dan qovulub.
* [[1911]]-[[1913]]-cü illərdə [[İstanbul Türk Ocağı]]nda çalışıb və [[Əhməd bəy Ağaoğlu]], [[Əli bəy Hüseynzadə]], [[Ziya Göyalp]] ilə birgə "[[Türk yurdu]]" dərgisində maraqlı məqalələrlə çıxış edib.
* [[1913]]-cü ildə [[Romanovlar]] sülaləsinin 300 illiyi ilə bağlı verilən ümumi əfvdən sonra [[Bakı]]ya qayıdıb və siyasi fəaliyyətlə məşğul olub.
* [[1917]]-ci ildə [[Müsavat Partiyası]]nın sədri olub.
* [[1918]]-ci ilin may ayının 28-də [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] elan olunandan sonra [[Azərbaycan Milli Şurası]]nın sədri seçilib. ADR-i ([[Azərbaycan Demokratik Respublikası]]nı – Müsəlman Şərinqdə ilk demokratik dövlət) qurub.
* [[1919]]-cu ildə [[Bakı Dövlət Universiteti]]ni yaradıb və burada Osmanlı Ədəbiyyatı Tarixindən dərs deyib.<ref>"M.Ə.Rəsulzadənin pedaqoji ideyaları". Yusif Talıbov, Fərahim Sadıqov, Sərdar Quliyev. Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Ünsiyyət, 2000. - səh. 378.</ref>
* [[1920]]-ci il 27 aprel işğalından sonra həbs edilib, [[Moskva]]ya aparılıb, bir müddət orada yaşayıb, az sonra [[Müsavat Partiyası]]nın tapşırığı ilə [[Leninqrad]]a gedərək, oradan [[Finlandiya]], daha sonra [[Türkiyə]] ərazisinə keçib.
* [[1922]]-ci ildən başlayaraq mühacirət həyatı yaşayıb. Müxtəlif illərdə [[Türkiyə]]də, [[Polşa]]da, [[Almaniya]]da, [[Rumıniya]]da [[Azərbaycan]]ın istiqlalı uğrunda mübarizəsini davam etdirib.
* [[1923]]-cü ildə [[İstanbul]]a qayıdıb.
* [[1937]]-ci ildə Sovet rejimi oğlu Rəsulu güllələyib, ailəsini [[Qazaxıstan]]a sürgün edib.
* [[1938]]-ci ildə [[Polşa]]da (1938-1940);
* [[1940]]-cı ildə [[Rumıniya]]da olub (1940-1943)
* [[1947]]-ci ildə [[Ankara]]ya dönüb.
* [[1952]]-ci ildə [[Ankara]]da "Azərbaycan" dərgisini yaradıb.
* [[1955]]-ci il mart ayının 6-da [[Ankara]]da dünyasını dəyişib və [[Cebeci Asri qəbiristanlığı|Ankara Əsri qəbristanlığında]] dəfn edilib.
=== Yaratdığı və yaranmasında iştirak etdiyi təşkilatlar ===
* ''“Azərbaycanlı Gənc İnqilabçılar Dərnəyi”'' (sədr). [[Bakı]], [[1903]]-cü il.
* ''”Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası – Hümmət”'' təşkilatı. [[Bakı]], [[1904]]-cü il.
* ''“Müsəlman Demokratik Müsavat Cəmiyyəti”''. Bakı, [[1905]]-[[1906]]-cı illər.
* ''“Müsəlman Demokratik Partiyası – Müsavat”''. Bakı, [[1911]]-ci il.
* ''“Nicat”'' Mədəni-Maarif Cəmiyyəti (sədr). [[1916]]-cı il. [[Birinci rus inqilabı]] dövründə yaradılıb.
* ''“Gizli Müsavat”'' təşkilatı. Bakı, [[1920]]-ci il.
* ''“Azərbaycan Milli Mərkəzi”'' (sədr). [[İstanbul]], [[1924]]-cü il.
* ''“Müsavat”'' Partiyası Xarici Əlaqələr Bürosu. (Sədr).İstanbul, [[1923]]-cü il.
* ''“Prometey”'' təşkilatı. [[Varşava]]. [[1928]]-ci il.
* ''“Qafqaz İstiqlal Komitəsi”''. [[Paris]], [[1926]]-cı il.
* ''“Azərbaycan Milli Nəşriyyatı”''. İstanbul, [[1923]]-cü il.
