'''Adıge Respublikası''' və ya Adıgeya (Адыгэ Республик) - [[Rusiya Federasiyası]]nın [[Krasnodar diyarı]] ərazisində [[respublika]]. [[Şimali Qafqaz]]da, [[Kuban çayı|Kuban]] və Laba çaylarının sol sahillərindədir. Cənub federal dairəsinə daxildir. Sahəsi 7.600&nbsp;km²-dir. [[Əhali]]si 447.000 nəfərdir. Onların 120.000 nəfəri [[adıgeylər]]dir. [[Paytaxt]]ı [[Maykop]] [[şəhər]]idir. Yeddi [[rayon]]u, iki şəhəri ([[Maykop]] və Adıgeysk), beş şəhər tipli [[qəsəbə]]si var. Respublikada [[neft]] və [[qaz]] çıxarılır. [[İqtisadiyyat]]ında neft və qaz üstünlük təşkil edir.<ref name=":0" />

[[Dövlət hakimiyyəti]] orqanları sistemi Adıge Respublikasının Konstitusiyası ([[1995]]) ilə müəyyənləşir. Dövlət hakimiyyətini respublikanın prezidenti, respublikanın Dövlət şurası (Xase) – [[parlament]]i, hökuməti (Nazirlər kabinəsi) və respublika Konstitusiyasına uyğun olaraq formalaşan digər dövlət hakimiyyət orqanları həyata keçirir. [[Dövlət]]in və [[icraedici hakimiyyət]]in başçısı – Adıgenin ali vəzifəli [[şəxs]]i olan [[prezident]]dir; ona RF Prezidentinin təqdimatına əsasən Dövlət şurası səlahiyyət verir. Dövlət şurası – respublikanın ali qanunverici (təmsil edici) orqanıdır və [[əhali]] tərəfindən 5 il müddətinə seçilir. O, iki palatadan – nümayəndələr şurasından (respublikanın inzibati-ərazi vahidlərinin maraqlarını təmsil edən, üçmandatlı seçki dairələri üzrə, hər [[şəhər]] və [[rayon]]dan 3 nümayəndə olmaqla 27 [[deputat]]) və Respublika Şurasından (birmandatlı seçki dairələrindən seçilən 27 deputat) ibarətdir. Nazirlər kabinəsi – kabinənin işinə rəhbərliyi həyata keçirən prezident tərəfindən formalaşdırılır. Prezident [[Baş nazir]]i Dövlət şurasının razılığı ilə təyin edir.<ref name=":0" />

1918-ci ilin payızında ağqvardiyaçılar Kuban və Adıgeni ələ keçirdilər. [[1920-ci il]]in martında Adıgedə Sovet hakimiyyəti bərpa olundu. [[1922-ci il]] 27 iyulda Çərkəz (Adıge) MV yaradıldı. 1922-ci il avqustun 24-dən Adıge (Çərkəz) MV, [[1928-ci il]] avqustun 13-dən isə Adıge MV adlandırıldı. [[1923]]–[[1924-cü il|24-cü il]]lərdə Cənub-Şərq vilayəti, [[1924]]–[[1934-cü il|34-cü il]]lərdə Şimali Qafqaz ölkəsi, [[1934]]–[[1937-ci il|37-ci il]]lərdə Azov–Qara dəniz ölkəsi, [[1937]]–[[1991-ci il|91-ci il]]lərdə isə RF-nin [[Krasnodar diyarı]]na daxil idi. [[Vilayət]]in mərkəzi əvvəlcə Krasnodar, [[1936-cı il]]dən isə [[Maykop]]dur. [[1991-ci il]] iyunun 28-də Adıgenin dövlət müstəqilliyi haqda bəyanat qəbul edildi. RSFSR-in 1991-ci il 3 iyul qanununa əsasən RSFSR tərkibində Adıge SSR yaradıldı. [[1992-ci il]] martın 24-də müasir adı qəbul edildi.<ref name=":0" />

