Cənub-Şərqi Qafqazın qədim buzlaşma problemi ilə XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində bir sıra tədqiqatçılar məşğul olmuşlar. Bu problem eyni zamanda bütün Qafqaz regionunu əhatə etməklə klassik  dördüncü dövr Alp buzlaşma sxemi ilə eyniləşdirilirdi. Bir çox hallarda genetik cəhətdən moren ilə əlaqəsi olmayan çöküntülər  harada təsadüf etməsinin fərqinə varmadan  buzlaq  çöküntüləri kimi qeyd olunurdu.

Qafqazın buzlaq relyef formaları və ümumiyyətlə buzlaşma problemləri XX əsrin elmi çoğrafi ədəbiyyatlarında geniş tədqiqat obyekti olmuşdur. 1950-1980-cı illərdə bu problemdəki yeniliklər və dəqiqləşmələr N.B.Dumitraşko, B.Ə.Budaqov (1957) D.A.Lilienberq (1959), B.Ə.Budaqov (1957, 1965, 1973, 1977, 1982) İ.E.Mərdanov (1978), M.A.Müseyibov, Ə.B.Məmmədov (1976), N.Ş.Şirinov, S.N.Dotduev (1976) və b. əsərlərində öz əksini tapmışdır.

Buzlaşma probleminin tədqiqinin ilk mərhələlərindən başlayaraq indiyə qədər buzlaşmaların sayı məsələsi daima mübahisəli olaraq qalmaqdadır. Bu problem Böyük Qafqazda  bir sıra  tədqiqatçılar tərəfindən dərindən öyrənilmişdir. Son dövrlərdə  yuxarıda adları çəkilən tədqiqatçılar bu məsələdə  ümumi fikrə gələ bilmişlər. Bu, əsasən, onunla bağlı olmuşdur ki, dördüncü dövr buzlaşmasının izləri bu ərazidə daha yaxşı saxlanılmışdır. Ümumi nəticə kimi B.Ə.Budaqov (1977, 1982) və İ.E.Mərdanov (1983) Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsində əsasən iki buzlaşmanın – (orta dördüncü və son dördüncü dövr)- mövcud olması qənaətinə gəlmişlər. Bizim fikrimizcə  iki buzlaşma  olması  ideyası Kiçik Qafqazın Murovdağ, Qarabağ vulkanik yaylası, Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrində saxlanılmış ekzarasiya formalarının da eyni yaşda olmasını təsdiq edir. Beləki bütün Cənub-Şərqi Qafqazda qlobal iqlim soyuqlaşmasının  nəticəsi olan buzlaşma mərhələlərinin iqlim şəraiti oxşar  olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən ərazilərdə də buzlaq relyef formaları eyni morfoloji  quruluşa malik olub  və təxminən eyni mütləq yüksəkliklərdə yerləşirlər.

Azərbaycanın yüksək dağlıq (2800-3900 m) ərazilərində  Dördüncü dövrdə  baş vermiş dağ-dərə buzlaşması  müasir dövrdə  paleomorfoskulpturlar kimi geniş yayılmış nival-qlyasial formaların yaranmasına səbəb olmuşdur. Dördüncü dövrün kəskin  iqlim dəyişmələri və tədricən quraqlığın artması həmin relyef formalarını köklü surətdə dəyişmiş,  bəzi yerlərdə isə məhv etmişdir.

Nival-qlyasial relyef formalarının dağlıq ərazilərdə, əsasən, ekzarasiyon əlamətləri nisbətən yaxşı saxlanılmışdır. Bunlar əsasən troq dərələri, kar, sirk  və  şiş qayalar şəklində Böyük Qafqazın, Murovdağ və Zəngəzur silsiləsinin suayrıcılarında tipik relyef formalarından ibarətdir.

