Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
kRedaktənin izahı yoxdur
|
kRedaktənin izahı yoxdur
|
||
|
Sətir 1:
== Nival – qlyasial proseslər və relyef formaları ==
Sətir 101:
Qızılağac körfəzinə bitişik ərazinin, o cümlədən Sara yarımadasının və Kür dilinin bir hissəsi su altında qalmışdır.<ref>1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.96 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).</ref>
== Azərbaycan ərazisinin mofostrukturları ==
Krım-Qafqaz dağlıq ölkəsinin Qusar maili düzənliyi, Şərqi Qafqaz, Kür çökəkliyi, Ön Asiya yaylası ölkəsinin Kiçik Qafqaz kənar silsilələri, Vulkanik yayla, daxili silsilələr, dağarası çökəkliklər, Talış dağları vilayətlərinin bir sıra geomorfoloji rayonlarını (B.Ə.Budaqov, 1993) əhatə edən Azərbaycan Respublikası ərazisinin relyefi son dərəcə mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi ilə səciyyələnir. Yer qabığının qovşaq zonaları üçün xas olan qırışıqlı-örtüklü (şaryajlı), blok mənşəli silsilə, tirə, plato, dağarası və dağdaxili çökəklik və düzənliklərdən ibarət ölkənin relyefi uzun geoloji təkamül yolu keçmiş və müasir siması neotektonik mərhələdə formalaşmışdır. Alp-Himalay qovşaq zonasının tərkib hissəsi olan ərazi Avropa-Asiya və Afrika-Ərəbistan litosfer tavaları arasında və onların kolliziya (toqquşma) zonasında mürəkkəb geodinamiki şəraitdə inkişaf etməsi ilə əlaqədar olaraq, geomorfoloji quruluşunun özünəməxsusuğu ilə, yanaşı təbii sərvətlərinin də xeyli zənginliyi ilə fərqlənir. Həmin tavaların bir-birinə yaxınlaşması və nəhayət onların tərkib hissələrini təcəssüm etdirən Anadolu-İran blokunun cənubdan, Skif mikrotavasının isə şimaldan Cənubi Qafqaz aralıq massivi mikrotavasını üfüqi istiqamətdə sıxmaları nəticəsində onların toqquşma zonalarında yer qabığının deformasiyası prosesi güclənmiş, səthin intensiv maqmatizm və zəlzələlərlə müşayiət olunan şaquli və üfüqi differensiasiyasına səbəb olmuşdur. Müasir dövrdə də təzahür edən seysmik hərəkətlər, palçıq vulkanizmi və epizodik olaraq baş verən dağıdıcı ekzodinamiki hadisələr dağəmələgəlmə - orogenez prosesinin davam etdiyini göstərir. Üfüqi sıxılmanın və şaquli differensiasiyanın güclənməsi nəticəsində yer qabığının gərilmiş və nisbətən zəifləmiş sahələrində endomorfogenez və minerageniya baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən tektonik çat və qırılmalar əmələ gəlmişdir. Onlar maqmadaşıyıcı kanal rolu oynayaraq intruziya (plutonizm) və vulkan püskürmələri (vulkanizm) üçün şərait yaratmaqla, endogen mənşəli faydalı qazıntı yataqlarının əmələ gəlməsini şərtləndirmiş və relyefin böyük vahidləri-morfostrukturları arasında sərhəd rolu oynamışlar. Belə gərgin üfüqi sıxılma və gərilmə şəraitində Azərbaycan ərazisinin ən iri morfostruktur vahidləri - Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış dağlıq sistemləri və Kür- Araz dağarası çökəkliyi - Alp-Himalay orogen qurşağı üçün səciyyəvi olan relyef formaları əmələ gəlmişdir. Geoloji-tektonik quruluşla relyef formalarının çoxcəhətli qarşılıqlı əlaqəsi burada Yer kürəsində mövcud olan morfostrukturların bütün müxtəlifliyini özündə ehtiva edən heterogen, (mürəkkəb) və heteroxron (müxtəlif yaşlı) səciyyəli tektonik, tektonik - maqmatik və maqmatik mənşəli morfostrukturların formalaşmasına səbəb olmuşdur.