Təbii şərait əhalinin həyat fəaliyyəti, istirahəti , eləcə də kənd təsərrüfatının inkişafı baxımından olduqca əlverişlidir. Respublika ərazisində neft-qaz, tikinti materialları, mineral su mənbələri və s. ehtiyatlar mövcuddur. Respublikanın şimal hissəsi Kubansahili düzənlikdə, cənubu isə Böyük Qafqazın yamaclarında yerləşir. Ərazisi Kuban və onun qolu olan Laba çayları ilə şimaldan və şimal şərqdən əhatələnir. Iqlimi mülayim kontinentaldır. Respublikanın şimalı mülayim isti və rütübətlidir. Yanvarın orta temperaturu -2 °S, iyulun orta temperaturu isə 22 °S-dir. Ildə 700&nbsp;mm yağıntı alır. Bütün çaylar Kuban hövzəsinə aiddir ( Laba, Belaya, Çoxrak və s.). Bir neçə su anbarı yaradılıb. Ərazi enliyarpaqlı meşə zonasında yerləşir. Torpaqları əsasən qaradır, həmçinin şabalıdı və dağ-meşə torpaqları da yayılıb. Meşələr ərazinin 40%-ni əhatə edir və əsasən dağlıq hissədə yerləşir. Kuban vadisində kiçik palıd, söyüd və ağcaqayın meşələri yayılıb. Yüksəkliklərə getdikcə iynəyarpaqlı meşələrə də rast gəlinir.<ref name=":0" />

Bərkörtüklü [[avtomobil]] yollarının uzunluğu 1,5 min km, [[ərazi]]sindəki [[dəmiryolu]]nun uzunluğu 148 km-dir. Maykop dəmiryol magistralları qovşağıdır. Maykop–UstLabinsk, Maykop–Tuapse, Maykop–Armavir qaz kəmərləri; Maykopda [[aeroport]] fəaliyyət göstərir.<ref name=":0" />

[[Respublika]] [[əhali]]sinin ümumi sayı 447, 0 mindir ([[2002]]). Ümumi əhalinin 53,7%-i [[şəhər]]lərdə yaşayır, sıxlıq isə hər km²-də 58,5 nəfərdir. Əsas şəhərləri [[Maykop]] ([[paytaxt]]ı) və Adıgeyskdir. O cümlədən 5 şəhər tipli [[qəsəbə]] mövcuddur. Rəsmi dil rus və adıgeydir. Adıgedə 80-dən çox [[millət]] yaşayır. Respublikda adıgeylər 108,1 min ([[2002]]), ruslar (64,5%), [[ukraynalılar]] (2%), [[kürdlər]] (0,9%), [[tatarlar]] (0,6%) [[beloruslar]], [[tatarlar]] və s. [[xalq]]lar yaşayırlar. Adıgeylər qeyd etdiyimiz kimi [[Qafqaz]] [[ailə]]sinin abxaz-adıgey dil qrupuna aid olan [[adıgey dili]]ndə danışırlar. Dindarları [[müsəlman]] və [[xristian]]dır.<ref name=":0" />

Adıgedə 250-yə qədər [[tibb]] [[müəssisə]]si (o cümlədən 4663 çarpayısı olan 21 [[xəstəxana]]), 1600-dən artıq [[həkim]], 4600-ə yaxın orta tibb işçisi olmuşdur (2002). [[2001-ci il]]də ümumi xəstələnmə göstəricisi əhalinin hər 1000 nəfərinə görə 962,1 olmuşdur ([[tənəffüs]] [[orqan]]ları [[xəstəlik]]ləri 15,7%, [[qan dövranı]] xəstəlikləri 13,5%, [[göz xəstəlikləri]] 8,6%). [[Ölüm]]ün əsas səbəbləri – qan dövranı sistemi xəstəlikləri (62,3%), travmalar, bədbəxt hadisələr və [[zəhərlənmə]]lər (11,7%), şişlərdir (11,5%) (2002). 2001-ci ildə [[səhiyyə]]yə qoyulan xərc 128 mln. 700 min rubl təşkil etmişdir.<ref name=":0" />