* ''“Milli Azərbaycan Komitəsi”'' (sədr). [[Berlin]], [[1942]]-ci il.
* ''“Azərbaycan Milli Komissiyası”'' (sədr). Berlin, 1942-ci il.
* ''“Azərbaycan Demokrat Birliyi”'' (sədr). [[Münhen]], [[1946]]-cı il.
* ''“Azərbaycan-Türkiyə Cəmiyyəti”'' (sədr). [[1947]]-ci il.
* ''“Azərbaycan Kültür Dərnəyi”'' (Fəxri Başqan). [[Ankara]], [[1949]]-cu il.
=== Əsərləri ===
* [[1910]] — "E'tidaliyyun" Partisinin Tenkiti, Tehran. {{fa}}
* [[1911]] — Seadeti-Beşer, Ardebil. {{fa}}
* [[1912]] — Acı bir həyat, Bakı.
* [[1917]] — Şekli-İdare Hakkında İki Bakış (Ahmetbey Salikov'la birlikte), Moskva.
* [[1917]] — Bizə hansı hökumət yararlıdır. Bakı.
* [[1923]] — Azərbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve İndiki Veziyyeti, İstanbul.
* [[1925]] — Esrimizin Siyavuşu, İstanbul.
* [[1925]] — İstiqlal Mefkuresi ve Gençlik.
* [[1928]] — Kafkasya Türkleri, İstanbul.
* [[1927]] — Azərbaycan Misak-ı Millisi.
* [[1928]] — Milliyetçilik ve Bolşevizm.
* [[1930]] — Kafkaz Problemi İle Elakedar Olarak Panturanizm, Paris. {{ru}}
* [[1933]] — Azerbaycan Cumhuriyeti Hakkında, Berlin. {{de}}
* [[1938]] — Azerbaycan Problemi, Berlin. {{de}}
* [[1939]] — Azerbaycan'ın Hürriyyet Savaşı, Varşava. {{pl}}
* [[1949]] — Azerbaycan'ın Kültür Gelenekleri, Ankara.
* [[1950]] — Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı, Ankara.
* [[1951]] — Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Ankara.
* [[1951]] — Azərbaycan şairi Nizami (Nizaminin 800 illik yubileyi (1141-1941) münasibətiylə), Ankara.
* [[1954]] — Bir Türk milliyətçisinin Stalinlə İxtilal Xatirələri, Ankara.
* [[1990]] — Azərbaycan Cümhuriyyəti Tarixi. Bakı.
* [[1993]] — İran Türkleri, İstanbul.
* [[1994]] — Bolşeviklərin şərq siyasəti. Bakı.
* [[2009]] — Milli Birlik. Bakı.
== Mədəniyyətdə ==
[[Şəkil:AzerbaijanP20a-1000Manat-(1993) f-1.jpg|thumb|right|Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanın 1993-2006-cı illərdə dövriyyədə olmuş 1000 Manatlıq əskinazı üzərində]]
=== Abidələr ===
* 1992-ci ildə Rəsulzadəyə Tərtər rayon icra başçısı [[Sərdar Həmidov]]un sərəncamı ilə abidə qoyulub.<ref>{{cite web |url=http://etatist.com/xeber/6772-rsulzadnin-trtrdki-bst-burdan-gtrlb-foto.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180601222228/http://etatist.com/xeber/6772-rsulzadnin-trtrdki-bst-burdan-gtrlb-foto.html |archivedate=2018-05-29 |title=Tərtərdəki Rəsulzadə büstü buradan götürülüb- Fotolar |author= |date=2013-06-19 |publisher=[[etatist.com]] |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}</ref>
* 1993-cü ildə Rəsulzadəyə Zaqatalada heykəl qoyulub və heykəlin "Məmməd Əmin Rəsulzadə" yazılan hissəsində – doğum və ölüm tarixi ilə bağlı olan hissədə sınıq var.<ref>{{cite web |url=https://www.azadliq.org/a/2054470.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161127091845/http://www.azadliq.org:80/a/2054470.html |archivedate=2016-11-27 |title=Rəsulzadənin Azərbaycanda neçə büstü və heykəli var? |author= |date=2010-05-28 |publisher=[[Azadlıq Radiosu|azadliq.org]] |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}</ref>
* 1999-cu ildə Rəsulzadənin BDU-dakı büstü götürülüb.