Azərbaycanda ərazinin relyefi ilə geoloji quruluşu (tektonik, maqmatik strukturlar və onların kombinasiyaları) arasındakı qarşılıqlı əlaqəni əks etdirən morfostrukturları mövcud geotektonik nəzəriyyələrə (fiksizm və mobilizim ) əsaslanmaqla B.Ə.Budaqov (1973, 1978, 1984 və b.), B.Ə.Budaqov, Ə.S.Əliyev (1987), B.Ə.Budaqov, E.K.Əlizadə (1998, 2001), B.Ə.Budaqov və b. (1984), M.A.Müseyibov (1968, 1972, 1973, 1975, 1977), N.Ş.Şirinov (1975, 1979 və b.), N.Ş.Şirinov, Y.Q.Əliyev (1988), N.Ş.Şirinov, H.A.Xəlilov (1975, 1977, 1988), N.Ş.Şirinov, H.A.Xəlilov, X.K.Tanrıverdiyev (1996), D.A.Liliyenberq (1962, 1985, 1986, 1990), D.A.Liliyenberq, B.Ə.Budaqov, Ə.S.Əliyev (1996), R.Y.Quliyev (1966, 1973, 1974, 1977), R.Y.Quliyev, V.D.Hacıyev (1980, 1985, 1999), H.A.Xəlilov (1978, 1980, 1986, 1999a, 1999 və s.), E.K.Əlizadə (1984, 1987, 1989, 1991, 1995, 1998, 2001, 2004), A.S.Səfərov (1984), V.Ə.Quluzadə (1987), Ə.S.Əliyev (1983), Ə.S.Əliyev, E.K.Əlizadə (1982), Y.Q.Əliyev (1990), T.R.Qurbanov (1998, 1999) və başqaları tədqiq etmişlər.
Bununla yanaşı son zamanlar yer qabığının inkişafında litosfer tavaları tektonikası nəzəriyyəsindən irəli gələn geodinamiki müddəaların xüsusi rol oynadığının müəyyən edilməsi morfostrukturların əmələ gəlməsi və təkamülü mexanizminə həmin nəzəriyyə mövqeyindən yanaşmağı zəruri etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizdə geologiya elmində bu sahədə ciddi uğurların (Əhmədbəyli, İsmayılzadə, Kəngərli 2002; Həsənov 1985, 1996; İsmayılzadə 1989, 1999, 2002; Kəngərli 1999a, 1999b; Rüstəmov 2001, 2003, 2005; Xain 1982; Tektonika 2005 və s.) əldə edilməsinə baxmayaraq, geomorfoloji tədqiqatlarda bu sahədə göstərilən təşəbbüslər müasir tələblərə tam cavab vermir.
İstər ənənəvi geosinklinal, istərsə də litosfer tavaları tektonikası nəzəriyyələrini özündə ehtiva edən tədqiqatlar əsasında respublikasının ərazisində mənşələrinə və morfoloji xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən aşağıdakı morfostruktur vahidləri ayrılır.
Ölkənin şimal-şərq kənar geomorfoloji vahidini Xəzər dənizi ilə Böyük Qafqaz arasında yerləşən Samur-Dəvəçi geomorfoloji rayonunun morfostrukturları təşkil edir (B.Ə.Budaqov 2007).
Bununla belə Skif mikrotavasının cənub kənarını təşkil edən və tektonik cəhətdən yaranma və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə Ön Qafqaz mikrotavasının qovşaq zonasında qırışıqlığa və parçalanmaya zəif məruz qalmış Samur-Dəvəçi törəmə qraben-sinklinoriumuna uyğun gələn həmin rayon burada formalaşmış Samur-Dəvəçi və Qusar maili düzənlikləri ilə təmsil olunmuşdur. Qrız-Siyəzən dərininə qırılması vasitəsi ilə Böyük Qafqaz dağlıq sistemi ilə təmasda olan ümumi monoklinal quruluşlu həmin morfostrukturlar daxilində yüksəklik fərqi 2000 m-ə çatır. Burada sinklinoriumu mürəkkəbləşdirən aşağı dərəcəli strukturlara uyğun gələn bir sıra daha aşağı dərəcəli morfostrukurlar inkişaf etmişdir (Tələbi-Qaynarca horst-antiklinal alçaq dağlığı, Zeyxur çökəkliyi, Yalama-Xudat qalxması və s.)