[[Çay]]ları ([[Laba]], Belaya, Çoxrak, Pşiş, Psekups və s.) [[Kuban çayı]] hövzəsinə aiddir. Kuban çayında axını nizamlamaq məqsədilə Krasnodar, Tşik, Şapsuq və Oktyabr [[Su anbarı|su anbar]]ları yaradılmışdır. Bəzi çayların aşağı axınları ciyilliklərdir. [[Respublika]]nın [[ərazi]]sinin xeyli hissəsini qaratorpaqlar təşkil edir; şabalıdı və dağ-meşə torpaqları da var. Dağətəyi sahələr sənaye əhəmiyyətli enliyarpaqlı [[meşə]]liklərdir (ərazinin təqribən 40%-i); [[palıd]], [[fıstıq]], [[vələs]], [[ağcaqayın]], [[göyrüş]], [[şam]], yabanı [[meyvə]] ağacları və s. bitir. Yuxarı qalxdıqca bunlar [[ağ şam]], [[şam]] və küknar ağaclarından ibarət iynəyarpaqlı meşələrlə əvəz olunur. Yüksək dağlıqda subalp çəmənləridir. [[Heyvan]]ları: [[qonur ayı]], [[vaşaq]], [[qaban]], [[cüyür]], [[tülkü]], [[safsar]], [[dovşan]], [[gəmiricilər]] və s. [[Ümumdünya irsi]] siyahısına daxil edilmiş Qafqaz qoruğunun dağlıq hissəsi Adıge Respublikası ərazisindədir.<ref name=":0" />

“''Qafqaz''” dağ sanatoriyası, 1600 m yüksəklikdə yerləşən dağ-xizək, deltaplaner və s. yarışlarının keçirildiyi “''Laqo-Naki''” [[turist]] bazası; Böyük Aziş və Göl [[mağara]]ları, Xacoxkanyonu və Qranit [[dərə]]si əsas turizm [[obyekt]]ləridir.<ref name=":0" />

Adıgelərin xalq [[poeziya]]sı (nart [[dastan]]ları, qəhrəmanlıq, əmək və [[mərasim nəğmələri]]) zəngindir. 19-cu əsrin ortalarında Adıge dilində maarifləndirmə səciyyəli mətnlər meydana gəlmişdir (Ş.B.Noqmov, Umar Bersey, P.Tambiyev). Adıge dilində professional [[ədəbiyyat]] [[1920-ci il]]lərdə meydana gəlmişdir. Banisi [[xalq şairi]] S.A.Teuçej ([[1855]]–[[1940]]) olmuşdur. [[Şair]]lərdən Ə.Xatkov ([[1901]]–[[1937|37]]), H.Andruxayev ([[1921]]–[[1941|41]]), M.Paranuk ([[1912]]–[[1970|70]]), [[yazıçı]]lardan T.M.Keraşev ([[1902]]–[[1988|88]]), D.Kostanov (d.[[1912]]), Ə.Yevtıx (d.[[1915]]), Y.Tlüsten (d.[[1913]]) və b. Adıge ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindəndir. 20-ci əsrin 2-ci yarısından [[ədəbiyyatşünaslıq]] (A.Sxalyaxo, K.Q.Şazzo, U.M.Paneş, T.N.Çamokov və b.) inkişaf etmişdir.<ref name=":0" />

əşyaları e.ə. 4–3-cü minilliyə, skif–meot [[zərgərlik]] məmulatları (heyvani üslubda) isə 7–5-ci əsrlərə aiddir. Qızılı tikmələr, keçə [[xalça]]lar, daş, [[ağac]] üzərində bədii oyma qədimdən geniş yayılmışdır. 20-ci əsrdə professional təsviri sənət (K.K.Sidaşenko, İ.V.Sokolov, V.M.Mexeda), 70-ci illərdən isə [[qrafika]] növü (Y.Q.Kiriçenko, F.N.Petuvaş, T.M. Kat, M.Q.Tuquz) inkişaf etmişdir. Maykopda çoxmərtəbəli [[ev]]lər və ictimai [[bina]]lar, kinoteatrlar tikilmiş, “''Dostluq''” monumenti ([[tunc]], [[1968]], [[heykəltəraş]]lar M.Q. və O.M.Manizer) və s. qoyulmuşdur.<ref name=":0" />