Nival-kriogen proseslərin inkişafı yüksək dağlığa xas olan şaquli qurşaqlıq  zonalarının əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Denudvsiya prosesinə nisbətən asan məruz qalan litoloji komplekslərin ərazidə inkişafı, nival-qlyasial- kriogen proseslərinin əmələ gətirdiyi formaların zəif saxlanılması ilə səciyyələnir. Dördüncü dövr buzlaşmasının bir çox ekzarasiyon formaları müasir çay dərələrinin mənbə hissələrində karlar və sirklər şəklində saxlanılmışdır.

Nival-qlyasial-kriogen relyef formaları müxtəlif çay hövzələrində təxminən eyni yüksəkliklərdə yayılmışdır. Onlar denudasiya-eroziya proseslərinin daha intensiv inkişaf etdiyi Baş Qafqazın mərkəzi və şərq hissəsində, Zəngəzur silsiləsində, Qarabağ vulkanik yaylasında və Murovdağ silsiləsində yüksəkdağlıq sahələri (2800- və daha yüksək)  əhatə edirlər. Bu isə, əsasən, kriogen-soliflyüksion proseslərin inkişaf etdiyi dağ-çəmən zonasının yuxarı hissəsini əhatə edən alp çəmənliklərində daha çox nəzərə çarpır.

Kriogen formalara, əsasən, soliflyüksion morfoskulpturalara Böyük Qafqazın cənub yamacının subalp-alp çəmənliklərində, xüsusən Niyaldağ, Qovdağ silsilələrinin suayrıcı hissələrində 2000- mütləq yüksəkliklərdə, şimal-şərq yamacında isə Şahnabad düzündə, Qızılqaya massivində 2600- yüksəkliklərdə daha çox rast gəlinir.

Nival-kriogen relyef formaları nival mənşəli morfoskulpturlar az yayılmış müasir buzlaqlara nisbətən daha çox ərazini əhatə edir. B.Ə.Budaqov hələ 1950-ci illərdə apardığı ilk qlyasialoji tədqiqatlar zamanı Böyük Qafqazda fəaliyyətdə olan buzlaqların sahəsinin 6,4 km² (B.Ə.Budaqov, 1957, 1961) olduğunu müəyyən etmişdir. Müasir dövrdə iqlimin quraqlığının artması nəticəsində Şahdağ, Bazardüzü və Tufan buzlaqlarının sahəsi xeyli azalmışdır. Kiçik Qafqazda və Arazyanı silsilələrdə isə müasir buzlaqlar demək olar ki,  yoxdur.

Müasir relyefdə saxlanılmış, ekzarasiyon relyef formaları (troq dərələri, karlar, sirklər), onların quruluşu və morfoloji əlamətləri Böyük və Kiçik Qafqazda və Arazyanı silsilələrdə klassik dağ-dərə buzlaqlarının izləri kimi təsnifatlaşdırılmalıdır. Dağlıq ərazilərin IV-cü dövrdə kəskin kəsilib-parçalanması nəticəsində buzlaqların akkumulyativ formaları çox nadir hallarda troq dərələrinin dibində və yamaclarda kiçik areallar şəklində saxlanılmışdır. İri troq dərələr, əsasən, Böyük Qafqazın suayrıcı hissəsində, xüsusən Mazımçay, Balakənçay, Muxaxçay və Şahnabad (Qusarçay) çaylarının yuxarı hissələrində öz morfoloji xüsusiyyətlərini daha yaxşı saxlamışlar. Mazımçay, Muxaxçay və Tufan (Qusarçay) troq dərələrinin dib hissəsində xırda moren tirələri müasir relyefdə morfoloji xüsusiyyətlərinin təzahür etməsi ilə seçilirlər.

Kiçik Qafqazda Murovdağ silsiləsində  Camışdağ və Hinaldağ zirvələri arası suayrıcı sahələrdə tipik, lakin daha çox denudasiyaya məruz qalmış buzlaq relyef formaları - kar və troq dərələrinin qalıqları, buzlaq mənşəli göllər saxlanılmışdır. Zəngəzur silsiləsində  Qazangöldağ, Qapıcıq və Yağlıdərə zirvələri rayonlarında da troq dərələrə, sirklərə, karlara rast gəlmək olur. Gilançayın sol qolu olan Sakarsu çayının yuxarı hissəsində kar və troq dərə öz morfoloji xüsusiyyətlərini daha yaxşı saxlamışdır (M.A.Abasov 1965, 1970; V.D.Hacıyev 1999; M.A.Müseyibov 1998).