Böyük Qafqaz qırışıqlı-qaymalı, örtüklü-blokvarı, tektonik və qismən də tektonik-maqmatik mənşəli, intensiv qalxan, qovşaq (kolliziya) zonanın horst-antiklinor, horst-sinklinor strukturlarının əmələ gətirdiyi silsilə və dağdaxili çökəkliklərlə təmsil olunmuş, xeyli mürəkkəbliyi ilə səciyyələnən morfostrukturları əsasən, yura və təbaşir, kənarlarda isə paleogen-neogen yaşlı çökmə və qismən də vulkanogen-çökmə süxurlardan təşkil olunmuşdur. Cənub sərhədi Şimali Alazan (Qanıx) qırılması boyu keçən dağlıq sistem geotektonik cəhətdən cənub və cənub-qərb istiqamətində hərəkət edən Skif mikrotavasının Cənubi Qafqaz mikrotavası ilə toqquşma zonasında əmələ gəlmişdir. Litosfer tavaları arasında intensiv sıxılma nəticəsində relyefdə yüksəklik fərqləri əmələ gəlmiş və yer qabığı burada ümumqafqaz və antiqafqaz istiqamətli dərinlik qırılmalarının üstünlük təşkil etdiyi tektonik çatlarla parçalanmışdır.
Böyük Qafqaz dağlıq sistemi onun tektonik cəhətdən uyğun gəldiyi meqantiklinorium daxili quruluşunun mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanın Respublikası hüdudlarında bir neçə iri morfostrukturlara ayrılır. Sistemin şimal-şərq yamacında, Samur-Dəvəçi morfostrukturundan cənub-qərbdə, onun şimal-şərq kənar oroqrafik vahidini intensiv qalxmış horst-sinklinor mənşəli, tektonik örtüklərlə mürəkkəbləşmiş inversion Yan silsilə təşkil edir. Şahdağ-Xızı sinklinoriumuna uyğun gələn morfostruktur mürəkkəb daxili quruluşa malik olmaqla, çəpinə çay dərələri ilə müxtəlif yüksəkliyə qaldırılmış bir sıra – platolara, massivlərə Şahdağ, Qızılqaya, Buduq ayrılmışdır. Erkən təbaşir dövründə dəniz şəraitində baş verən intensiv sıxılma şəraitində əhəngdaşı süxur layları ərazidə cənub-qərb meylliyinə uyğun olaraq Siyəzən qırılma zonası boyu aşırılaraq Şahdağ-Buduq platoları ərazisində tektonik örtük əmələ gətirmişdir (İsayev, 1981, Şıxlinski, İsayev və b., 1985). Sonrakı dövrlərdə və xüsusilə sarmat (üst miosen) əsrindən sonra (Budaqov, 1973) Şahdağ, Siyəzən və həmçinin antiqafqaz istiqamətli qırılmalar boyu tektonik hərəkətlərin intensivliyində böyük fərq əmələ gəlmiş və nəticədə morfostrukturun Şahdağ-Qızılqaya massivi intensiv sıxılaraq müasir relyefdə 3500- yüksəkliyə qardırılmışdır. Vəlvələçay qırılmasından cənub-şərqə doğru relyefin yüksəkliyi azalır və burada Şahdağ-Xızı zonasının morfostrukturları Germian qırılması boyu Zaqatala-Qovdag zonası ilə təmas edir.
Yan silsilədən cənub-qərbdə, ondan struktur-denudasion mənşəli dağdaxili çökəkliklərlə (Şahnabad, Xınalıq, Xaltan, Tuğçay və s.) ayrılan Baş və ya Suayrıcı silsilə yerləşir. O, tektonik cəhətdən relyefdə daha kəskin əks olunmuş sıxılma zonasının mərkəzində intensiv qalxmaya məruz qalmış və Baş Qafqaz dərinlik qırılması boyu inkişaf etmiş, əsasən, yura və qismən təbaşir yaşlı çökmə süxurlardan təşkil olunmuş və cənub- şərq istiqamətdə gömülən Tufan horst-antiklinoriumuna uyğun gəlir. Aşınmaya qarşı davamsız olan çökmə süxur kompleksləri intensiv parçalanmaya məruz qalmışdır. Silsilənin cənub yamacı dərinlik çatları boyu çökmüş və müasir relyefdə əksini tapmamışdır (Əlizadə E.K, 2004, 2007, Əlizadə, Tarixazər, 2010).