* 2000-ci ildə BDU-dan Rəsulzadənin adı silinib.<ref>{{cite web |url=http://azxeber.com/az/evvel-bdu-resulzadenin-adini-dasiyirdi-abel-meherremov/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180601223725/http://azxeber.com/az/evvel-bdu-resulzadenin-adini-dasiyirdi-abel-meherremov/ |archivedate=2018-06-01 |title=‘Əvvəl BDU Rəsulzadənin adını daşıyırdı’ - Abel Məhərrəmov |author= |date=2013-12-04 |publisher=[[azxeber.com]] |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}</ref>
* 2000-ci ildə Ağcabədidə büstü götürülüb.
* 2007-ci il Ağsudan heykəli götürülüb.<ref>{{cite web |url=http://www.azadliq.org/content/article/2054470.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120606191144/http://www.azadliq.org/content/article/2054470.html |archivedate=2012-06-06 |title=Rəsulzadənin Azərbaycanda neçə büstü və heykəli var? |author=Kəbiran Dilavərli |date=2010-05-28 |publisher=azadliq.org |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}</ref>
* 2007-ci ildə Kukla teatrı önündə abidə ucaldılacağı barədə məlumat olan lövhə götürülərək, əvəzində fəvvarə quraşdırılıb.<ref>{{cite web |url=http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=239339 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140218083614/http://anspress.com:80/index.php?a=2&lng=az&nid=239339 |archivedate=2018-06-01 |title=ANS Rəsulzadənin heykəlinin eksklüziv görüntülərini əldə edib (VİDEO) |author= |date=2014-02-18 |publisher=[[ANS Press|anspress.com]] |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.azadliq.org/content/article/1741751.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305010506/http://www.azadliq.org/content/article/1741751.html |archivedate=2016-03-05 |title=İllərdir ucaldılmasını gözləyən heykəl |author= |date=2009-05-28 |publisher=azadliq.org |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}; [http://www.azadliq.org/audio/25629127.html dinlə]; [https://web.archive.org/web/20160404090131/http://www.azadliq.org/audio/25629127.html Arxivdən dinlə]</ref>
* 2011-ci Qobustandakı heykəli götürülüb arxivə verilib.
* 2012-ci il Sabirabaddan büstü götürülüb.<ref>{{cite web |url=http://www.azadliq.info/cmyyt/298-cmyyt/20753-muexalift-sabirabad-rhbrliyin-mueracit-etdi.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180604111450/https://www.azadliq.info/20753.html |archivedate=2018-06-01 |title=Müxalifət Sabirabad rəhbərliyinə müraciət etdi |author=Gültəkin |date=2012-09-01 |publisher=azadliq.info |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}</ref><ref>http://news.lent.az/news/101365</ref><ref>http://musavat.com/news/%C3%B6lk%C9%99/R%C6%8FSULZAD%C6%8FN%C4%B0N-B%C3%9CST%C3%9CN%C3%9CN-G%C3%96T%C3%9CR%C3%9CLM%C6%8FS%C4%B0-SAB%C4%B0RABADI-QARI%C5%9EDIRDI_131433.html</ref>
* 2012-ci il Tərtərdən büstünü götürüb, yerində YAP binası tikilib.<ref>http://musavat.com/news/%C3%B6lk%C9%99/T%C9%99rt%C9%99rd%C9%99--R%C9%99sulzad%C9%99nin-b%C3%BCst%C3%BCn%C3%BCn-yerind%C9%99-YAP-a-q%C9%99rargah-tikilir_154862.html</ref><ref>http://etatist.com/xeber/6772-rsulzadnin-trtrdki-bst-burdan-gtrlb-foto.html</ref>
* 2013-cü ildə Bakıda 28 may metrostansiyasının təmiri zamanı qarelyefinin üzərindən mərmər kafel vurularaq üzəri örtülüb.<ref>http://www.azadliq.info/xeberler/358-xeber/38170-tagi-ehmedov.html</ref>
* 2013-cü il Gəncədəki abidəsi hasarlanıb.<ref>http://www.azadliq.info/xeberler/358-xeber/40837-resulzadeye-qarsi-saygisizliq.html</ref>
* 2015-ci ildə “Bakmil” metrosu stansiyasının yanında depo ərazisində büstü sökülüb.<ref name="bakmil">[http://www.qafqazinfo.az/xeber-lham-liyev-muracit-edildi-t127648.html İlham Əliyevə müraciət edildi]</ref>
Hal-hazırda
* Novxanıda Rəsulzadənin doğulduğu ev uşaq bağçasıdır.
