Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyası: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
[[Şəkil:Mammad Amin Rasulzade.jpg|thumb|187x187px|[[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]]]
{{İş gedir}}
[[Şəkil:Mammad Amin Rasulzade.jpg|thumb]]
'''Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman Fraksiyası''' — Zaqafqaziya seymində [[Azərbaycan]]ı təmsil edən fraksiya. [[1918]]-ci il fevralın 23-də təşkil olunmuş, həmin il mayın 26-da Zaqafqaziya seyminin buraxılması ilə fəaliyyəti sona çatmışdır. 1918-ci ilin yanvarında bolşeviklər [[Rusiya]]<nowiki/>da Müəssislər məclisini buraxdıqdan sonra Zaqafqaziya Diyar Soveti yerli hökumət strukrurunun yaradılmasını qərara aldı. Bu vəzifəni 1918-ci il fevralın 23-də ilk sessiyasını keçirən Zaqafqaziya seymi öz üzərinə götürdü.<ref name="AXC">Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild, "Lider nəşriyyat", Bakı-2004 səh 456-458</ref>
 
Sətir 6 ⟶ 5:
 
Zaqafqaziya seymində dörd müsəlman partiyası -''"Müsavat" və ona qoşulan demokratik bitərəflər qrupu'' (bu qrup müsəlman ictimai xadimlərindən ibarət idi və müsəlman milli komitələri, müxtəlif mərkəzlər tərəfindən ''"Müsavat"''la eyni siyahıda irəli sürülüb seçilmişdilər),''"Müsəlman sosialist bloku"'', ''"Rusiyada Müsəlmanlıq" ("İttihad")'', ''"Hümmət" (menşevik)'' partiyaları təmsil olunmuşdu: ''"Müsavat" və demokratik bitərəflər qrupu'' - [[Məmməd Yusif Cəfərov]], Əlimərdan bəy Topçubaşov, [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə|Məhəmməd Əmin Resulzadə]], Nəsib bəy Yusifbəyli, [[Həsən bəy Ağayev]], Xosrov Paşa bəy Sultanov, [[Məmmədhəsən Hacınski|Məmməd Həsən Hacınski]], Mir Hidayət Seyidov, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Qazı Əhməd Məhəmmədbəyov, Aslan bəy Qardaşov, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Cavad bəy Məlik-Yeqanov, Mustafa Mahmudov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Hacı Molla Səlim Axundzadə, Mehdi bəy Hacınski, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Müseyib Əxicanov, [[Lütfəli bəy Behbudov]], [[Firidun bəy Köçərli]], [[İbrahim ağa Vəkilov]], [[Həmid bəy Şahtaxtinski]], Rəhim Vəkilov, Ələsgər Mahmudbəyov, Yusif Əfəndi Əfəndizadə, [[Mirzə Cəlal Yusifzadə]], [[Məmmədrza ağa Vəkilov]], İslam bəy Qəbulov; ''müsəlman sosialist bloku -'' İbrahim bəy Heydərov, Əlixan Qantəmir, Aslan bəy Səfikürdski, Əhməd Cövdət Pepinov, [[Bağır Rzayev]], Camo Hacınski, Məhəmməd Məhərrəmov; ''"Rusiyada müsəlmanlıq" ("İttihad") -'' [[Sultan Məcid Qənizadə|Sultanməcid Qənizadə]], Mir Yaqub Mehdiyev, [[Heybətqulu Məmmədbəyli|Heybətqulu Məmmədbəyov]]; ''müsəlman sosial-demokrat menşevik partiyası "Hümmət"'' - Cəfər Axundov, İbrahim Əbiləv, Əkbər Ağa Şeyxülislamov və [[Səməd ağa Ağamalıoğlu]].<ref name="AXC"/>
[[Şəkil:Hasan bay Agayev.jpg|left|thumb|230x230px|[[Həsən bəy Ağayev]]]]
 
Partiyaların bu siyahısı Seymin 1918-ci il 28 fevral tarixli iclasmda təsdiq olunmuşdu, lakin sonralar bu siyahıda müxtəlif dəyişikliklər edilmiş, bir partiyadan digərinə keçmək halları qeydə alınmışdı. Hümmətçi menşeviklər isə gürcü fraksiyasına daxil olmuşdular.
Sətir 12:
 