Böyük Qafqazın cənub yamacı morfostrukturlarının səciyyəvi xüsusiyyəti şərqə doğru onların relyefdə daha kəskin əksini tapmasıdır. Cənubi Qafqaz mikrotavası ilə Skif mikrotavasın toqquşma zonasında qırışıqlığa məruz qalan və onun cənub kənar hissəsinə mənsub olan bu ərazinin relyefi Dəmiraparan çayından qərbə doğru çox dik olması ilə fərqlənir. Burada Baş Suayrıcı silsilədən cənubda, əsasən, təbaşir yaşlı süxurlardan təşkil olunmuş Zaqatala-Qovdağ sinklinor zonasının morfostrukturları (silsilələr, tirələr, dağarası çökəkliklər) ayrılır. Zona şimaldan Məlkəmud-Germian, cənubdan isə Zənqi-Goradil tektonik üstəgəlmələri ilə sərhədlənmişdir. O, qərb hissədə kəskin sıxıldığından burada bir sıra horst-sinklinal, horst-antiklinal tirələr və qraben-sinklinal çökəkliklər ayrılır. Dəmiraparançaydan şərqə doğru relyefin morfotektonik vahidləri daha aydın nəzərə çarpır. Bu hissədə Babadağ horst-antiklinor, Qovdaq horst-sinklinor, Quzduçay-Alataş horst-antiklinor və digər silsilələr və həmçinin Dəmirçilər, Qızmeydan və s.sinklinal çökəklikləri inkişaf etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məhz bu hissədə Zaqatala-Qovdağ morfotektonik vahidinin şimal qanadı Böyük Qafqazın suayrıcı hissəsini əhatə etməklə, həm də şimal yamaca keçir. Girdimançay-Vəlvələçay xəttindən şərqə doğru Qərbi Xəzər dərinlik qırılması qovşaq zonasından başlayaraq tektonik hərəkətlərin differensiasiyası artır və morfostrukturlar intensiv gömülməyə məruz qalır. Cənub yamacda yayılan tektonik örtüklər üçün Zaqatala-Qovdağ morfotektonik pilləsi avtoxton rolunu oynamışdır. Məşhur "Qızmeydan tektonik örtüyü" məhz bu zonada Zənqi-Goradil qırılması boyu daha qədim ana süxurların üfüqi yatımlı cavan çöküntülərin üstünü örtməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir (Əlizadə, 1998, 2004).
Böyük Qafqaz orogen zonasının ən cənub kənar morfosruktur vahidini tağ hissəsində orta yuranın vulkanoqen və vulkanoqen-çökmə süxurlarından təşkil olunmuş Vəndam horst-antiklinor morfotektonik pilləsi (zonası) təmsil edir. Onun qərb hissəsi morfostrukturları tektonik qırılma boyu gömüldüyündən relyefdə zəif əks olunmuşdur. Pillə cənub tərəfdən Şimali Alazan (Qanıx) qırılması ilə Zaqafqaziya tavasının kənar hissəsində inkişaf etmiş Alazan (Qanıx) -Əyriçay çökəkliyindən ayrılmışdır. Vəndam zonasında Niyaldağ horst-antiklinor silsiləsi, Lahıc qraben-sinklinor çökəkliyi və s. morfostrukturlar ayrılır. Vəndam və Ağsu çayları arasında intensiv parçalanmış, müasir sürüşmələrlə mürəkkəbləşmiş bu dağarası çökəkliklər relyefdə daha kəskin əks olunmuşlar və aydın seçilirlər. Vəndam zonası morfostrukturları Şamaxı şəhəri meridianından şərqə kəskin gömülməyə məruz qalır və relyefdə morfoloji cəhətdən öz əksini tapmır.
Böyük Qafqaz orogen sisteminin geoloji quruluşunun və relyefinin morfostruktur təhlili göstərir ki, Skif mikrotavasının Cənubi Qafqaz mikrotavası ilə qovşaq zonasında sıxılmanın və ya gərilmənin intensivliyi antiqafqaz istiqamətdə də təzahür etmiş və həmin istiqamətli morfostruktur seqmentləri əmələ gətirmişdir. Burada ən kəskin yüksəklik fərqləri mərkəzi Girdımançay-Vəlvəliçay qırılması olmaqla Qərbi Xəzər morfostruktur qovşağından qərbdə formalaşmışdır. Relyefin morfoloji xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla Böyük Qafqaz daxilində aşağıdakı nisbətən iri antiqafqaz: a) Balakən-Şəki nisbətən çökmüş; b) Şəki-Qəbələ daha çox qalxmış; c) Babadağ-Dübrar qalxmış; d) Mərəzə-Siyəzən çökmüş; f) Abşeron daha çox çökmüş morfosruktur blokları ayrılır (Əlizadə, 1998).