* Bakıda Rəsulzadəyə məxsus mənzil BP-nin təlim mərkəzinə verilib.
* Rəsulzadənin nəvəsinin Novxanıdakı bağ evi özəl mülkiyyətdir.
*BDU-nun həyətində üzərində ''"Burada Azərbaycan xalqının böyük mütəfəkkiri, Azərbaycan Demokratik Respublikasının banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin büstü qoyulacaqdır"'' yazılmış məlumat lövhəsi var.<ref name="bakmil"/><ref>{{cite web |url=http://qaynarinfo.az/az/deputat-bdu-nun-heyetinde-resulzadenin-bustunu-grmeyeceyik-foto/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180112102327/http://qaynarinfo.az/az/deputat-bdu-nun-heyetinde-resulzadenin-bustunu-grmeyeceyik-foto/ |archivedate=2018-01-12 |title=Deputat: "BDU-nun həyətində Rəsulzadənin büstünü görməyəcəyik" (FOTO) |author=[[Çingiz Səfərli]] |date=2018-01-12 |publisher=[[Qaynarinfo|qaynarinfo.az]] |accessdate=2018-06-01 |language={{az}} }}</ref>
* Novxanıda [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin heykəli (Novxanı)|heykəli]] var.
* Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhərində adına məktəb var.<ref>{{cite web |url=http://mehmeteminresulzadeal.meb.k12.tr/tema/index.php |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180601220743/http://mehmeteminresulzadeal.meb.k12.tr/tema/index.php |archivedate=2018-06-01 |title=ANKARA / ÇANKAYA - Mehmet Emin Resulzade Anadolu Lisesi |author= |date= |publisher=mehmeteminresulzadeal.meb.k12.tr |accessdate=2018-06-01 |language={{tr}} }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.azadliq.org/a/sefirlik-resulzade-yildirim/27755041.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160801015244/http://www.azadliq.org:80/a/sefirlik-resulzade-yildirim/27755041.html |archivedate=2016-08-01 |title=“Eşitmişik, səfirlik Rəsulzadənin adına görə bizimlə əlaqə qurmur” |author= |date=2016-05-24 |publisher=azadliq.org |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}</ref>
=== Musiqidə ===
=== Kinematoqrafiyada ===
==== Sənədli filmlər ====
* [[Əmin olmağın yolu (sənədli film, 2010))|Əmin olmağın yolu]] - [[ANS TV]] - [https://www.youtube.com/watch?v=sCJn589ru4Y izlə]
* [[Mehmet Emin Resulzade]] ([[Türk Dünyasından İzler (veriliş)|Türk Dünyasından İzler]]) - [[TRT]] - 1 [https://www.youtube.com/watch?v=mxiQNqEjFZU tam izlə]; [http://www.trtavaz.com.tr/videolar.aspx?GRKod=0eb8904c-7602-4402-9b1f-472876233841&MKod=d5cc5e67-16e4-42da-8b3e-cd717ca767fd&dil=0 izlə]{{dead link}} {{tr}}
* Mehmet Emin Resulzade (Türk Dünyasından İzler) - 2 [http://www.trtavaz.com.tr/videolar.aspx?GRKod=0eb8904c-7602-4402-9b1f-472876233841&MKod=6c64f47e-aad2-48bc-8208-16abf36cd244&dil=0 izlə]{{dead link}} {{tr}}
* [[Ölümünün 60. Yılında Mehmet Emin Resulzade]] - Türkistan Gündemi - TRT Avaz [https://www.youtube.com/watch?v=-w3LLxHwuHY izlə]
* [[Mehmet Emin Resulzade]] - Adriyatik'ten Çin'e Tarih Yazanlar - TRT Avaz [https://www.youtube.com/watch?v=JccFkaxsHEw izlə]
* [[Zamanın sorağında: Rəsulzadə (sənədli film, 2014)|Zamanın sorağında]] - [[Mədəniyyət TV]] [https://www.youtube.com/watch?v=3duCPbB5pcU izlə]
* [[Bədirlənmiş mAY (sənədli film, 2016)|Bədirlənmiş mAY]] - [[ANS TV]] [https://www.youtube.com/watch?v=fpEneGN-Ca4 izlə]