Kiçik Qafqazda buzlaqların akkumulyativ və ekzarasion  formaları Qarabağ vulkanik yaylasında vulkan konuslarının üzərində və ətəklərində, Şəmkir-Göygöl sahələrində moren təpələri və moren çöküntüləri, karlar və troq dərələrin ayrı-ayrı fraqmentlərinə rast gəlinir.

Orta və son dördüncü dövrdə iqlimin soyuqlaşması və dağlıq sistemlərinin intensiv qalxması Kiçik Qafqazda və Arazyanı silsilələrdə  dağ-dərə buzlaqlarının inkişafına səbəb olmuşdur. M.A.Abasovun (1970) və V.D.Hacıyevin (1980) tədqiqatlarına əsasən buzlaq relyef formaları və onların çöküntüləri Dərələyəz və Zəngəzur silsilələrinin yüksək dağlıq zonalarında Naxçıvançay və Gilançay hövzələrinin yuxarı hissələrində nisbətən yaxşı saxlanılmışdır.

Müasir dövrdə yuyulmuş buzlaq akkumulyativ çöküntüləri flyüvioqlyasial çöküntülər kimi Qusarçay, Qudiyalçay, Naxçıvançay, Gilançay hövzələrində geniş yayılmış əsas relyef kateqoriyaları kimi qiymətləndirilməlidir. Özlərinin zəif çeşidlənməsi ilə səciyyələnən bu çöküntülər Kiçik Qafqazda vulkanogen-çökmə, Böyük Qafqazda isə çökmə süxurlardan təşkil olunmuş və çay dərələrinin genişlənmiş hissələrində iri akkumulyativ morfoskulpturlar əmələ gətirmişdir. Bu qəbildən olan ən iri flyuvioqlyasial örtüklərə misal olaraq Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacındakı Qusar maili düzənliyini göstərmək olar.

Kiçik Qafqazda belə iri flyuvial örtüklərə Həkəri lay dəstəsini və Naftalan maili düzənliyini aid etmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, buzlaşma mərhələlərinin aydınlaşdırılmasında müasir relyefdə saxlanılmış buzlaq formaları və müasir buzlaqlar xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu cəhətdən B.Ə.Budaqovun Böyük Qafqaza aid buzlaq formalarını və buzlaqların morfoloji və morfometrik göstəricilərini əks etdirən cədvəlləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.86 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova). 

Azərbaycan respublikasının müasir relyefinin inkişafında və formalaşmasında Xəzər dənizinin, eləcə  də  Dördüncü dövrdə və daha  qədim geoloji dövrlərdə onun yerində mövcud olmuş və dövrü olaraq  düzənlik və dağətəyi  sahələri basmış dəniz hövzələrinin abraziya və  akkumulyasiya fəaliyyətinin böyük rolu olmuşdur.  Bu hövzələrin fəaliyyəti nəticəsində yaranmış morfoskulpturlar-dəniz terrasları və  müasir sahil relyef formaları ərazidə  geniş yayılmışdır.

Dəniz terraslarının öyrənilməsinin   mühüm elmi və nəzəri əhəmiyyəti vardır. Beləki, onlar haqqında dəqiq  məlumat əldə etmədən ərazidə  relyefin inkişaf tarixini bərpa etmək və həmin  dövr üçün yeni və müasir tektonik hərəkətlərin sürəti,   amplitudu və xarakteri haqqında obyektiv fikir söyləmək çətindir. Ona görə də bu məsələ uzun müddət tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. (Antonov, 1953, 1957; Vəkilov, 1956; Budaqov, 1956, 1957; Fyodorov, 1957, 1961; Liliyenberq, 1961,1962;  Dumitraşko  və b., 1961; Şirinov, 1961, 1973  və b.).

