Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
[[Şəkil:Alban Həvari Kilsəsinin mərkəzləri və yepiskopluqları.png|450px|thumb|right|Alban Həvar kilsəsinin tarixi mərkəzləri və yepiskopluqları]]
'''Alban Həvvari Kilsəsi''', '''Alban Kilsəsi''' və ya sadəcə '''Alban Katolikosluğu''' — [[Qafqaz Albaniyası]]nda mövcud olan kilsə. İmperator I Nikolayın 11 mart  1836 -cı il Fərmanına əsaslanan Rusiya Senatının 10 aprel 1836-cı il tarixli Əsasnaməsinə görə erməni-qriqorianqriqoryan kilsəsinin idarəçiliyinə daxil edilir. [[1836]]-cı ildə [[Rusiya]] tərəfindən [[Erməni Apostol Kilsəsi|erməni Qriqorian kilsəsi]]nin tabeçiliyinə verilərək fəaliyyəti tam dayandırılmışdır. 2003 – cü ildə [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] Alban Udi xristian icmasını qeydiyyata alır.<ref name=":0">[http://www.scwra.gov.az/vnews/307/ Dövlət Komitəsində Alban-Udi Xristian dini icmasının sədri Robert Mobiliyə “Şöhrət” ordeninin təqdim edilməsi mərasimi keçirilib]</ref> Azərbaycanın maddi-mədəni irsi olan Alban kilsələrinin bərpası, mühafizəsi və dini ibadətlərin keçirilməsi istiqamətində dövlət tərəfindən işlər görülməyə başlanılır. 2003-cü ildə Qafqazın ən qədim kiləslərindən biri olan Şəki rayonundakı Kiş məbədi bərpa olunur, 2006-cı ildə isə Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində yerləşən 3 xristian mədəbindən biri - Müqəddəs Yelisey adına Cotari Kilisəsi bərpa edilərək icmanın istifadəsinə verilir.<ref name=":0" />
 
== Tarixi ==
Sətir 6:
Xristianlığın ilkin çağlarında, xristian aləmində ideoloji birliyin hələ mövcud olduğu, alban ruhaniliyinin tam formalaşmadığı, kilsə iyerarxiyasının təşəkkül tapmadığı bir dövrdə erməni və gürcü kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də iyerarxik baxımdan bilavasitə yunan imperiya kilsəsindən asılı idi; lakin başçısı [[Kappadokiya]]nın [[Qeysəriyyə abidəsi|Qeysəriyyə]] şəhərində təsdiq edilən erməni-qriqoryan kilsəsindən fərqli olaraq, başçısı [[Yerusəlim]]də təsdiq edilən Alban Apostol kilsəsinin asılılığı formal xarakter daşıyırdı<ref>Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və Albanlar, Bakı, 2006</ref>.
 
Alban müəllifi [[Moisey KalankatlıKalankatuklu|Moisey Kalankatulu]]nın<nowiki/>nun məlumatlarına görə, IV əsrin əvvəllərində [[Maarifçi Qriqori]] yepiskop rütbəsinə təsdiq edilmişdi. Romadan onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüş daha bir "müqəddəs ər" gəlmiş və həmin adam alban hökmdarı Urnayrla birlikdə Alban Apostol kilsəsinə başçılıq etmək üçün [[Qafqaz Albaniyası|Albaniyaya]] yola düşmüşdü. Əlamətdar haldır ki, [[Ermənistan]] və [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın ilk yepiskopları – [[Maarifçi Qriqori]] və həmin "müqəddəs ər" alban müəllifi tərəfindən hərfən "ruhanilərin başçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuşdu; bu isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə başqa kilsə rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzdi<ref name=":1">Azərbaycan tarixi. 7 cilddə: II cild, Bakı, 2007</ref>.
 
=== Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılması ===
Sətir 20:
Beləliklə, xristianlığın Şərqdə daşıyıcıları aramilər (Suriya əhalisi) oldu. [[İncil]] təliminin siryanilərin (suriyalıların, [[aramilər]]in) köməyilə şərq ölkələrində yayılması çox vaxt onların ticarət həyatında oynadıqları rolla izah edilir. [[Aralıq dənizi]] ilə Yaxın və Uzaq şərq ölkələri arasında fəaliyyət göstərən köhnə su və quru ticarətinin çox hissəsi siryanilərin əllərində idi. Ticarət yolları onları Mesopotamiyadan çox uzaqlara, [[İran]]dan Cənubi Qafqaz ölkələri olan [[Gürcüstan]]a, [[Ermənistan]]a, [[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasına]] aparırdı. Ta qədimdən ticarətlə məşğul olan [[siryanilər]] ticarət əməliyyatlarını həyata keçirərkən eyni zamanda yeni görüşün yayıcısına çevrilir, xristian təliminin hər yerə çatdırılmasına yardım edirdilər.
 
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasına nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, artıq qeyd edildiyi kimi, həm həvari [[Müqəddəs Varfolomey]]in, həm də həvari [[Müqəddəs Faddey]]in adları ilə bağlıdır. [[Moisey Kalankatlı|Moisey Kalankatulu]] xəbər verir: '''''"Lakin, ədalət günəşinin çıxdığı vaxt yetişdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq – Atamızın şöhrət və mahiyyətinin işığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın şöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli şagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. Şərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düşdü".'''''
 
Alban tarixçisi [[ Moisey Kalankatlı]]Kalankatulu daha sonra yazır: '''''"Onun (Faddeyin) şagirdi [[Müqəddəs Yelisey]] (Elişe) [[Yerusəlim]]ə qayıdaraq, onun əzabları haqqında ...digər həvarilərə danışır... Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [İsanın] qardaşı [[Müqəddəs Yakov]] tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına Şərq düşür".''''' Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Müqəddəs Faddeyin, Yeliseyin və başqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I—II əsrlərdə baş verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə Şərq dedikdə, [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] nəzərdə tutulur. Moisey KalankatlınınKalankatulunun işlətdiyi "Şərq", "Şərq ölkəsi", "Şimal-Şərq" anlayışlarının tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Şərq hüdudlarında yerləşən [[Qafqaz Albaniyası|albanlar]] ölkəsini bildirdiklərini sübut edir.
 
Həvari [[Müqəddəs Yelisey]] tərəfindən I əsrdə əsası qoyulmuş bu [[Kiş məbədi]] təkcə [[Azərbaycan]]ın deyil bütün [[Qafqaz]]ın ən qədim kilsəsidir və Şərq kilsələrinin anası sayılır.
 
Moisey KalankatlınınKalankatulunun sonrakı məlumatına görə, boynuna Şərqdə təbliğat aparmaq düşən Yelisey '''''"[[Yerusəlim]]dən [[İran]]a yola düşür, Ermənistanın yanından ötüb, [[Massagetlər|maskutlar]]ın [ölkəsinə] gəlir və öz təbliğatına [[Çola]]da başlayır. Buradan o, [[Uti]] vilayətinə gəlir. Müqəddəs patriarx [Yelisey] [[Kiş|Gis]]ə gələrək burada kilsə yaradır, ona təmiz, qansız qurban gətirir. Bura, biz Şərq sakinlərinin kilsələrinin əsası qoyulduğu yer, ilk mənəvi mərkəzimiz, ziya aldığımız ilk məkandır".''''' Göründüyü kimi, müəllif Müqəddəs Yeliseyin keçdiyi yolu çox dəqiq təsvir etmişdir; o, Yerusəlimdən, İrandan və görünür ki, Adurbadaqandan keçərək, Ermənistana daxil olmadan, onun yanından ötmüş, Xəzər dənizinin qərb sahilinə çıxmışdır. Məlum olduğu kimi, mətndə adları çəkilən Çola Albaniyanın Şimal-Şərq ucqarında, Gis ölkənin Şimal-qərb ucqarında, yəni [[Kür]]ün sol sahilində, Uti isə Kürün sağ sahilində yerləşirdi. Yeliseyin sağ sahil Albaniyasında da təbliğat aparması mətnin başqa yerlərindən olan məlumatla təsdiq olunur: '''''"Bizim ziyalanmağımızın əvvəl səbəbi Yeliseydən olmuşdur. O, üç ölkənin – Çolanın, Lpinanın və həyatının əzabla başa yetdiyi Albaniyanın ilk maarifçisi idi"'''''. Xristian ədəbiyyatında, xristian ənənəsində Yelisey yalnız Faddeyin şagirdi kimi deyil, həm də peyğəmbər kimi tanınır.
 