* [[İstiqlal tariximizdən (sənədli film, 2014)|İstiqlal tariximizdən]] - [[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] [https://www.youtube.com/watch?v=mQxqgJvqkgg izlə]
* [[Alın yazısı (sənədli film, 2016)|Alın yazısı]] - ANS TV - izlə: [https://www.youtube.com/watch?v=XnDWzOPDslo] [https://www.youtube.com/watch?v=u2EaNWjG7QQ]
* [[Nuru Paşa (sənədli film, 2016)|Nuru Paşa]] - ANS TV - [https://www.youtube.com/watch?v=ND0Qrq1kwWE izlə]
* [[Aprel səhəri (sənədli film, 2016)|Aprel səhəri]] - ANS TV - [https://www.youtube.com/watch?v=sj1aG0gnZPg izlə]
* [[Şəxsiyyət vəsiqəsi (veriliş)|Şəxsiyyət vəsiqəsi]]: Məmməd Əmin Rəsulzadə (24.05.2015) - ANS TV - [https://www.youtube.com/watch?v=MIttRQbwwD0 izlə]
* [[Əzablı yollar (film, 2015)]] - [https://www.youtube.com/watch?v=vGW8Z01kmSw izlə] {{tr}}
=== Teatr əsəri ===
M.Ə.Rəsulzadəyə həsr edilən ilk teatr əsərii belə adlanır: '''Azərbaycan,Azərbaycan,Azərbaycan!'''. İki hissəli tarixi dram əsəridir. Pyesin müəllifi şair [[Teyyub Qurban]], quruluşçu rejissoru isə [[Sadıq İbrahimov]]dur. Bu əsər ilk dəfə olaraq [[1994]]-cü ili dekabr ayının 18-də Şəhriyar adına Bakı Mədəniyyət Mərkəzində, [[Azərbaycan Miniatür Teatrı]]nda tamaşaya qoyulub.{{Mənbəsiz}}
=== Ədəbiyyatda ===
[[Şəkil:Mehemmed Emin.jpg|200px|thumb|right]]
Haqqında yazılan kitablar<ref>{{Cite book|title= Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensklopediyası|page=363-364}}</ref>
==== ''Azərbaycan:'' ====
* '''Nəsiman Yaqublu'''.Məmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,1991.
* '''Vaqif Sultanlı'''.Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi dünyası, Bakı, BDU nəşri,1993.
* '''Elçin'''.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,1994
* '''Vaqif Sultanlı'''.Ağır yolun yolçusu.Bakı, Azərnəşr, 1996
* '''Nəsiman Yaqublu'''.Azərbaycan Milli İstiqlal mübarizəsi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı.2001
* '''Şamil Qurbanov'''.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,2001
* '''Axund Hacı Soltan Əlizadə'''.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və İslam.Bakı,2003
* '''Müstəqil Ağayev'''.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,2006
* '''Nəsiman Yaqublu'''.Azərbaycan-Polşa əlaqələrində M.Ə.Rəsulzadənin rolu.Bakı,2007
* '''Faiq Ələkbərov'''.Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü.Bakı,2007-ci il.
* '''Aydın Balayev'''.Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.Bakı,2011.
* '''Vaqif Sultanlı'''.İstiqlal sevgisi.Bakı,Elm və təhsil, 2014.
==== ''Rusiya,Moskva<br>Rus dilində:'' ====
* '''Aydın Balayev'''. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955). Moskva, 2009.
* '''Ramiz Abutalıbov'''. Məmməd Əmin Rəsulzadə və Qafqaz Konfederasiyası. Moskva, 2011.
==== ''Türkiyə:''====
* '''Feyzi Aküzüm'''. M.Emin Rəsulzadəyə görə çeşidli cəbhələriylə Azərbaycan istiqlal mücadiləsi. Ankara, 1977
* '''Səbahəddin Şimşir'''. Mehmet Emin Resulzadenin Türkiyedeki hayatı, fealiyetleri və düşünceleri. Ankara, 1995.
* '''Səbahəddin Şimşir'''. Mehmet Emin Resulzade (həyat və şəxsiyyəti). İstanbul, 2012.