Tədqiqatçıların əksəriyyəti Xəzərin Dörduncu dövr  dəniz terraslarını və onlara müvafiq  çöküntülərini erkən dördüncü dövr- bakı; orta dördüncü  dövr – xəzər; Son dördüncü dövr- Xvalın  və  holosen- yeni kaspi kimi qruplaşdırmışlar.

Azərbaycan  sahillərinin ayrı-ayrı  bölgələrində müəlliflər müxtəlif miqdarda terras səviyyəsi ayırmışlar (cədvəl 6.4). Terrasın miqdarının müxtəlifliyi  ilk növbədə ayrı-ayrı regionlarda tektonik quruluşun, eləcə də dördüncü dövrdə   tektonik hərəkətlərin  rejiminin müxtəlifliyi,  ərazinin tədqiqatlarla əhatə olunma   dərəcəsi   və dəqiqliyi ilə izah edilə  bilər.

Demək olar ki, tədqiqatçıların hamısı burada yeni kaspi  yaşlı iki terras səviyyəsi ayırmışlar.  Kür-Araz düzənliyində isə  bunların sayı   üç,  bəzi hissələrində isə daha çoxdur (Şirinov, 1973). Müxtəlif regionlarda ayrılmış  xvalın terraslarının sayı  4-lə  (Kür-Araz  çökəkliyində) 6-7  (Cənub-Şərqi Qafqazda)  arasında dəyişir.  Bu terrasların hamısı, əsasən, akkumulyativ  mənşəli olub, çöküntülərin litoloji tərkibinə görə bir-birindən fərqlənirlər ki, bu da tektonik quruluşla və tektonik hərəkətlərin rejiminin müxtəlifliyi ilə izah edilə bilər.

 Son xəzərdə 1-2 terras səviyyəsi ayrılır.  Bu terraslar abrazion-akkumulyativ  mənşəli olub, Aşağı Kür çökəkliyində,  Abşeron yarımadasında,  Qobustanda və Böyük Qafqazın   şimal-şərq yamacında  müşahidə edilir. Həmin terrasların sayının az olması və relyefdə pis saxlanılması Son Xəzərdə dənizin səviyyəsinin sabit olması və terrasların  sonralar yuyulması ilə izah edilir (Şirinov, 1973) .

 Erkən xəzərdə (gürgan)  kifayət qədər dəniz terrası ayrılır. Tədqiqatçıların fikrinə görə, erkən xəzərdə 4-5 terras səviyyəsinin əmələ gəlməsi üçün şərait olmuşdur. Qobustanda 8 terras səviyyəsinin olması tektonik hərəkətlərin ritminin tezliyi ilə izah edilə bilər. Qobustanda Bakı terrasının maksimum miqdarı  da ( 6 səviyyə) eyni səbəblə izah  edilir.  Abşeron yarımadasında Bakı yaşlı terrasın olmaması orta dördüncü dövr transqressiyası zamanı  onların  cavan çöküntülərlə örtülməsi, çox halda isə yuyulması ilə izah edilir. Terrasın səthində toplanan eyni yaşlı çöküntülər güclü deformasiyaya uğramışdır. Kür çökəkliyinin  şimal-şərq qanadında və  çökəklik daxili antiklinal qalxmalarda cavan qırışıqlıqlarda terras çöküntüləri iştirak edir. Abşeron yarımadası  timsalında   qədim sahil xəttlərinin təhlili göstərir ki, onlar, eləcə də terraslar Dördüncü dövr ərzində  irsən inkişaf etmişdir.  Ançaq son xəzərdən  başlayaraq abrazion sahələr əvvəlki dövrlərə nisbətən xeyli azalmışdır.

 Bu bir daha sübut edir ki, sahil zonasında  qalxma hərəkətləri tədricən enmə ilə əvəz olunmuş, qalxmanın amplitudu və   sualtı yamacda meyillik azalmışdır.

Abrazion  və abrazion - akkumulyativ terrasların üstünlük  təşkil etməsi, əsasən, dördüncü dövrp dəniz terraslarının yayıldığı sahələrin  ətraf dağlığın   tağvari  qalxmasına  cəlb edilməsi və ərazilərdə dördüncü dövr   ərzində fasiləli qalxma  hərəkətlərinin üstünlük təşkil  etməsi ilə əlaqədardır.