Xristianlığın [[Ermənistan]]a nisbətən [[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasın]]da daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan "[[Alban ölkəsinin tarixi]]" əsərində erməni katolikosu Avraamın albanlara ünvanlanmış məktubu sübut edir: '''''"Bizimkindən əzəli olan alban [patriarxı] taxtı əvvəllər bizimlə (ermənilərlə) həmfikir idi".''''' Başqa bir yerdə deyilir: '''''"Yelisey orada (Albaniyada) təbliğat apardı və Ermənistandan əvvəl orada (Albaniyada) Gis kəndində kilsə tikdirdi. Bu kilsə Şərq kilsələrinin anası – metropoliya idi".''''' Başqa bir misal: '''''"Yunan təqviminin 43-cü ilində albanların (xristianlığı qəbul etməklə) maariflənməsindən 270 il sonra ermənilər də maarifləndilər".'''''
 
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında təbliğinin ilk siryanipərəst dövründə [[İncil]] kəlamları Yaxın və Orta Şərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların şagirdlərinin deyil, həm də [[Suriya]] missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. [[Moisey Kalankatlı|Moisey Kalankatulu]] öz əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkanı verən məlumatları təqdim etmişdir; Suriya rahiblərinin IV-V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlumatlardandır.
 
[[Xristianlığın yaranması|Xristianlığın]] "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin Bizans kilsəsi ilə münasibətləri ''"siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir"''. Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, [[İberiya]]da isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst [[Maarifçi Qriqori]] və onun nəvəsi [[Müqəddəs Qriqoris]]dən sonra Alban Apostol kilsəsi [[Yerusəlim]] kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və [[Alazan]] çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə [[İberiya]]dan gəlmələri fikrinə də aiddir.
Sətir 36:
Məlum olduğu kimi, [[Sasanilər]] öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın [[Bizans|Şərqi Roma imperiyası]]nda (Bizans imperiyası) qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləşdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətlərinin müdafiə edilməsi başlanıldı.
 
[[Moisey Kalankatlı|Moisey Kalankatulunun]]nın məlumatına görə, Alban Arşaki hökmdarları [[Urnayr]], [[II Vaçe]], [[III Mömün Vaçaqan|III Vaçaqan]] müxtəlif bütpərəstlik dinlərinin köklərini kəsmək üçün şiddətli mübarizə aparırdılar. V əsr [[Aluen kilsə məclisi|Aquen məclisi]]ndə qəbul edilmiş qanunların ikisi xristianlığaqədərki dinlərin qalıqlarının təqib olunmasına həsr edilmişdi.
 