== Filateliyada ==
<center>
<gallery caption="Azərbaycan markalarında" widths="200px" heights="200px">
Şəkil:Stamps of Azerbaijan, 1994-223.jpg|<small>110 illiyinə həsr olunmuş [[Azərbaycan]] [[poçt markası]], [[1994-cü il]]</small>
Şəkil:Stamps of Azerbaijan, 2007-810.jpg|<small>[[2007-ci il]]də buraxılmış [[Azərbaycan]] [[poçt markası]]</small>
Şəkil:Stamps of Azerbaijan, 2014-1140.jpg|<small>130 illiyinə həsr olunmuş [[Azərbaycan]] [[poçt markası]], [[2014-cü il]]</small>
</gallery>
</center>
== Mənbə ==
* {{cite book |last=Nəsiman |first=Yaqublu |date=2013 |title=Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediyası |url=http://www.musavat.org.az/images/PDF/KITAB%20ensk.pdf |location= |publisher=[[Kitab Klubu MMC]] |page=504 səh. |isbn=978-9952-8202-2-5 |accessdate=2014-12-17 |ref=CITEREFYaqublu2013}}
*"Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və ictimai-siyasi ideallar". [[Xəzər Universiteti Nəşriyyatı]], Bakı, 2005. ISBN 9952-20-028-5.
*Şamil Qurbanov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı, 2001.
*Tadeuş Svyataçovski. Rusiya və Azərbaycan. Sərhədyanı bölgə keçid dövründə.[[Xəzər Universiteti Nəşriyyatı|Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı]], Bakı, 2000. ISBN 5-7843-0015-6
*Janet Afary. The Iranian Constitutional Revolution, 1906-1911. Columbia University Press, 1996.
*"Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – 1884-1955" Aydın Balayev. Moskva, 2009. [http://vivo-book.com/blog/Kitab/Aydin_Balayev-MEResulzade%20(vivo-book.com).pdf]
== Həmçinin bax ==
{{Vikilər
| commons = Category:Mammad Emin Rasulzade
| wikispecies =
| wikt =
| b =
| s = Müəllif:Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
| q = Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
| n =
| m =
}}
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin heykəli (Novxanı)]]
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə mükafatı]]
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Ensiklopediyası]]
* [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Fondu]]
* [[Məmməd Əmin Rəsulzadə (qəsəbə)|Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qəsəbəsi]]
* [[Rəsulzadə bələdiyyəsi]]
== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
{{İstinad siyahısı|2}}
== Xarici keçidlər ==
* {{cite web |url=http://virtualaz.org/reyler/119153 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180529234340/http://virtualaz.org/reyler/119153 |archivedate=2018-05-29 |title=Vahid Mustafayev Məmmədəmin Rəsulzadənin unikal çıxışlarını tapıb və yayımlayıb |author=[[Zaur Rəsulzadə]] |date=2018-05-28 |publisher=[[virtualaz.org]] |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
* [http://www.youtube.com/watch?v=q3baGsGRQeI M. Ə.Rəsulzadənin "Amerikanin səsi" radiosu ilə xalqa müraciəti] {{az}}
*{{cite web |url=http://www.azadliq.info/40704.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405082050/http://www.azadliq.info/40704.html |archivedate=2016-04-05 |title=Milli Şura Rəsulzadənin işığına toplaşdı FOTO/VİDEO |author= |date=2014-01-28 |publisher=[[Azadlıq (qəzet)|azadliq.info]] |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=http://musavat.com/news/gündəm/MƏRəsulzadənin-İrandakı-fəaliyyəti_180648.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140307155418/http://musavat.com/news/g%C3%BCnd%C9%99m/M%C6%8FR%C9%99sulzad%C9%99nin-%C4%B0randak%C4%B1-f%C9%99aliyy%C9%99ti_180648.html |archivedate=2014-03-07 |title=M. Ə. Rəsulzadənin İrandakı fəaliyyəti |author=[[Nəsiman Yaqublu]] |date=2014-01-28 |publisher=[[Yeni Müsavat (qəzet)|musavat.com]] |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=http://musavat.com/news/g%C3%BCnd%C9%99m/M%C6%8FR%C9%99sulzad%C9%99nin-T%C3%BCrkiy%C9%99d%C9%99ki-f%C9%99aliyy%C9%99ti_180794.