Son dördüncü dövrdə  Xəzər dənizinin inkişafında  dərin reqressiyalar baş vermişdir ki, onun da izləri  sualtı yamacda  100 və 70-80 m dərinliklərdə pillələr şəkilində saxlanmışdır.

Dəniz terraslarının   yaşa görə ayrılması   onların səthində  toplanmış çöküntülərdəki  hakim molyuskalara görə  aparılmışdır.  Səthində akkumulyativ çöküntülər olmayan abrazion - terrasların  yaşı  faunalarla təyin edilmiş  terras səviyyələri ilə  müqaisəyə əsasən verilmişdir. 

Son vaxtlar  Azərbaycanda terras çöküntülərindəki  molyuska faunalarının mütləq yaşının bir sıra təyini  radium-karbon və   termolyuminessent  üsullarla aparılmışdır ki,  onların da aralarında kifayət qədər fərq alınır.  Belə ki, son xəzər çöküntülərinin yaşının təyini birinci üsulla 25300 dən 42000 –ə qədər il,  ikinci üsulla isə 71000-254000 il  olmuşdur.

C¹⁴  üsülü ilə təyin olunmuş  son  xvalın  çöküntülərinin yaşı da  şübhə doğurur. Beləki  o termolyuminissent üsulla  təyin olunmuş erkən xvalın  süxurlarının yaşına uyğun gəlir. Dördüncü dövrdə tektonik hərəkətlərin differensial xarakterinə uyğun olaraq eyni yaşlı terraslar müxtəlif  yüksəklikdə müşahidə edilir.  Dislokasiyaya uğramış son dördüncü dövr və yeni kaspi yaşlı terraslar  və müvafiq sahil  xəttləri demək olar ki, eyni yüksəklikdə yerləşmişdir.   Lokal tektonik hərəkətlərlə və palçıq vulkanlarının fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq onlar  deformasiyaya uğramış,  hətta Aşağı Kür çökəkliyinin ayrı-ayrı hissələrində qırışıqlığa məruz qalmışdır.

Azərbaycan respublikası ərazisi   çay və dəniz terraslarının  korrelyasiyası cəhətdən çox əlverişlidir. Xüsusilə Cənub-Şərqi Qafqazda morfoloji cəhətdən   çay terraslarının  dəniz terraslarına keçməsi  çox yaxşı müşahidə edilir.  Məsələn:  Dəvəçi çayının aşağı hissəsində  50-55, 110 və 190  m-lik  çay terrasları müvafiq olaraq  100, 120, –lik Erkən Xəzər və 310  m-lik Erkən Bakı  yaşlı dəniz terraslarına keçir.

Mingəçevir su anbarı rayonunda Kürün  37- - lik terrası  morfoloji olaraq  Xvalının  dəniz terrasına, Düzdağ rayonunda isə 50 m-lik terras Son Xəzərin  80-100 m-lik  dəniz terrasına müvafiq   gəlir.

Lənkəran düzənliyində   Viləşçayın 24- –lik terrası xvalın transqressiyasının 20 və  0  m sahil xətti ilə  əhatələnən  gətirmə konusunun səthinə müvafiq gəlir.

Əlbəttə təqdim edilən korrelyasiya  sxemini  tam təkmilləşmiş  hesab etmək olmaz, onun yenidən işlənilməsinə ehtiyac vardır. Burada çay dərələrinin  kəsilməsinə, eləcə də  çay terraslarının  yüksəkliyinə təsir edən bir sıra amillərin (tektonik quruluş, yeni tektonik hərəkətlərin amplitudu, süxurların  litologiyası, axımın miqdarı və b)  rolu  müəyyənləşdirilməlidir.

