Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
|
Sətir 5:
Zaqafqaziya seymində dörd müsəlman partiyası -''"Müsavat" və ona qoşulan demokratik bitərəflər qrupu'' (bu qrup müsəlman ictimai xadimlərindən ibarət idi və müsəlman milli komitələri, müxtəlif mərkəzlər tərəfindən ''"Müsavat"''la eyni siyahıda irəli sürülüb seçilmişdilər),''"Müsəlman sosialist bloku"'', ''"Rusiyada Müsəlmanlıq" ("İttihad")'', ''"Hümmət" (menşevik)'' partiyaları təmsil olunmuşdu: ''"Müsavat" və demokratik bitərəflər qrupu'' - Məmməd Yusif Cəfərov, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məhəmməd Əmin Resulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Həsən bəy Ağayev, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Məmməd Həsən Hacınski, Mir Hidayət Seyidov, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Qazı Əhməd Məhəmmədbəyov, Aslan bəy Qardaşov, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Cavad bəy Məlik-Yeqanov, Mustafa Mahmudov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Hacı Molla Səlim Axundzadə, Mehdi bəy Hacınski, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Müseyib Əxicanov, Lütfəli bəy Behbudov, Firidun bəy Köçərli, İbrahim ağa Vəkilov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Rəhim Vəkilov, Ələsgər Mahmudbəyov, Yusif Əfəndi Əfəndizadə, Mirzə Cəlal Yusifzadə, Məmmədrza ağa Vəkilov, İslam bəy Qəbulov; ''müsəlman sosialist bloku -'' İbrahim bəy Heydərov, Əlixan Qantəmir, Aslan bəy Səfikürdski, Əhməd Cövdət Pepinov, Bağır Rzayev, Camo Hacınski, Məhəmməd Məhərrəmov; ''"Rusiyada müsəlmanlıq" ("İttihad") -'' Sultanməcid Qənizadə, Mir Yaqub Mehdiyev, Heybətqulu Məmmədbəyov; ''müsəlman sosial-demokrat menşevik partiyası "Hümmət"'' - Cəfər Axundov, İbrahim Əbiləv, Əkbər Ağa Şeyxülislamov və Səmədağa Ağamalıoğlu.
Partiyaların bu siyahısı Seymin 1918-ci il 28 fevral tarixli iclasmda təsdiq olunmuşdu, lakin sonralar bu siyahıda müxtəlif dəyişikliklər edilmiş, bir partiyadan digərinə keçmək halları qeydə alınmışdı. Hümmətçi menşeviklər isə gürcü fraksiyasına daxil olmuşdular.
Bütün partiyaların ümumi razılığı ilə "Müsavat" fraksiyasının və demokratik bitərəflər qrupunun aşağıdakı tərkibdə rəyasət heyəti müsəlman fraksiyalarının birləşmiş iclaslanın rəyasət heyəti kimi qəbul edilmişdi: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Məmməd Yusif Cəfərov və Nesib bəy Yusifbəyli (sədrin müavinləri), Mustafa Mahmudov və Rəhim Vəkilov (katiblər), Mehdi bəy Hacıbababəyov və İslam bəy Qəbulov (katiblər olmayanda onları müvəqqəti əvəz edənlər).
== Müsəlman fraksiyanın fəaliyyəti ==
Müsəlman fraksiyası, gürcü və erməni fraksiyalarından fərqli olaraq, çox dağınıq fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, mühüm məsələlərin müzakirəsində öz qətiyyəti və sabit siyasi mövqeyi ilə seçilirdi. Fraksiyanın əsas diqqəti cənub-qərbi Qafqazda cərəyan eden proseslərə yönəlmişdi. Fraksiya Qars ve Ərdəhanda müsəlmanların kütləvi qətlləri haqqında məlumatlar alırdı. Axalsıx, Axalkələk və Borçalıda milli zəmində toqquşmalar baş verirdi. Erməni-yunan və gürcü birləşmələri Salhidə və Qalistavada müsəlmanlara qarşı zorakılıqlara yol verirdilər. Qafqaz müsəlmanları bütün ümidlərini Müsəlman fraksiyasına bağlamışdılar. Seymin bu prosesleri nizamlamaq imkanları məhdud idi. Müsəlman fraksiyasının sərencamında isə hərbi qüvvə yox idi. Bununla belə, Müsəlman fraksiyası Seymin iclaslarında Qafqaz müsəlmanlarının maraqlarını təmin etmək uğrunda səylə mübarizə aparırdı. Qərb dövlətləri Müsəlman fraksiyası ilə əlaqələr yaratmağa cəhd göstərirdilər. Lakin fraksiya liderləri dərk edirdilər ki, öz maraqlarını güdən Qərb dövlətləri ilə əlaqələr Qafqazın müsəlman əhalisini təhlükəli vəziyyətə sala bilər. Onlar, ilk növbədə, Qafqaz müsəlmanlarının digər siyasi qüvvələri ilə əlaqələr yaratmağı zəruri hesab edirdilər. Bu məqsədlə şimali Qafqazı təmsil edən Heydər Bammat, Əbdülməcid Çermoyev və başqaları ilə görüşlər keçirilmiş, Qafqazdaxili milli münasibətlərə və xarici təhlükə məsələlərinə dair danışıqlar aparılmışdı. Lakin Müsəlman fraksiyası federativ dövlətin tərkibində olduğu üçün separat danışıqlara meyl etmirdi. Hətta Türkiyə ilə danışıqlarda da fraksiya Cənubi Qafqazın federativliyini nəzərə alırdı. Lakin gürcülər və ermənilər öz milli maraqlarını ümumqafqaz maraqlarından üstün tuturdular. Zaqafqaziya seyminin Batum haqqında Türkiyənin ultimatumu ilə bağlı təcili iclasında E.Gegeçkori, İ.Sereteli, X.Karçikyan, Y.Semyonov və digərləri öz çıxışlarında müqavimət göstərməyi, əslində, Türkiyəyə rəsmən müharibə elan olunmasını tələb edirdilər. Müsəlman fraksiyası isə müharibənin əleyhinə idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı: "Seymdə müsəlmanlarını bütün səyləri cəbhə məsələsinin dinc yolla həlli və Qafqazın müstəqilliyinin dərhal həyata keçirilməsinə yönəlmişdi". Seymin Türkiyə ilə Trabzonda apardığı sülh danışıqlarında (bax Trabzon konfransı) Müsəlman fraksiyasından M.H.Hacınski, X.Xasməmmədov, İ.Heydərov, M.Y.Mehdiyev, Ə.Şeyxülislamov iştirak edirdilər. Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə ilə müharibəyə razı olmadıqlarını bildirdilər. Müsəlman fraksiyası adından Seymdə çıxış edən M.Y.Mehdiyev bildirdi ki, Zaqafqaziya öz müstəqilliyini elan etməsə, Müsəlman fraksiyası sülh danışıqlarını müdafıə etməyəcək. X.Xasməmmədov Batumun Türkiyəyə güzəştə gedilən ərazilərin siyahısından çıxarılmasını təklif etdi. O, Bakı neft kəmərinin son məntəqəsi olan Batumun Cənubi Qafqazın tərkibində saxlanmasını Azərbaycan neft sənayesinin mənafeyinə uyğun sayırdı.
| |||