Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
|
Sətir 16:
== Ümumi məlumat ==
Daş kömür çox kövrəkdir, [[qara]], [[boz]] və parlaqdır. Suda batır və həll olmur. Daş kömür əsasən [[Donbas]], [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]], [[Zaqafqaziya]] və [[Sibir]]də çıxarılır. Ondan yaşayış evlərini qızdırmada, [[fabrik]] və zavodlarda, [[polad]] və [[çuqun]] əridilməsində, eləcə də yanacaq, [[sabun]], [[yağ]], [[Spirtlər|spirt]], [[benzol]], plastik maddələr, [[ətriyyat]], [[dərman]], boyaq, [[Turşu|turşular]] və s. istehsalında istifadə olunur.<ref>[http://www.bakspt.narod.ru/FenBK/Tebiet-Elmleri/vusale-sadiqova/tebietshunastligin-esaslari.doc Təbiətşünaslığın əsasları]</ref>
Daş kömür - üzvi mənşəli bərk yanacaqdır. Təbiətdə daş kömürün ehtiyatları neft ehtiyatından çoxdur. Daş kömürdən karbohidrogenlərin əsas alınma üsullarından biri daş kömürün kokslaşdırılmasıdır. Bu zaman 1000-1200°C-də daş kömürün pirolizi həyata keçirilir. Daş kömürün kokslaşdırılması zamanı bir sıra məhsullar alınır. Daş kömürün kokslaşdırılması koks sobalarında həyata keçirilir. Koks sobası içərisi odadavamlı materialdan tikilmiş metal kameradır. Sobaya 20 ton daş kömür doldurulur və 14-15 saat müddətində kamera qızdırılır. 1 ton kömürdən 750-800 kq koks alınır.
Kokslaşma zamanı ilkin və təkrar çevrilmə prosesi baş verir. İlkin çevrilmə zamanı əvvəlcə qaz qarışığı alınır. Sonra isə daş kömür qatranının buxarı və koks əmələ gəlir. Təkrar çevrilmə zamanı aşağıdakı proseslər baş verir:
- alkanların krekinqi;
- alkenlərin polimerləşməsi;
- tsikloalkanların dehidrogenləşməsi;
- tsikloalkanların dehidrogenləşməsi;
Alınan koks ayrıldıqdan sonra əmələ gələn uçucu komponentlər (koks qazı) soyudulur. Kondensləşmə nəticəsində daş kömür qatranı alınır. Bu prosesdə bir sıra maddələr - ammonyak, benzol və onun homoloqları, hidrogen, karbon oksidləri, metan, etilen və s. kondensləşmir.
Qaz qarışığını sulfat turşusu məhlulundan keçirdikdə ammonyak udulur. Reaksiya zamanı alınan ammonium-sulfat gübrə kimi istifadə olunur. Sonra daş kömür qatranından benzol ayrılır.
Koks qazının tərkibinə hidrogen, metan, karbon oksidləri və müxtəlif qazşəkilli karbohidrogenlər daxildir. Koks qazından yanacaq kimi və kimya sənayesində xammal kimi istifadə olunur.
Daş kömürün emalı üsullarından biri də onun hidrogenləşdirilməsidir. Daş kömürün hidrogenləşdirilməsi zamanı yanacağın tərkibindəki üzvi maddələr maye məhsullara çevrilir. Bu proses katalizator iştirakında yüksək temperaturda və təzyiqdə aparılır. Prosesdən alınan karbohidrogenlər qarışığı motor yanacağı kimi istifadə olunur.
Daş kömür planetimizdə ən geniş yayılmış qazıntı yanacağıdır. Mütəxəssislərin fikrinə görə onun ehtiyatı 500 ilə çatar. Həmçinin, daş kömürdən sintetik maye [[yanacaq]] da almaq olar. Lakin belə məhsulların dəyəri baha başa gəlir.<ref>Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət. Bakı-Elm-2008. </ref>
| |||