Xəzərin Azərbaycan sahillərinin  relyefinin quruluşunun  təhlili göstərir ki,  bütün dördüncü  dövrdə sahil boyu onun inkişafında geoloji quruluş və yeni tektonik  hərəkətlər, sualtı yamacın  relyefinin əsas əlamətlərini və sahilin  formasını müəyyənləşdirən əsas amil   olmuşdur. Sonuncular isə öz növbəsində dalğaların  və  cərəyanların hidrodinamik  proseslərinə, istiqamətinə və gedişinə   təsir etmişdir (Şirinov,  Mehdiyev, 1960, 1964).

Dördüncü dövrün sonlarında (Holosen əsri) səviyyənin tərəddüdü sahilin relyefinin inkişafında az rol oynamamışdır.

Erkən xəzər (gürgan) və erkən xvalında və sonralar tektonik hərəkətlərin  güclənməsi fonunda  dəniz səviyyəsinin qalxdığı mərhələlərdə abrazion sahillər  üstünlük təşkil etmişdir. Onun izi  sahil boyu müasir relyefdə abrazion və abrazion-akkumulyativ terraslar  və qədim sahil xəttləri boyu toplanmış qaba çöküntülər, pillələr və oyuqlar şəkilində  yaxşı saxlanmışdır. Erkən bakı, son xəzər, son xvalın  və yeni kaspidə  isə  əksinə  akkumulyativ sahillər  üstünlük təşkil etmişdir.

Morfoloji və genetik xüsusiyyətinə, müasir sahilin dinamikasına görə Azərbaycanın Xəzər sahillərində şimaldan cənuba aşağıdakı morfogenetik  tiplər ayrılmışdır (Şirinov, Mehdiyev, 1960): akkumulyativ-delta; keçmiş akkumulyativ sahilin yerində əmələ gəlmiş abrazion, hamar; akkumulyativ hamar; hamarlanma təmayülündə olan akkumulyativ- liman; hər iki tərəfi  dil şəkilində  inkişaf edən akkumulyativ hamar;  abrazion-akkumulyativ liman; akkumulyativ delta; laqun-delta  və abrazion-akkumulyativ-hamar.

Akkumulyativ  sahillər geniş qumlu  çimərliklərin və yüksəkliyi 0,5-2m-ə  çatan  sahil tirələrinin olması ilə səciyyələnir. Yeni kaspidə 2-3  sahil xətti, 1929-1930-cü illərin stabil səviyyəsinə uyğun gələn sahil xətti, 1940-cı ilin əvvəlində və 1956-cı ildə səviyyənin stabilləşməsinə uyğun gələn sahil xəttləri  kifayət qədər yaxşı müşahidə edilir.

Akkumulyativ sahillər (şək. 6.8) burada Kür çökəkliyində daha geniş yayılmışdır 1978-ci illərdə burada  ən çox akkumulyasiya  və sahilin genişlənməsi  Kürün müasir deltasında və Qızılağac körfəzində müşahidə  edilmişdir. V.V.Yeqorovun  (1951) məlumatına görə  1860-1938-ci illərdə çayın deltası ildə  1,68 km², yatağın uzunluğu isə  böyümüşdür.

Qızılağac körfəzində dənizin səviyyəsinin düşməsi (1929-cü ildən başlayaraq fasilələrlə 1978-ə qədər)  və körfəzin dayazlaşması  nəticəsində adalar arxipelaqı   və bankalar bir-biri ilə  birləşərək uzunluğu 50 km-dən  çox olan  böyük ada (Sara adası) əmələ gətirmişdir.  Bənd vasitəsilə materiklə  birləşən bu ada Qızılağac  körfəzini əsas  hissədən ayrımışdır.

İntensiv akkumulyasiya prosesi Cənub–Şərqi Şirvan düzənliyində   Bəndovan  burunu ilə  Kürün  deltası  arasında, eləcə də  Lənkəran sahillərində  getmiş və ildə 15-30 m-dən 100-120 m-ə qədər çatmışdır. Akkumulyativ sahillər Samur - Dəvəçi düzənliyində də  inkişaf etmişdir.  Burada Samur çayının deltasından  Ataçayın mənsəbinə qədər məsafədə akkumulyativ  sahillər uzanmışdır. Abraziya prosesi ancaq Samur çayının  qədim deltasının az bir sahəsində  müşahidə edilir ki, bu da çay gətirmələrinin çatışmazlığı  və Dərbənd çökəkliyinə  birləşən  sahil zonada kompensasiya olunmayan  çökmə prosesi ilə  izah edilir.   