=== Avtokefallığı ===
 
IV əsrin sonuna yaxın Qafqaz Albaniyasında özünəməxsus müəyyən subordinasiyası olan lazımi kilsə iyerarxiyası artıq təşəkkül tapmışdı. Bu da alban klirinə alban kilsə başçısının təsdiqolunma mərasimini özü keçirməyə imkan vermişdi. [[Moisey Kalankatlı|Moisey Kalankatulu]] yazırdı: '''''"Bizim [alban] katolikosunun təsdiqinə gəldikdə, müqəddəs Qriqoriyə qədər ilk [alban katolikosları] Yerusəlimdə təsdiq edilirdilər. Ondan sonra lap indi də bu mərasimi bizim yepiskoplar özləri keçirirlər"''''' <ref>Moisey Kalankatlı – Alban tarixi, Bakı, 1993</ref>.
[[Şəkil:Müqəddəs Yelisey Afonlu Dionis.jpg|thumb|250px|right|[[Qafqaz Albaniyası]]nda xristianlığın yayılmasında mühüm rolu olmuş və [[Şəki]] yaxınlığında şəhid edilmiş həvari [[Müqəddəs Yelisey]]. Afonlu Dionis tərəfindən çəkilmiş freska.]]
Belə çıxır ki, [[340]]-cı ildə Alban Apostol kilsəsi artıq avtokefal idi. Elmi ədəbiyyatda kilsənin avtokefallığı barədə iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Tədqiqatçı [[Vasili Vasilieviş Bolotov|V.V.Bolotov]]un fikrincə, [[Suriya]]-[[İran]] kilsəsi özünün ilk iyerarxlarını (yepiskop rütbəli keşişlərini) [[Edessa]] kilsəsindən almış, avtokefal kilsəyə çevrilərək, bütün tarixi boyu heç vaxt Antioxiya patriarxlığından asılı olmamışdır. Yenə də onun rəyinə görə, kilsə başçılarını onların tabeliyində olan Suriya-İran yepiskopları seçir və təsdiq edirdilər <ref>История древней церкви в научных традициях ХХ века: Материалы науч.-церков. конф., посвящ. 100-летию со дня кончины... В. В. Болотова. СПб., 2000</ref>. Tədqiqatçı Suriya-İran kilsəsinin avtokefallığının səbəblərini izah etmir. Azərbaycan tarixinin ikinci cildində qeyd edilir ki, bu, siyasi səbəblərlə izah olunur. Suriya-İran kilsəsinin müstəqil İran dövlətində olması onun avtokefallığını təmin etmişdi. Güman etmək olar ki, Albaniya dövlətinin də siyasi statusu ilk iyerarxları qədim şərq [[YerusəlimQüds]] patriarxlığında təsdiq olunan Alban Apostol kilsəsinin erkən faktiki avtokefallığını müəyyənləşdirmişdir<ref name=":1" />.
 
Digər nöqteyi-nəzərə görə, həvari mənşəli kilsələr avtokefal sayılırdı. Beləliklə, kilsənin avtokefallığını izah edən hər iki nöqteyi-nəzər, Alban Apostol kilsəsinin erkən müstəqilliyindən inamla danışmaq imkanı verir. Bu isə, IV – VI əsrlərdə Alban Apostol kilsəsinin iyerarxiya baxımından erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olduğunu, Alban Apostol kilsəsi katolikosunun erməni-qriqoryan kilsəsinin katolikosu tərəfindən təsdiq edildiyini iddia edən erməni alimləri Y.A.Manandyan <ref>О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н.э. – XV в. н.э.), Ер., 1930</ref>və S.T.Yeremyanın <ref>Armenia According to the Ashkharatsuyts. Yerevan, 1963</ref>fikirlərini əsassız edir.
Sətir 54:
Alban Apostol kilsəsinin faktiki vəziyyəti [[451]]-ci ildə [[Xalkedon məclisi|Xalkedonda çağırılmış IV ümumdünya kilsə məclisi]]ndən sonra xristian dünyasında ehkamçı mübarizə (monofizilərlə diofizitlər arasında) başlandı. Alban tarixçisinin məlumatına görə, [[491]]-ci ildə erməni, alban və gürcü kilsə nümayəndələrinin iştirak etdiyi yerli məclis Xalkidon məclisini pislədi. Gürcü tədqiqatçısı [[Zaza Aleksidze|Z.N.Aleksidzenin]] fikrincə, Qafqaz kilsələri Xalkidon məclisinə münasibətlərini ilk dəfə [[506]]-cı ildə [[Dvin|Dvind]]ə çağırılmış məclisdə bildirdilər; alban, erməni və gürcü kilsə iyerarxları, məhz burada, [[Bizans]] hökmdarlarının məqsədinə uyğun olaraq diofızilərlə monofizilər arasında razılıq əldə etmək olan birləşdirici siyasətə tərəfdar çıxdılar.  Azərbaycan tədqiqatçısı M.Xəlilovun apardığı araşdırmalara görə katolikos Abbasın dövründə Alban Apostol kilsəsi  [[551]]-ci ildə Dvində keçirilən məclisə goşulmadı və monofiizitliyi qəbul etmədi.<ref>M.C.Xəlilov. Albaniyanın xristian abidələri (IV-X əsrlər). Bakı, 2011. S.43</ref>
  Lakin Sasanilərin ölkədə nüfuz dairəsinin genişlənməsi və [[Zərdüşt dini|Zərdüşt dininin]] təsir qüvvəsinin artması Alban Apostol kilsəsini məzhəblərarası mübarizə aparmasına yönləndirmiş və nəticədə Alban apostolApostol kilsəsi Sasani şahənşahlarının bölgədə apardığı konfessional siyasəti ilə uyğunlaşmaq məcburiyyəti qarşısında qalaraq, VII əsrin sonlarında bölgədə yaranmış sosial-siyasi şərait onu monofizitliyə (Моnofizitlik – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca моno - ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ dеməkdir. İsa Peyğəmbərin tək “təbiətini’’ -  ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar. ) keçirmişdir. 
 
