[[Şəkil:Medeleeff by repin.jpg|thumb|200px|'''[[DimitriDmitri Mendeleyev]]''']]

'''Kimyəvi elementlərin dövri sistemi''' — bilinənelmə məlum olan bütün [[element]]ləri müəyyən bir nizama görə ehtiva edəntəsnifləşdirən və araşdırmağı asanlaşdıran bir [[sistem]]dir. İlk olaraq [[1867]]-ci [[il]]də [[J.A.RCon NewlandsNyuland]], elementləri artan [[Atom kütləsi|atom kütlələrinə]] görə sıralamış və bir elementin, özünüözündən izləyənsonrakı səkkizinci elementəelementlə bənzər xüsusiyyətlərxüsusiyyətlərə göstərdiyinimalik ifadəolduğunu edəngöstərən [[Oktavalar Qanununuqanununu]] ortaya qoymuşdu.

LotharLotar Meyer adlı tədqiqatçı da, [[1886]]-cı ildə, Mendeleyevdən müstəqil olaraq, atom kütlələrinə görə bir dövri cədvəl meydana gətirmiş və valansvalentlik anlayışını ortaya atmışdı. İndiki vaxtda istifadə etdiyimiz cədvəl, yeni elementlərin də yerləşdirilə bilməsinə imkan tanıyan Mendeleyevin Kimyəvi elementlərin dövri cədvəlidir. Ancaq ilk halından fərqli olaraq, elementlər atom kütləsinə deyil, atom nömrəsinə görə sıralanmışdır. Buna görə dövri cədvəldə, soldan sağa və yuxarıdan aşağıya doğru atom nömrəsi artır. Sıxlıqla, buna [[paralel]] olaraq nisbi atom kütləsi də artım göstərir. Cədvəldəki üfüqi sıralar dövri cədvəl olaraq adlandırılır. Bir elementin dövri  cədvəl nömrəsi, o elementin sahib olduğu [[elektron]]ların olduğu ən yüksək [[enerji]] səviyyəsini göstərir.

Dövri cədvəl indi kimya elminin (təbiət elmləri də demək olar) hüdudlarında hər yerdə işlədilir. Müasir [[standart]] cədvəl 117 elementdən ibarətdir (16 oktyabr 2006-cı ildə təsdiq edilmişdir). Lakin 116-cı elementdən sonra 118-ci element tapılmışdır. 117-ci elementin yeri boş qalıb. Kimyəvi elementlərin dövri cədvəlindən istifadə edərək, hər [[element]] haqqında müəyyən [[məlumat]]larməlumatlar əldə edə bilərik. Məsələn, [[1]] [[kiloqram]]lıq bir [[karbon]] [[blok]]undablokunda neçə karbon [[atom]]u olduğunu təyin etmək üçün, karbon atomunun nisbi atom [[kütlə]]sini istifadə etməmiz kifayətdir.

<u>Nisbi Atom Kütləsi</u>: Bir elementin atom kütlə vahidi (Atomic massMass unitsUnits: amu) cinsindən ortalama kütləsini ifadə edir. Bu [[rəqəm]], sıxlıqla elementin [[izotop]]ların da ortalama kütləsini ifadə etdiyi üçün, [[Onluq sistemi|onluqlu]] bir sayıdır. Bir elementin nisbi atom kütləsindən atom nömrəsinin ([[Proton (fizika)|proton]] sayının) çıxarılması ilə, o elementin [[neytron]] sayı tapıla bilər.

<u>Atom Nömrəsi</u>: Bir atomda olan proton sayı, elementi müəyyənləşdirərmüəyyənləşdirir və atom nömrəsi olaraq adlandırılar. Atomda olan proton sayı eyni zamanda, elementin kimyəvi xarakteri haqqında da məlumat verir.

<u>[[Elektron]] Düzülüşü</u>: Xəbərdar edilməmiş bir atomdakı elektronların mövqelərini göstərir. KimyagerlərKimyaçılar, təməl [[fizika]] məlumatlarına əsaslanaraq, atomların elektron düzülüşlərinə görə necə hərəkət edə biləcəkləri mövzusunda [[fikir]]lərin [[Danışıq|söyləyə]] bilərlər. Elektron düzülüşü, bir atomun dayanıqlılıq, qaynama nöqtəsi və keçiricilik kimi xüsusiyyətləri haqqında məlumat verir. Atomların son [[enerji]] səviyyələrinə (ən xarici [[orbit]]lərinə) "valansvalentlik səviyyəsi", burada olan elektronlarlaelektronlara da "valansvalent elektronlarıelektronlar" adı verilir. [[Kimyəvi reaksiya]]larda birinci dərəcədə əhəmiyyət daşıyan elektronlar, valansvalent elektronlarıdırelektronlardır.

Bir elementin dövri cədvəldəki yerinə baxaraq, o elementin elektron düzülüşü də müəyyən olaoluna bilər. Eyni qrupda (şaquli sırada) olan elementlərin elektron düzülüşləri böyük bənzərlik göstərir və bu səbəblə də kimyəvi reaksiyalarda bənzər şəkildə davranırlar.

