Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
|
Redaktənin izahı yoxdur
|
||
Sətir 1:
[[Şəkil:Alban Həvari Kilsəsinin mərkəzləri və yepiskopluqları.png|450px|thumb|right|Alban Həvar kilsəsinin tarixi mərkəzləri və yepiskopluqları]]
'''Alban Həvvari Kilsəsi''', '''Alban Kilsəsi''' və ya sadəcə '''Alban Katolikosluğu''' — [[Qafqaz Albaniyası]]nda mövcud olan kilsə. İmperator I Nikolayın 11 mart 1836 -cı il Fərmanına əsaslanan Rusiya Senatının 10 aprel 1836-cı il tarixli Əsasnaməsinə görə erməni-
== Tarixi ==
Sətir 6:
Xristianlığın ilkin çağlarında, xristian aləmində ideoloji birliyin hələ mövcud olduğu, alban ruhaniliyinin tam formalaşmadığı, kilsə iyerarxiyasının təşəkkül tapmadığı bir dövrdə erməni və gürcü kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də iyerarxik baxımdan bilavasitə yunan imperiya kilsəsindən asılı idi; lakin başçısı [[Kappadokiya]]nın [[Qeysəriyyə abidəsi|Qeysəriyyə]] şəhərində təsdiq edilən erməni-qriqoryan kilsəsindən fərqli olaraq, başçısı [[Yerusəlim]]də təsdiq edilən Alban Apostol kilsəsinin asılılığı formal xarakter daşıyırdı<ref>Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və Albanlar, Bakı, 2006</ref>.
Alban müəllifi [[Moisey
=== Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılması ===
Sətir 20:
Beləliklə, xristianlığın Şərqdə daşıyıcıları aramilər (Suriya əhalisi) oldu. [[İncil]] təliminin siryanilərin (suriyalıların, [[aramilər]]in) köməyilə şərq ölkələrində yayılması çox vaxt onların ticarət həyatında oynadıqları rolla izah edilir. [[Aralıq dənizi]] ilə Yaxın və Uzaq şərq ölkələri arasında fəaliyyət göstərən köhnə su və quru ticarətinin çox hissəsi siryanilərin əllərində idi. Ticarət yolları onları Mesopotamiyadan çox uzaqlara, [[İran]]dan Cənubi Qafqaz ölkələri olan [[Gürcüstan]]a, [[Ermənistan]]a, [[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasına]] aparırdı. Ta qədimdən ticarətlə məşğul olan [[siryanilər]] ticarət əməliyyatlarını həyata keçirərkən eyni zamanda yeni görüşün yayıcısına çevrilir, xristian təliminin hər yerə çatdırılmasına yardım edirdilər.
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasına nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, artıq qeyd edildiyi kimi, həm həvari [[Müqəddəs Varfolomey]]in, həm də həvari [[Müqəddəs Faddey]]in adları ilə bağlıdır. [[Moisey Kalankatlı|Moisey Kalankatulu]] xəbər verir: '''''"Lakin, ədalət günəşinin çıxdığı vaxt yetişdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq – Atamızın şöhrət və mahiyyətinin işığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın şöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli şagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. Şərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düşdü".'''''
Alban tarixçisi
Həvari [[Müqəddəs Yelisey]] tərəfindən I əsrdə əsası qoyulmuş bu [[Kiş məbədi]] təkcə [[Azərbaycan]]ın deyil bütün [[Qafqaz]]ın ən qədim kilsəsidir və Şərq kilsələrinin anası sayılır.
Moisey
Xristianlığın [[Ermənistan]]a nisbətən [[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasın]]da daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan "[[Alban ölkəsinin tarixi]]" əsərində erməni katolikosu Avraamın albanlara ünvanlanmış məktubu sübut edir: '''''"Bizimkindən əzəli olan alban [patriarxı] taxtı əvvəllər bizimlə (ermənilərlə) həmfikir idi".''''' Başqa bir yerdə deyilir: '''''"Yelisey orada (Albaniyada) təbliğat apardı və Ermənistandan əvvəl orada (Albaniyada) Gis kəndində kilsə tikdirdi. Bu kilsə Şərq kilsələrinin anası – metropoliya idi".''''' Başqa bir misal: '''''"Yunan təqviminin 43-cü ilində albanların (xristianlığı qəbul etməklə) maariflənməsindən 270 il sonra ermənilər də maarifləndilər".'''''