=== Azərbaycanda İslamın yayılması və Alban Apostol kilsəsinin zəifləməsi ===
 
VII əsrin I yarısının sonlarından başlayan ərəb yürüşləri nəticəsində ölkə  Ərəb xilafətinin tərkibinə qatıldı və Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlasa da bu dövrdə Qafqaz Albaniyası əhalisinin xeyli hissəsi hələ də hakim sülalənin nümayəndələri [[Mihranilər|Mehranilərl]]ə birlikdə xristianlığa etiqad edirdilər. Bu zaman Ərəb xilafəti Sasanilərin dini siyasətinə analoji bir siyasət aparır, xristianlara qarşı Sasani siyasətini davam etdirir, monofizit  ('''Моnofizitlik''' – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca моno - ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ dеməkdir. İsa Peyğəmbərin tək “təbiətini’’ - ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar) və nestorianlara(nestorianlıq - V əsrdə yaranmışdır.Bu cərəyanın ardıclıları qəbul olunmuş xristian ehkamlarına qarşı çıxaraq İsanın insan təbiətini götürdüklərindən, müqəddəs Məryəmi də “Allah anası” deyil, adi qaın olaraq götürdüklərindənqəbul etdiklərindən xristian ideologiyasının əsas ehkamların –Allah-ata, Allah-oğul, Müqədddəs ruh– xristian üçlüyünü sual altına alır və Müqəddəs Məryəmi adiləşdirir. Buna görə 431-ci ildə Efesdə keçirilən III Ümumdünya kilsə qurultayında nestorianlıq pislənilmişdir)üstünlük verir, diofizitlər isə təqib olunurdular.Çünki diofizitlərdə Ərəb xilafəti özü üçün Bizans təhlükəsini görürdü. Məhz bu baxımdan siyasi məqsədləri əsas götürən Ərəb xilafəti erməni-qriqoryan kilsəsinin fəaliyyətini özü üçün təhlükəsiz sayırdı. VII əsrin sonunda Böyük Alban knyazı Cavanşirin ölümündən sonra ölkədə sosial-qitisadiiqitisadi durum xeyli ağırlaşmış,   üç imperiyaya –Ərəb xilafəti, Bizans və xəzərlərə vergi vermək məcburiyyətində qalmışdı. Yaranmış vəziyyətdə Ərəb xilafətinin hökmranlığından qurtulmaq yolunu Bizans imperiyasında görən Alban Apostol kilsəsi VIII əsrin  əvvəllərində yenidən diofiizitliyə qayıtmaq istəmiş, bu zaman erməni-qriqorianqriqoryan kilsəsinin məkri ilə üzləşmişdir. Belə ki, IV əsrin sonlarından etibarən  yeni “vətən” axtarışında olan erməni-qriqorianqriqoryan kilsəsi, Ərəb xilafətinin konfessional siyasətnin  istiqamətlərini  öz maraqları ilə uzlaşdırmağı əsas götürərək, 704-cü ildə  Alban Apostol kilsəsində baş verən proseslər haqda xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazır, alban katolikosu Nerses Bakuru xilafətə qarşı xəyanətdə suçlayır.Moisey Kalankatulunun verdiyi məlumata görə  erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazaraq bildirir ki,  «Bərdə taxtında oturan indiki Albaniya katalikosu Bizans imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadət–lərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun." Nerses Bakurun bu hərəkətlərini əsas götürərək erməni katalikosu İlya xəlifədən xahiş edirdi ki, o "günahlarına görə müstəhəqq” olduğu cəzaya çatmalıdır." Erməni katolikosu İlyanın məktubunu alan  xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmandan sonra erməni-qriqorianqriqoryan kilsəsi MərkəziCənubi Qafqazda öz mövqyini möhkəmləndirə bilmişdi. Belə ki, xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmana görə Alban Apostol  kilsəsi özünün avtokefallığını itirir, iyerarxik baxımdan erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe edilir və Nerses Bakurun kitabxanası Tərtər çayına atılır. Beləliklə, Alban Apostol kilsəsinin təqib olunmasında, onun sərbəstlik və müstəqillik hüququnun pozulmasında [[Erməni Qriqorian Kilsəsi]] xüsusi rol oynayırdı. Alban Apostol kilsəsini öz nüfuzuna tabe etmək istəyən erməni katolikosları məqsədlərinə çatmaq üçün, Sasanilər dövründə olduğu kimi, ərəb hökmranlığı dövründə də Xilafətin hərbi qüvvələrinin köməyinə əl atırdılar. Cənubi Qafqazda özlərinə arxa axtaran Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, Alban Apostol kilsəsinin erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olunması üçün şərait yaratdılar.
 
Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ölkənin ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı. Bu proses nəticəsində, ərəb müəlliflərinə görə, hələ X əsrdə də [[Bərdə]] və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxdı.
Sətir 66:
İ.P.Petruşevskinin qeydinə görə, erməni kilsəsi Albaniyada '''''"ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdu. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən, yəni erməni monofizi [kilsəsinin] katolikosu Yeqiya (İliya) xəlifənin köməyi ilə xalkidonçuluq (diofizilik) mövqeyində duran alban katolikosu Nersesi devirdikdən və ermənipərəstlər – monofizilər tərəfindən Albaniyada xalkidonçuluq (pravoslav yunanpərəst və gürcüpərəst) hərəkatı yatırıldıqdan sonra xüsusüə nəzərə çarpırdı, bu hərəkat ruhanilər və knyazların bir hissəsi tərəfindən alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirirdi".'''''
 
Bu vaxtdan etibarən, xristian qaydası ilə ruhanilərin başına əl qoyub, onları keşişliyə keçirmək hüququ alban katolikoslarından erməni katolikoslarına keçir; Moisey KalankatlınınKalankatulunun yazdığına görə, Albaniyada bundan sonra xalkidonçuluğa rəğbət bəsləyən hər kəs "qılıncla və əsarətdə məhv edilməli" idi. Bəzi tədqiqatlarda işlədilən "erməni Albaniyası", "erməni albanları" ifadələri elə buradan törənmişdir.
 