Böyük Qafqaz dağlıq sistemindən Kür dağarası çökəkliyi ilə ayrılan Kiçik Qafqaz dağlıq sistemi Afrika-Ərəbistan tavasın Anadolu-İran mikrotavası ilə Cənubi-Qafqaz mikrotavasının toqquşma (kolliziya) zonasında inkişaf etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Kiçik Qafqaz dağlıq sistemi özüməməxsus geodinamiki inkişaf yolu keçməsi mürəkkəb tərkibli (vulkanik, vulkanik-çökmə, çökmə və s.) və müxtəlif yaşlı (erkən paleozoy- pleystosen) süxur və çöküntülərdən təşkil olunması amillərinə və morfotektonik xüsusiyyətlərinə görə 3 hissəyə bölünür: a) Cənubi-Qafqaz mikrotavasının cənub qanadında gərgin sıxılma zonasında Murovdağ-Qarabağ dərininə qırılması ilə Ön Kiçik Qafqaz qırılması arasında, əsasən, Löh-Qarabağ zonası strukturları üzrə formalaşmış morfostrukturları; b) Mezotetis okean hövzəsinin okean tipli yer qabığına malik olan Tutğun riftinin erkən təbaşirdən başlayaraq tədricən qapanması və qırışıqlığa məruz qalması nəticəsində Torağayçay və Sarıbaba morfostrukturları zonası; c) Ərəbistan tavasının şimal kənar hissəsi boyu Anadolu-İran və Cənubi-Qafqaz mikrotavalarım toqquşma zonasında baş verən sıxılma və qırışıqlıq əmələgəlmə nəticəsində formalaşan Misxana-Qafan zonasının morfostrukturları.
Bir çox müəlliflər (Geotektonika,2005) Kiçik Qafqaz dağlıq qurşağının müasir fundamentini, litosfer tavalarının qlobal tektonikası nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən tədqiq edərək onun inkişafında bir neçə mərhələ ayırmışlar. Bu istiqamətdəki tədqiqatların nəticələrinin təhlili əsasında Kiçik Qafqazın müasir morfostrukturlarının inkişafını iki əsas mərhələ ayırmaq olar:
1.Materik və okean tipli yer qabığına malik olan ilkin okean morfostrukturlarının fundamentinin qoyulması (orta yura - son təbaşir) – subduksiya dövrü.
2.Morfostrukturların müasir karkasının formalaşması (son təbaşir - pleystosen) – kolliziya dövrü.
Birinci mərhələdə Anadolu-İran mikrotavasının ön şelf zonasını əhatə edən Misxana-Qafan zonasının Cənubi-Qafqaz mikrotavasının Löh-Qarabağ zonasından aralanması (spredinq) nəticəsində, okean tipli yer qabığına malik olan evgeosinklinal sistem – Tutğun rifti əmələ gəlir. Bu zaman nisbətən yüksəkliyə qaldırılmış Misxana-Qafan və Löh-Qarabağ zonaları qövsvari adalar şəklində olduqları halda dərinliyi 2000-3000m-ə çatan Tutğun rifti davamlı çökməyə məruz qalırdı.
Kiçik Qafqazın geodinamiki-morfotekonik inkişafı və morfostrukurların özülünün qoyulması bu mərhələnin ikinci yarısında (son təbaşirdə) baş verir. Bu zaman üfüqi hərəkətlərin istiqamətinin dəyişməsi (spredinqin kolliziya ilə əvəz olunması) Löh-Qarabağ və Misxana-Qafan zonalarının bir-birinə yaxınlaşması və Kiçik Qafqaz (Tutğun) riftinin qapanması prosesi başlayır. İntensiv sıxılma, qırışıq əmələgəlmə, hetoroqen okean və materik yer qabığı süxurlarının bir-birinin üstünə gəlməsi, intensiv sahəvi və xətti vulkanizmlə müşayiət olunan bu hərəkətlər zamanı, okean tipli süxurlar sıxılaraq öz köklərindən qoparılır və xeyli uzaq məsafəyə aparılırlar. Nəticədə ofiolit tərkibli Sarıbaba və Torağayçay morfostrukturları formalaşmağa başlayırlar.