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180530004925/http://musavat.com/news/g%C3%BCnd%C9%99m/M%C6%8FR%C9%99sulzad%C9%99nin-T%C3%BCrkiy%C9%99d%C9%99ki-f%C9%99aliyy%C9%99ti_180794.html |archivedate=2018-05-30 |title=Nəsiman Yaqublu Rəsulzadənin Türkiyədəki fəaliyyətindən yazır |author=Nəsiman Yaqublu |date=2014-01-29 |publisher=musavat.com |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=http://525.az/site/?name=xeber&news_id=31349 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180530005522/https://525.az/site/?name=xeber&news_id=31349 |archivedate=2018-05-29 |title=Azadlıq mücadiləsinin və mücahidlərinin haqqını verən kitab |author=[[Ömər Özcan]] |date=2014-12-25 |publisher=525.az |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=https://www.azadliq.org/a/26884453.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180529235858/https://www.azadliq.org/a/26884453.html |archivedate=2018-05-29 |title=Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin vəfatından 60 il keçir (Fotolar) |author= |date=2015-03-06 |publisher=[[Azadlıq Radiosu|azadliq.org]] |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=https://www.azadliq.org/a/27353431.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161109174620/http://www.azadliq.org/a/27353431.html |archivedate=2016-11-09 |title=Rəsulzadənin nadir fotosu |author=[[Sevda İsmayıllı]] |date=2015-11-09 |publisher=azadliq.org |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=https://www.azadliq.org/a/159256.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180530001856/https://www.azadliq.org/a/159256.html |archivedate=2018-05-30 |title=Rəsulzadənin unudulan nəvəsi unudulmaz babasından danışır |author= |date=2016-01-31 |publisher=azadliq.org |accessdate=2018-05-30 |language={{az}} }} [http://www.azadliq.org/audio/25514801.html Dinlə]; [https://web.archive.org/web/20180530002142/https://www.azadliq.org/a/25514801.html Arxivdən dinlə]
*{{cite web |url=https://www.azadliq.org/a/27037168.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180530002412/https://www.azadliq.org/a/27037168.html |archivedate=2018-05-30 |title=Rəsulzadənin 3 dildə «Biblioqrafiya»sı nəşr edildi |author= |date=2015-05-26 |publisher=azadliq.org |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=http://teleqraf.com/news/art/77101.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180530003323/http://teleqraf.com/news/art/77101.html |archivedate=2015-11-21 |title=Məmməd Əmin Rəsulzadənin Novxanıdakı ata yurdundan reportaj |author=[[Sərvər Şirin]] |date=2015-11-19 |publisher=[[Gündəlik Teleqraf (qəzet)|teleqraf.com]] |accessdate=2018-05-29 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=http://525.az/site/?name=xeber&news_id=15260#gsc.tab=0 |archiveurl=http://archive.is/YI4i2 |archivedate=2017-08-06 |title=Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin soyağacı haqqında |author=[[Ədalət Tahirzadə]] |date=2014-02-01 |publisher=525.az |accessdate=2017-08-06 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=DC8HUaCv9yU |title=Cəmil Həsənli: "Rəsulzadə və Azərbaycan Cümhuriyyəti" |author=[[Cəmil Həsənli]] |date=2012-03-20 |publisher=[[YouTube]]/[[Azad Fikir Universiteti]] |accessdate=2018-05-30 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=j-cVWpaE_uA |title=Rəsulzadə kimdir? Tarixçilərin gözü ilə |author=Azadlıq Radiosu |date=2014-01-30 |publisher=[[YouTube]] |accessdate=2018-05-30 |language={{az}} }}
*{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=3-RAObj6YmQ |title=Hökumətin Rəsulzadə hekayəsi |author=Azadliq Radiosu |date=2013-11-26 |publisher=YouTube |accessdate=2018-05-30 |language={{az}} }}
{{Azərbaycan dövlət başçıları}}
{{Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti}}
{{Azərbaycan Cümhuriyyəti rəhbərləri}}
{{Müsavat Partiyası başqanları}}
{{1920-ci ilə qədər Azərbaycanda siyasi fəaliyyət}}
[[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]
[[Kateqoriya:Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan siyasətçiləri]]
[[Kateqoriya:Müsavat Partiyası başqanları]]
[[Kateqoriya:Publisistlər]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]]
[[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]]
[[Kateqoriya:Ankarada vəfat edənlər]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanlı dövlət xadimləri]]
[[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]]
[[Kateqoriya:Şəkərli diabetdən ölənlər]]
| |||