Beləliklə, keçmiş alban vilayətləri, o cümlədən [[Artsak]] (indiki [[Qarabağ]]ın dağlıq hissəsi) İ. P. Petruşevskinin gəldiyi nəticəyə görə, ''"heç bir zaman erməni mədəniyyəti mərkəzlərinə mənsub olmamışdır"''. Məşhur erməni tədqiqatçısı N.Adontsun fikrincə. ''"Artsak həmişə erməni nüfuz dairəsindən kənarda olmuşdur".'' İ. P. Petruşevskinin yazdığına görə, ''"erməni kilsəsi Arran xalqlarının erməniləşmiş nəsilləri arasında heç olmazsa Sünikdə Orbelyanların nahararlığı dövründə və sonralar göstərdiyi mədəni təsiri göstərə bilmədi".''
 
    Alban Apostol kilsəsi  X əsrin ortalarında diofizitliyə qayıdır və 10 ildən artıq bir müddət ərzində Alban Apostol kilsəsi diofizit kilsə olaraq qalır. Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı və ərəb müəlliflərinin verdiyi məlumata görə, hələ X əsrdə [[Bərdə]] və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxmağa başladı. Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə [[Gəncə|Gəncəd]]ə yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi Kirakos Gəncəli yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu qədim erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı qədim [[Erməni dili|erməni dilini]] bilmir və öz ana dilində danışırdı.
 
Beləliklə, [[Erməni Qriqoryan Kilsəsi|erməni-qriqoryan kilsəsi]], Ərəb xilafətinin köməyilə, VIII əsrin başlanğıcından etibarən ərəb vilayəti Arrana çevrilən keçmiş Qafqaz Albaniyasının xristian əhalisini qriqorianlaşdırmağa başlasa da sonrakı dövrdə bir tərəfdən erməni-qriqorianqriqoryan kilsəsi ilə, o biri tərəfdən gürcü pravoslav kilsəsi ilə  mübarizə aparan Alban Apostol kilsəsi XIII  əsrin ortalarında '''avtokefallığını''' bərpa edir, Qanzasar monastırı*( '''Azərbaycan Respublikasının Ağdərə rayonunun Vəngli kəndin­də Xaçın çayının sol sahilində dağın üstündə ucaldılmış məşhur [[Qandzasar məbədi|Qanzasar məbədi]] [[Qafqaz Albaniyası]] xristian memarlığının ən görkəmli abidələrindən biridir. Monastırın divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıdan məlum olur ki, bu abidə "yüksək və böyük Arsax" ölkəsinin hökm­darı, geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu, [[Həsən Cəlal]] Dövlə və anası Xorişə xatun tərəfindən [[1216]]-[[1238]]-ci illərdə inşa edilmişdir.)''' Alban Apostol avtokefal  kilsəsinin iqamətgahına çevrilir. Məkansız qalan erməni icması üçün yeni ərazilər axtarışında olan erməni-qriqoryan kilsəsi, erkən orta əsrlərdən etibarən  Azərbaycan torpaqlarına nəzər-diqqətini yönəltmiş, Azərbaycanın maddi-mədəni irsi olan Alban Apostol kilsəsinə sahib çıxmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Əsrlərlə bu siyasəti yeridən erməni-qriqoryan kilsəsi XIX əsrin birinci otuzilliyində Rusiya imperiyasının Azərbaycan torpaqlarının işğalından sonra “Böyük Ermənistan” uydurması üçün  münbit şəraitin yetişdiyinə əmin olaraq, Alban Apostol kilsəsinin irsinə sahib çıxmaq məqsədi ilə öz dindarlarının bölgədə imperiyanın siyasi hakimiyyətinin sosial bazasını təşkil edəcəyinə Rusiyanı inandıra bilmiş, '''imperator I Nikolayın 11 mart 1836-cı il tarixli Fərmanını imzalamasında özünəməxsus xidmət göstərmişdi.''' Beləliklə''',''' Alban Apostol kilsəsinin maddi-mədəni irsinə nəzarət erməni-qriqoryn kilsəsinin  ixtiyarına keçdikdən sonra erməni millətçilərinin Azərbaycanın tarixi torpaqlarına qarşı əsassız iddialar qaldırmaları üçün münbit bir zəmin yaranmışdı. 
 