Morfostrukturların müasir karkası əsasən son təbaşirdən (santon) başlayan və indi də davam edən kolliziya prosesinin məhsuludur. Belə ki, okeanın qapanması ilə Anadolu-İran və Cənubi-Qafqaziya tavaları nəhayət birbaşa toqquşur və Misxana-Qafan zonası Löh-Qarabağ zonasının altına gömülür. Maqmatizmin, qırışıq əmələgəlmənin, üfüqi və şaquli hərəkətin gərginliyi və intensivliyi ilə səciyyələnən bu dövrdə son eosendən başlayaraq orogenez prosesi daha da güclənir və qırışıqlı-qaymalı, blokvarı, vulkanik, qovşaq, tekonik- örtük mənşəli morfostrukurlar formalaşır. Bütün bunları nəzərə alaraq Kiçik Qafqazın Azərbaycan ərazisi daxilində- Anadolu-İran və Cənubi-Qafqaz mikrotavalarının qovşaq (toqquşma) zonasında aşağıdakı bir sıra morfostruktur vahidlər ayrılır (şəkil 6.6.).
Kiçik Qafqazın intensiv sıxılmaya və qırışığa məruz qalmış horts-antiklinor, qovşaq, yüksəkliyə qaldırılmış, intensiv parçalanmış Murovdağ silsiləsi, Qarabağ-Sarıbaba qovşaq zonasının intensiv qaldırılmış və güclü differensiasiyaya uğramış horst-antiklinor (Qarabağ silsiləsi) və horst-sinklinor (Şahdağ) silsilələri, intensiv parçalanmış, assimetrik tirə və yaylalar – platolar. Laçın morfostrukturu və Laçın-Başlıbel dərinlik qırılmasından cənub-şərqə yerləşən Anadolu-İran mikrotavasının kənar hissəsində qırışığa və sıxılmaya məruz qalan morfostrukturlar (Hocaz, Bartaz, Əsgülüm, Qarabağ yaylası, Zənqəzur, Dərələyəz və s.). Murovdaq və Qarabağ silsilələrindən müvafiq olaraq şimalda və şərqdə yerləşən və Cənubi Qafqaz mikrotavasının cənub kənarında inkişaf etmiş heterogen morfostrukturlar (Ağdam, Umudlu, Xocavənd, Şahdağ, Başkənd- Dəstəfur, Kəpəz, Göy-göl, Şəmkir və s.).
Kiçik Qafqazın müasir relyefinin formalaşmasında həmçinin son təbaşirdən etibarən əmələ gələn antiqafqaz istiqamətli tektonik qırılmalar da mühüm rol oynamışdır. Kolliziya prosesinin, xüsusi ilə onun gücləndiyi dövrdə (eosen- pliosen və miosen – pleystosen dövrü) yer qabığının çəpinə istiqamətdə parçalanması daha da güclənmiş və nəticədə relyefdə endo- və ekzogen proseslərin inkişafında antiqafqaz istiqamətli cəhətlər güclənmişdir. Beləliklə, bu istiqamətli qırışıqlı-qaymalı, blok mənşəli müasir morfoloji xüsusiyyətləri ilə fərqlənən morfostrukturlar və seqmentlər formalaşmışdır (məs., Kəlbəcər və Qazax qraben-sinklinor çökəklikləri, Bərgüşad, Qarasu, Tərtərçay, Şəmkir-Tovuz, Şərur, nisbətən İşıqlı-Kirs, Gəncəçay-Murovdağ, Gəncəçay-Şəmkirçay, Ordubad və s. qalxmaya məruz qalan morfostruktur seqmentləri).