  Abrazion sahillər üçün qayalı burunların,  abrazion pillələrin olması və abrazion-uçma materiallarının toplanması  səciyyəvidir.  Belə sahillər, əsasən,  antiklinal strukturların  düz bücaq altında  sahilə doğru  uzanması və ya sahildən kənara doğru  üfqi və ya əyri (qıyqacı)  yatan  bərk süxurların (əhəng  daşı, qum daşı,  konqlomerat) yayıldığı sahələrdə müşahidə edilir. Bu cür sahillər, əsasən,  Abşeron yarımadasında, Qobustanda, Kür çökəkliyində burunlarda inkişaf etmişdir.

1978-ci ildən başlayaraq 1995-ci ilə dəkXəzərin səviyyəsinin 2,5 m-dən çox qalxdığı dövrdə  sahil zonada 40 000 kv.km²-ə qədər ərazi su altında  qalmışdır  (Əliyev, 2001).  Samur-Dəvəçi düzənliyi, Giləzi rayonu və Samur ç. deltasını əhatə edən ərazilərdə sahillər daha intensiv yuyulmağa  başlamışdır. Nəticədə sahil zonada xeyli meşə sahəsi və bir qədər   cənubda yerləşən və  əsasən deltanın yuyulma materialları hesabına  yaranmış plyajın  müəyyən hissəsi yuyulmuş,  pozulmuş və laqunlar əmələ gəlmişdir.

Azərbaycanın şimal hissəsində Nabran sahəsində dəniz 50-  quruya doğru irəlləyərək  məsafədə şose yolunu, başqa xidmət obyektlərini və  bir sıra kənd təsərrüfat sahələrini basmışdır.

Səviyyənin  qalxması Abşeron  sahillərinə də ciddi ziyan vurmuşdur.  Mərdəkan,  Zaqulba, Buzovna və Şıxov qəsəbələri ərazilərndə  abadlaşdırılmış  çimərliklərin çox hissəsi su altında qalmış, avadanlıqlarının yeri dəyişdirilmişdir. Buzovna qəsəbəsinin  şimal-qərbində qum tirəsi yuyulmuşdur. Yarımadanın sahil zonasında müəyyən sahələrin bərk süxurlardan  təşkil olunmasına baxmayaraq, xeyli hissəsi su altında qalmışdır.

Bakı dəniz  limanında bir neçə körpünü su basmışdır. Sahildə Dəniz sahili Milli parkda bərkidilmə işləri aparılmış və bəzi sahələr su altında qalmışdır.

Azərbaycan sahillərinin cənub hissəsində  Yenikənd, Kultuk, Sübhi, Mayak-1 və Mayak-11  yaşayış massivləri su  altında qalmışdır. Saratovka , Yeni qışlaq, Kür dili, Jarovsk, Prorva  və Sarıqamış  kəndləri  demək olar ki, bütünlüklə  yerini dəyişmişdir. Təxminən 15000  ha torpaq sahəsi su altında qalmışdır ki, onun da təxminən 3000  ha-ı əkin sahələridir (Əliyev, 2001).

Lənkəran rayonunda –yadək torpaq sahəsi, təxminən yol,  Nərimanabad-1  və Nərimanabad -2  kəndlərinin bir hissəsi su ilə örtülmüşdür. Astara rayonunda birbaşa  dənizin sahilində tikilmiş evlər ziyan çəkmişdir. Fermer  təsərrüfatlarını  su basmış, 4-5  km məsafədə dəmir yolu xətti zədələnmişdir.

Qızılağac körfəzinə bitişik  ərazinin, o cümlədən  Sara yarımadasının  və Kür dilinin  bir hissəsi su altında  qalmışdır.

1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.96 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).

1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.79 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).