Bu gün tarixi Azərbaycan ərazisinin (tarixi [[Sünik]], [[Artsak]], [[Xaçın]], eləcə də müasir [[Qarakilsə]], [[Basarkeçər]] və s. yerlərin) bəzi kəndlərinin köklü (sonradan köçüb gəlmə yox) erməni əhalisi "erməni kilsəsinin etiqadına qoşulmuş və ermənilərə qarışmış" (A.İohannesyan) albanların nəsillərindəndir. Bu yaxınlaradək onların qonşuluğunda yaşayan, indi isə erməni təcavüzü nəticəsində qaçqına çevrilən azərbaycanlıların bir qismi isə müxtəlif səbəblərdən islamı qəbul etmiş, həmin ermənilərdən yalnız dilləri ilə fərqlənən qədim alban soylarındandır.<ref name=":1" />
Sətir 78:
== İyerarxik münasibətlər ==
 
Cənubi Qafqazın digər kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də ilk üç ümumdünya kilsə məclislərinin qərarlarını qəbul etdi. [[325]]-ci ildə [[Nikoya yarımadası|Nikeyada]] çağırılmış ümumdünya məclisi bidətçi [[Ariy]]in küfrünü lənətlədi; müəyyən düzəliş və əlavələrdən sonra Ariyin təliminin əksinə olaraq Xristosu Allahın oğlu, xəlq olunmamış [Allah]-Ata ilə eyni mahiyyətli sayılan din rəmzini qəbul etdi. [[Moisey Kalankatlı]]nınKalankatulunun məlumatınaməlumatı

na görə, dinin bu rəmzi Alban Apostol kilsəsi tərəfindən qəbul olundu.
 
[[381]]-ci ildə [[Konstantinopol]]da ancaq şərq kilsəsi nümayəndələrinin iştirak etdiyi II ümumdünya kilsə məclisi çağırıldı. Məclis ariyanlığı daha da inkişaf etdirərək Müqəddəs Ruhun xəlq edildiyini sübut edən Makedoniyin küfrünü mühakimə etdi. Müqəddəs Ruhun Allah-Ata və Allah-oğulla eyni mahiyyətliliyi haqqında təlimi yenidən irəli sürdü. Ümumdünya kilsə məclisinə görə patriarxlar içərisində Roma patriarxından sonra ikinci yeri Konstantinopol patriarxı tutdu; lakin daha qədim şərq patriarxları bununla razılaşa bilməzdilər. [[431]]-ci ildə [[Efes]]də keçirilən III ümumdünya kilsə məclisi Nestorun təlimini ([[Nestorianlıq|nestorianlığı]]) mühakimə etdi.
Sətir 90 ⟶ 92:
Rəsmi təriqət tərəfdarlarını təqiblərə məruz qoyan Sasani şahları öz dövlətlərində Bizans kilsəsi ilə mübarizə aparan müxtəlif təriqətləri müdafiə etməyə başladılar.
 
O dövrdən etibarən Alban Apostol kilsəsinin başçısı hüquqi olaraq katolikos (arxiyepiskop, patriarx) adlanmağa başladı. Faktiki olaraq o, xeyli əvvəldən bu titula sahib idi. Albaniya şəraitində ali kilsə rütbələri – patriarx, katolikos və arxiyepiskop birmənalı terminlər kimi işlədilirdi. Halbuki yunan kilsə iyerarxiyasına görə patriarx və arxiyepiskop hər biri ayrılıqda müstəqil rütbələr hesab olunur, arxiyepiskop katolikos da adlana bilirdi. Yunan kilsə iyerarxiyasına görə doqquz rütbə olmalı idi. Albaniyada isə, [[ Moisey Kalankatlı]]yaKalankatuluya görə, yeddi kilsə rütbəsi var idi.<ref name=":1" />
 
== Yeparxiyalar ==

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023