Kimyəvi elementlərin [[qohum]]luğunu göstərmək üçün atılmış ilk cəhdlər elementlərin [[atom]] kütləsi sırası ilə düzülməsinə görə qəlizləşdirilmişdir. Mendeleyevin uzaqgörənliyi elementlərin kimyəvi xassələrinin dəyişməsini tapmaqda oldu və o, bundan istifadə edib elementləri kimyəvi xassələrinə görə düzüb ilk sadə cədvəli yaratdı. Burada bəzi hallarda [[atom]] kütlələrinin artması sırası pozulmuşdu. Mendeleyev kimyəvi xassələrinə görə elementlərin dövri cədvəlini yaradanda bir çox elementlər məlum deyildi. Buna görədəgörə də o, tapılmayan elementlər üçün boş yerdəyer də buraxmışdı. Sonradan bu elementlər tapılmış və dövri sistemdə öz yerini tutmuşdur. Henri Mozli atom quruluşu haqqındakı nəzəriyyəsini inkişaf etdirməklə Mendeleyevin elementləri atom kütləsinin artması sırası ilə də düzdüyünü aşkar etmişdir.

Dövri cədvəl adətən elementin simvolu və atom kütləsi nömrəsi informasiyaları özündə əks etdirir. Lakin indi bunlarla yanaşı elementin atom kütləsi, elektron konfiqurasiyası və valentliyi yazılır. Elementlərin 117-dən 90-ı Yerdə təbbitəbii halda tapılıb (əksərən birləşmə şəklində), qalanları isə süni üsullarla alınıb. Lakin onların arasında Yerdə azdaaz da olsa olan elementlər də var.

[[Qrup]] elementlərin [[şaquli]] sütunda yerləşməsidir. Qruplar elementlərin sistemləşdirilməsində çox böyük rol oynayır. Bir çox qruplarda elementlərin oxşar xassələri var. Qruplara qeyri-elmi adlardaadlar da verilib; qələvi metallar, qələvi-torpaq metallar, hallogenlər, xalkogenlər, təsirsiz qazlar.

Elelementlərin qruplarda yerləşmələrinin müasir izahı onların xarici energetik səviyyələrində eyni sayda atomun olmasıdır. Qrupların rəqəmlənməsindənömrələnməsində ərəb və Romarum rəqəmlərindən istifadə edirlər.

Baxmayaraq ki, qrup elementlərin- elementləri [[sistem]]ləşdirməyin ən yaxşı üsuludur, bəzi hallarda dövrlərdə sistemləşdirmədəsistemləşdirmə də istifadə oluna bilər; xüsusi iləxüsusilə d-, f- qrup elementlərin və aktinoid və lantanoidlərin sistemləşdirilməsində istifadə olunur.

VIII qrup elementləri təsirsiz [[qaz]] adlanır. Bu o deməkdir ki, onlar digər elementlərlə energetik səviyyələrini [[elektron]]la doldurmaq üçün reaksiyaya girmirlər. Buna görədəgörə də onlar digər qruplara nibətən daha zəifdirlər. [[Helium]] təsirsiz qazlara misal göstərilə bilər.

VII qrup elementləri (energetik səviyyələrini doldurmaq üçün 1 elektronları çatmayanlar) halogenlər adlanır. Buna görədəgörə də onlar reaksiya zamanı daha çox [[elektron]] alırlar. Bu xassə daha çox [[Flüorflüor]]a aiddir.

Elementin kimyəvi xassələrinin əsas təyin edicisitəyinedicisi onun elektron konfiqurasiyasıdır (əsasən valent elektronları). Misal üçün, istənilən 4 valent elektronu olan atomun kimyəvi xassələri digər p- elementlərin kimyəvi xassələrinə müəyyən qədər oxşayacaq. Energetik səviyyələrin sayı elementin mənsub olduğu qrupun nömrəsini göstərir.

Xarici energetik səviyyədə olan elektronların sayısayının elementin kimyəvi xassələrini təyin etməsietdiyi tapıldıqdankəşf edildikdən sonra eyni elektron sayına (xarici energetik səviyyədə) malik olan elementləri qruplaşdırmağa başlayıblarbaşladılar. Elementlərin belə qruplaşması s-, p-, d-, f- qruplarını yaratdı.

[[Qədim Yunanıstan]]da əsas 4 elementin mövcudluğuna inam var idi: hava, od, yertorpaq, su. Bütün elementlər isə bu 4 elementin birləşməsindən yaranır; məsələn, yertorpaq və od birləşib lavanı əmələ gətirir. Lakin bu inam ilk kimyəvi elementlərin kəşfindən sonra itdi.<br />

Artıq XVI-XVIII əsrlərdə əksər elementlər tapılmışdı. Buna görə də elementlərlə işləməni sadələşdirmək üçün cədvələ ehtiyac var idi. Belə cədvəllər Kvant fizikasının inkişafı, atomun quruluşunun izahından sonra yaradılmağa başlandıbaşladı. 1829-cu ildə Alamanalman alimi İohan Volfanq Dobereyner triadlardantriadalardan (üçlüklərdən) təşkil olunmuş dövri cədvəli qurdu.

Bəzi üçlüklər aşağıdakı kimidir:

|+ '''Bəzi triadlartriadalar'''

Bu cədvələ əsasən Dobereyner Triadlartriadalar qanunuqanununu təklif etdi: TridadınTriadanın ortasında yerləşən elementin atom kütləsi digər iki elementin atom kütlələrinin cəminin yarısına bərabərdir.

Bu qanun təkmilləşdirən İngilisingilis kimyagərikimyaçısı JohnCon NewlandNyuland 1865-ci ildə oktavlaroktavalar qanununu kəşf etdi.