[[Folklor]]dan qaynaqlanan ilk professional [[musiqi]] nümunələri 19-cu əsrdə yaranmış və [[yazı]]ya (A.A.Alyabyev, M.A.Balakirev, S.İ.Taneyev) alınmışdır. Əsas yeri müxtəlif xarakterli və məzmunlu [[mahnı]]lar, rəqs musiqisi tutur. Kamıl ([[Nəfəs alətləri|nəfəs aləti]]), şiçepşin (kamanlı alət), pxaçiç ([[Zərb Alətləri|zərb aləti]]) əsas musiqi alətləridir. 19-cu əsrdən [[qarmon]] geniş yayılmışdır. Professional musiqi 20-ci əsrdə təşəkkül tapmışdır. Bəstəkarlar: U.Txabisimov, A.Nexay, A.Qotov, M.Xurov, K.Tuko və b. Maykopda respublika filarmoniyası ([[1971-ci il]]də yaradılmışdır), filarmoniyanın simfonik orkestri ([[1993]]), Dövlət rus xalq çalğı alətləri orkestri (1993), Maykop bələdiyyə nəfəsli orkestri ([[1976]]), Adige Bəstəkarlar İttifaqı ([[1992]]) fəaliyyət göstərir. “''Şimalı Qafqaz musiqi baharı''”, “''Qafqaza sülh''” (Maykop); Adıge musiqisi [[festival]]ları ([[2000]], [[2003]], Maykop) keçirilir.<ref name=":0" />

Adıge teatr sənəti 20-ci əsrin əvvəlində təşəkkül tapmışdır. [[1933-cü il]]də Krasnodarda Adıge teatr texnikumunun açılışı ilə peşəkar teatrın təməli qoyulmuşdur. 1936-cı ildə Dövlət Teatr Sənəti İnstitunda ilk Adıge Studiyası (L.M. Leonidov və M. M. Tarxanovun rəhbərliyi ilə) açılmışdır. [[1936-cı il]]də Maykopda rus dram teatrı, [[1937-ci il]]də Adıge teatrı təşkil edilmişdir. [[1941-ci il]]də hər iki truppa A.S. Puşkin adına vilayət dram teatrında birləşdirilmişdir. [[Teatr]] bir il fəaliyyət göstərdi: rus truppası ([[1943]]), Adıge truppası ([[1957]]) yenidən fəaliyyətə başlamışdır. [[2000-ci il]]də iki müstəqil kollektiv yarandı: Adıge Dram Teatrı, və A.S. Puşkin adına Rus Dram Teatrı. Müharibədən sonrakı illərdə Adıge teatrının təşəkkül tapmasında rejissor M.S.Axedcakovun böyük rolu olmuşdur. Maykopda “''Nalmes''” ([[1936]]) və Dövlət akademik rəqs ansamblları fəaliyyət göstərir.<ref name=":0" />

Adıgedə 124 məktəbəqədər [[təhsil]] müəssisəsi (12,7 min [[uşaq]]), 188 ümumtəhsil məktəbi, o cümlədən 39 ibtidai məktəb (68,2 mindən çox şagird); zəif inkişaf etmiş uşaqlar üçün 112 sinif var ([[2004]]). 8 axşam məktəbində 2 minə qədər şagird oxuyur. Məktəbdənkənar təhsil müəssisələrinə (8 uşaq yaradıcılıq və estetik tərbiyə mərkəzi, 2 texniki yaradıcılıq mərkəzi, 3 uşaq-gənclər turizm mərkəzi, ekoloji tərbiyə mərkəzi, 10 uşaq-gənclər idman mərkəzi (9 min uşaq; məktəbyaşlı uşaqların 13,9%-i) cəlb edilmişdir. 12 ibtidai peşə təhsili (14 mindən çox şagird), 6 orta peşə təhsili müəssisəsi, Respublika İxtisasartırma İnstitutu, 2 [[ali məktəb]]: Adıge Dövlət Universiteti ([[1993-cü il]]də Pedaqoji İnstitutun bazasında yaradılmışdır; 6,7 min tələbə) və Maykop Dövlət Texnologiya Universiteti (1993), Maykop incəsənət məktəbi, RF-nin dövlət ali məktəblərinin 6 filialı, 159 klub-müəssisə, 150 kütləvi [[kitabxana]], 28 [[muzey]], həmçinin Milli Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.<ref name=":0" />