== Müsəlman fraksiyanın fəaliyyəti ==
[[Şəkil:Mammad Hasan Hajinski.jpg|thumb|206x206px|[[Məmmədhəsən Hacınski]]]]
Müsəlman fraksiyası, gürcü və erməni fraksiyalarından fərqli olaraq, çox dağınıq fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, mühüm məsələlərin müzakirəsində öz qətiyyəti və sabit siyasi mövqeyi ilə seçilirdi. Fraksiyanın əsas diqqəti cənub-qərbi Qafqazda cərəyan eden proseslərə yönəlmişdi. Fraksiya [[Qars]] ve [[Ərdəhan]]<nowiki/>da [[müsəlman]]<nowiki/>ların kütləvi qətlləri haqqında məlumatlar alırdı. Axalsıx, Axalkələk və [[Borçalı]]<nowiki/>da milli zəmində toqquşmalar baş verirdi. Erməni-yunan və gürcü birləşmələri Salhidə və Qalistavada müsəlmanlara qarşı zorakılıqlara yol verirdilər. Qafqaz müsəlmanları bütün ümidlərini Müsəlman fraksiyasına bağlamışdılar. Seymin bu prosesleri nizamlamaq imkanları məhdud idi. Müsəlman fraksiyasının sərencamında isə hərbi qüvvə yox idi. Bununla belə, Müsəlman fraksiyası Seymin iclaslarında Qafqaz müsəlmanlarının maraqlarını təmin etmək uğrunda səylə mübarizə aparırdı. Qərb dövlətləri Müsəlman fraksiyası ilə əlaqələr yaratmağa cəhd göstərirdilər. Lakin fraksiya liderləri dərk edirdilər ki, öz maraqlarını güdən Qərb dövlətləri ilə əlaqələr [[Qafqaz]]ın müsəlman əhalisini təhlükəli vəziyyətə sala bilər. Onlar, ilk növbədə, Qafqaz müsəlmanlarının digər siyasi qüvvələri ilə əlaqələr yaratmağı zəruri hesab edirdilər. Bu məqsədlə şimali Qafqazı təmsil edən Heydər Bammat, Əbdülməcid Çermoyev və başqaları ilə görüşlər keçirilmiş, Qafqazdaxili milli münasibətlərə və xarici təhlükə məsələlərinə dair danışıqlar aparılmışdı. Lakin Müsəlman fraksiyası federativ dövlətin tərkibində olduğu üçün separat danışıqlara meyl etmirdi. Hətta [[Türkiyə]] ilə danışıqlarda da fraksiya Cənubi Qafqazın federativliyini nəzərə alırdı. Lakin gürcülər və ermənilər öz milli maraqlarını ümumqafqaz maraqlarından üstün tuturdular. Zaqafqaziya seyminin Batum haqqında Türkiyənin ultimatumu ilə bağlı təcili iclasında E.Gegeçkori, İ.Sereteli, X.Karçikyan, Y.Semyonov və digərləri öz çıxışlarında müqavimət göstərməyi, əslində, [[Türkiyə|Türkiyəyə]] rəsmən müharibə elan olunmasını tələb edirdilər. Müsəlman fraksiyası isə müharibənin əleyhinə idi. [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] yazırdı: {{sitat|Seymdə müsəlmanlarını bütün səyləri cəbhə məsələsinin dinc yolla həlli və Qafqazın müstəqilliyinin dərhal həyata keçirilməsinə yönəlmişdi.}}Seymin Türkiyə ilə [[Trabzon]]<nowiki/>da apardığı sülh danışıqlarında (bax Trabzon konfransı) Müsəlman fraksiyasından M.H.Hacınski, X.Xasməmmədov, İ.Heydərov, M.Y.Mehdiyev, Ə.Şeyxülislamov iştirak edirdilər. Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə ilə müharibəyə razı olmadıqlarını bildirdilər. Müsəlman fraksiyası adından Seymdə çıxış edən M.Y.Mehdiyev bildirdi ki, Zaqafqaziya öz müstəqilliyini elan etməsə, Müsəlman fraksiyası sülh danışıqlarını müdafıə etməyəcək. X.Xasməmmədov [[Batumi|Batum]]<nowiki/>un Türkiyəyə güzəştə gedilən ərazilərin siyahısından çıxarılmasını təklif etdi. O, [[Azərbaycanda neft sənayesi|Bakı neft]] kəmərinin son məntəqəsi olan Batumun [[Cənubi Qafqaz|Cənubi Qafqazı]]<nowiki/>n tərkibində saxlanmasını [[Azərbaycanda neft sənayesi|Azərbaycan neft sənayesi]]<nowiki/>nin mənafeyinə uyğun sayırdı.<ref name="AXC" />
 