Azərbaycan ərazisinin morfostrukturları içərisində onun cənub-şərqində yerləşən Talış dağlıq sisteminin morfostrukturları özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Belə ki, bu dağlıq sistemi nisbətən fərqli morfotektonik zonada İran və Cənubi Qafqaz materik tipli yer qabığına malik olan mikrotavalar ilə Cənubi Xəzər subokean tipli yer qabığına malik riftin (qraben) toqquşma zonasında formalaşmışdır. Burada subduksiya və kolliziya proseslərinin gücləndiyi dövrlər (son təbaşir, paleogen-eosen) intensiv xətti və sahəvi vulkan püskürmələri, sıxılma və qırışıq əmələgəlmə ilə müşayiət olunmuşdur. Ön Talış dərininə qırılması sərhəd olmaqla Talış qovşaq dağlıq sistemi Talış-Boqrovdağ- Elburs qovşaq dağlıq sisteminin bir hissəsi olmaqla İran mikrotavasının şimal kənarında əmələ gəlmişdir. Vulkanogen və vulkanogen-çökmə süxur komplekslərindən təşkil olunmuş bu dağlıq sisteminin tərkibinə müvafiq olaraq 2000- və 1000- yüksəkliyə qaldırılmış Talış və Burovar horst-antiklinor, Peştəsər monoklinor silsilələri və onları bir-birindən ayıran, nisbi genişlənmə zonasında əmələ gəlmiş və çökməyə məruz qalmış dağdaxili Yardımlı və Dıman-Qosmalyan sinklinal quruluşlu çökəklikləri formalaşmışdır.
Morfostrukturların Azərbaycan ərazisi daxilində inkişafında və müasir relyefin ümumi görünüşündə dağarası Kür sinlinor çökəkliyi mühüm yer tutur. Morfotektonik cəhətdən Cənubi Qafqaz materik tipli yer qabığına malik olan mikrotavaya uyğun gələn bu zona Böyük və Kiçik Qafqaz dağlıq sistemləri arasında mürəkkəb təkamül yolu keçmiş və tektonik hərəkətlərin differensial səciyyə daşıması ilə əlaqədar olaraq burada bir sıra çökəkliklər, tirələr, alçaq dağlıq silsilələri əmələ gəlmişdir. Kür çökəkliyinin şimal hissəsində Cənubi Qafqaz və Skif mikrotavalarının toqquşma zonasında Şimali Alazan (Qanıx) və Zənqi-Goradil qırılmaları boyu intensiv gömülməyə və sıxılmaya məruz qalan və ümumi sinklinor quruluşlu Alazan (Qanıx) -Əyriçay və Şamaxı-Qobustan zonalarının struktur çökəklikləri, tirələri, alçaq dağlıqları, platoları və s. formalaşmışdır.
Girdımançay dərəsindən (Qərbi Xəzər tektonik qırılma zonası) şərqdə və Zaqatala- Qovdaq morfostrukturlarından cənubda yerləşən Şamaxı-Qobustan morfostruktur pilləsi Böyük Qafqaz dağlıq qurşağı tərəfindən sıxılmaya nisbətən az məruz qalmışdır. Cənubi Niyaldağ və Zəngi-Goradil tektonik qırılmaları boyu 1,5-2 km-dək çökmyə məruz qalmış bu zonada tektonik örtüklər (Basqal), iri sürüşmələr və s. yayılmışdır. Nisbətən az differensiasiyaya uğramış zonada üstəqəlmə-qırışıq mənşəli tirələr, təpələr və çökəkliklər ayrılır (Əlizadə, 2004, 2007).
Ondan cənubda Cənubi Qafqaz mikrotavasının şimal kənarını əhatə edən Ceyrançöl-Acınohur-Ələt horst-antiklinor alçaq dağlıq silsilə və tirələri formalaşmışdır.
Relyefin müasir xüsusiyyətləri və özülünün uzun geoloji dövr ərzində inkişafını nəzərə alaraq Kür qrabeni daxilində Qarabağ, Kürdəmir, Ön Talış, Aşağı Kür düzənlik morfostrukturları da ayrılmışdır ki, onlar da mürəkkəb geoloji tarixə və daxili quruluşa malikdir.
Müasir morfostrukturların formalaşmasının bəzi xüsusiyyətlərinin "litosfer tavaları tektonikası" nəzəriyyəsi baxımından izahı üçün bu edilən ilk cəhtlərdən biri olmaqla, heç də çox mürəkkəb quruluşa malik olan Alp-Himalay orogen qurşağının Azərbaycan hissəsinin müasir relyefinin mənşəyinin və inkişaf xüsusiyyətlərinin bütün cəhətlərini aşkarlamağa yönəldilməmişdir. Güman etmək olar ki, bu istiqamətli tədqiqatların davam etdirilməsi bununla bağlı problemlərin araşdırılmasına öz töhfəsini verəcəkdir.
1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.79 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).
== Həmçinin bax ==
* [[Geologiya]]
== Xarici keçidlər ==
| |||