Müsəlman fraksiyası, gürcü və erməni fraksiyalarından fərqli olaraq, çox dağınıq fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, mühüm məsələlərin müzakirəsində öz qətiyyəti və sabit siyasi mövqeyi ilə seçilirdi. Fraksiyanın əsas diqqəti cənub-qərbi Qafqazda cərəyan eden proseslərə yönəlmişdi. Fraksiya [[Qars]] ve [[Ərdəhan]]<nowiki/>da [[müsəlman]]<nowiki/>ların kütləvi qətlləri haqqında məlumatlar alırdı. Axalsıx, Axalkələk və [[Borçalı]]<nowiki/>da milli zəmində toqquşmalar baş verirdi. Erməni-yunan və gürcü birləşmələri Salhidə və Qalistavada müsəlmanlara qarşı zorakılıqlara yol verirdilər. Qafqaz müsəlmanları bütün ümidlərini Müsəlman fraksiyasına bağlamışdılar. Seymin bu prosesleri nizamlamaq imkanları məhdud idi. Müsəlman fraksiyasının sərencamında isə hərbi qüvvə yox idi. Bununla belə, Müsəlman fraksiyası Seymin iclaslarında Qafqaz müsəlmanlarının maraqlarını təmin etmək uğrunda səylə mübarizə aparırdı. Qərb dövlətləri Müsəlman fraksiyası ilə əlaqələr yaratmağa cəhd göstərirdilər. Lakin fraksiya liderləri dərk edirdilər ki, öz maraqlarını güdən Qərb dövlətləri ilə əlaqələr [[Qafqaz]]ın müsəlman əhalisini təhlükəli vəziyyətə sala bilər. Onlar, ilk növbədə, Qafqaz müsəlmanlarının digər siyasi qüvvələri ilə əlaqələr yaratmağı zəruri hesab edirdilər. Bu məqsədlə şimali Qafqazı təmsil edən Heydər Bammat, Əbdülməcid Çermoyev və başqaları ilə görüşlər keçirilmiş, Qafqazdaxili milli münasibətlərə və xarici təhlükə məsələlərinə dair danışıqlar aparılmışdı. Lakin Müsəlman fraksiyası federativ dövlətin tərkibində olduğu üçün separat danışıqlara meyl etmirdi. Hətta [[Türkiyə]] ilə danışıqlarda da fraksiya Cənubi Qafqazın federativliyini nəzərə alırdı. Lakin gürcülər və ermənilər öz milli maraqlarını ümumqafqaz maraqlarından üstün tuturdular. Zaqafqaziya seyminin Batum haqqında Türkiyənin ultimatumu ilə bağlı təcili iclasında E.Gegeçkori, İ.Sereteli, X.Karçikyan, Y.Semyonov və digərləri öz çıxışlarında müqavimət göstərməyi, əslində, [[Türkiyə|Türkiyəyə]] rəsmən müharibə elan olunmasını tələb edirdilər. Müsəlman fraksiyası isə müharibənin əleyhinə idi. [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] yazırdı: {{sitat|Seymdə müsəlmanlarını bütün səyləri cəbhə məsələsinin dinc yolla həlli və Qafqazın müstəqilliyinin dərhal həyata keçirilməsinə yönəlmişdi.}}Seymin Türkiyə ilə [[Trabzon]]<nowiki/>da apardığı sülh danışıqlarında (bax Trabzon konfransı) Müsəlman fraksiyasından M.H.Hacınski, X.Xasməmmədov, İ.Heydərov, M.Y.Mehdiyev, Ə.Şeyxülislamov iştirak edirdilər. Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə ilə müharibəyə razı olmadıqlarını bildirdilər. Müsəlman fraksiyası adından Seymdə çıxış edən M.Y.Mehdiyev bildirdi ki, Zaqafqaziya öz müstəqilliyini elan etməsə, Müsəlman fraksiyası sülh danışıqlarını müdafıə etməyəcək. X.Xasməmmədov [[Batumi|Batum]]<nowiki/>un Türkiyəyə güzəştə gedilən ərazilərin siyahısından çıxarılmasını təklif etdi. O, [[Azərbaycanda neft sənayesi|Bakı neft]] kəmərinin son məntəqəsi olan Batumun [[Cənubi Qafqaz|Cənubi Qafqazı]]<nowiki/>n tərkibində saxlanmasını [[Azərbaycanda neft sənayesi|Azərbaycan neft sənayesi]]<nowiki/>nin mənafeyinə uyğun sayırdı.<ref name="AXC" />
<nowiki/><nowiki/><nowiki/>{{sitat|Seymdə müsəlmanlarını bütün səyləri cəbhə məsələsinin dinc yolla həlli və Qafqazın müstəqilliyinin dərhal həyata keçirilməsinə yönəlmişdi.}}Seymin Türkiyə ilə [[Trabzon]]<nowiki/>da apardığı sülh danışıqlarında (bax Trabzon konfransı) Müsəlman fraksiyasından M.H.Hacınski, X.Xasməmmədov, İ.Heydərov, M.Y.Mehdiyev, Ə.Şeyxülislamov iştirak edirdilər. Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə ilə müharibəyə razı olmadıqlarını bildirdilər. Müsəlman fraksiyası adından Seymdə çıxış edən M.Y.Mehdiyev bildirdi ki, Zaqafqaziya öz müstəqilliyini elan etməsə, Müsəlman fraksiyası sülh danışıqlarını müdafıə etməyəcək. X.Xasməmmədov [[Batumi|Batum]]<nowiki/>un Türkiyəyə güzəştə gedilən ərazilərin siyahısından çıxarılmasını təklif etdi. O, [[Azərbaycanda neft sənayesi|Bakı neft]] kəmərinin son məntəqəsi olan Batumun [[Cənubi Qafqaz|Cənubi Qafqazı]]<nowiki/>n tərkibində saxlanmasını [[Azərbaycanda neft sənayesi|Azərbaycan neft sənayesi]]<nowiki/>nin mənafeyinə uyğun sayırdı.<ref name="AXC" />
 
 
Sətir 27 ⟶ 30:
== Bakı məsələsi ==
 
Seymdə [[Bakı Xalq Komissarları Soveti]]<nowiki/>nə qarşı mübarizə məsələləri müzakirə edildikdə daşnak nümayəndələri Müsəlman fraksiyası ilə razılığa gəlməyib "bitərəf olduqlarını elan etmişdilər. şübhəsiz, bu qərar S.Şaumyanın [[Bakı]]<nowiki/>da başçılıq etdiyi Xalq Komissarları Sovetinin onların mənafeyinə uyğun olmasından irəli gəlirdi. Bakıda azərbaycanlılara qarşı törədilən mart soyqırımından sonra özlərini şəhərin əsl sahibləri kimi aparan erməni-bolşevik güruhunun özbaşınalıqlarına [[Cənubi Qafqaz|Zaqafqaziya]] seyminin etinasız münasibəti də Müsəlman fraksiyasının ciddi etirazına səbəb oldu. Müsəlman fraksiyası Seymdən müsəlman əhalisini müdafiə etmək üçün Bakıya qoşun yeritməyi tələb etdi. 1918 il aprelin 3-də Seymin Bakı hadisələrinə həsr olunmuş iclasında F.x.Xoyski bildirdi ki, {{sitat|...müsəlman əhalini müdafiə etmək üçün tədbirlər görülməsə, müsəlman nazirlər hökumətin tərkibindən çıxacaqlar.}}F.x.Xoyski Seymin aprelin 7-də və 17-də keçirilən iclaslarında da Zaqafqaziya hökuməti qarşısında məsələni kəskin qoydu:{{sitat|Bakı məsələsi respublikanın olum vəya ölüm məsələsidir.}}
 
Müsəlman fraksiyasının təkidi ilə aprelin 22-də Seymin geniş iclası keçirildi və müstəqil, demokratik, federativ Zaqafqaziya Respublikasının elan olunması haqqında qətnamə qəbul edildi. Yeni Zaqafqaziya hökumətinə Müsəlman fraksiyasından X.Məlik-Aslanov, F.x.Xoyski, [[Nəsib bəy Yusifbəyli|N.Yusifbəyli]], M.H.Hacınski, İ.Heydərov daxil oldular.<ref name="AXC" />

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023