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında təbliğinin ilk siryanipərəst dövründə [[İncil]] kəlamları Yaxın və Orta Şərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların şagirdlərinin deyil, həm də [[Suriya]] missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. [[Moisey Kalankatlı|Moisey Kalankatulu]] öz əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkanı verən məlumatları təqdim etmişdir; Suriya rahiblərinin IV-V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlumatlardandır.
[[Xristianlığın yaranması|Xristianlığın]] "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin Bizans kilsəsi ilə münasibətləri ''"siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir"''. Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, [[İberiya]]da isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst [[Maarifçi Qriqori]] və onun nəvəsi [[Müqəddəs Qriqoris]]dən sonra Alban Apostol kilsəsi [[Yerusəlim]] kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və [[Alazan]] çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə [[İberiya]]dan gəlmələri fikrinə də aiddir.
Sətir 36:
Məlum olduğu kimi, [[Sasanilər]] öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın [[Bizans|Şərqi Roma imperiyası]]nda (Bizans imperiyası) qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləşdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətlərinin müdafiə edilməsi başlanıldı.
[[Moisey Kalankatlı|Moisey Kalankatulunun]]
=== Avtokefallığı ===
IV əsrin sonuna yaxın Qafqaz Albaniyasında özünəməxsus müəyyən subordinasiyası olan lazımi kilsə iyerarxiyası artıq təşəkkül tapmışdı. Bu da alban klirinə alban kilsə başçısının təsdiqolunma mərasimini özü keçirməyə imkan vermişdi.
[[Şəkil:Müqəddəs Yelisey Afonlu Dionis.jpg|thumb|250px|right|[[Qafqaz Albaniyası]]nda xristianlığın yayılmasında mühüm rolu olmuş və [[Şəki]] yaxınlığında şəhid edilmiş həvari [[Müqəddəs Yelisey]]. Afonlu Dionis tərəfindən çəkilmiş freska.]]
Belə çıxır ki, [[340]]-cı ildə Alban Apostol kilsəsi artıq avtokefal idi. Elmi ədəbiyyatda kilsənin avtokefallığı barədə iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Tədqiqatçı [[Vasili Vasilieviş Bolotov|V.V.Bolotov]]un fikrincə, [[Suriya]]-[[İran]] kilsəsi özünün ilk iyerarxlarını (yepiskop rütbəli keşişlərini) [[Edessa]] kilsəsindən almış, avtokefal kilsəyə çevrilərək, bütün tarixi boyu heç vaxt Antioxiya patriarxlığından asılı olmamışdır. Yenə də onun rəyinə görə, kilsə başçılarını onların tabeliyində olan Suriya-İran yepiskopları seçir və təsdiq edirdilər <ref>История древней церкви в научных традициях ХХ века: Материалы науч.-церков. конф., посвящ. 100-летию со дня кончины... В. В. Болотова. СПб., 2000</ref>. Tədqiqatçı Suriya-İran kilsəsinin avtokefallığının səbəblərini izah etmir. Azərbaycan tarixinin ikinci cildində qeyd edilir ki, bu, siyasi səbəblərlə izah olunur. Suriya-İran kilsəsinin müstəqil İran dövlətində olması onun avtokefallığını təmin etmişdi. Güman etmək olar ki, Albaniya dövlətinin də siyasi statusu ilk iyerarxları qədim şərq [[
Digər nöqteyi-nəzərə görə, həvari mənşəli kilsələr avtokefal sayılırdı. Beləliklə, kilsənin avtokefallığını izah edən hər iki nöqteyi-nəzər, Alban Apostol kilsəsinin erkən müstəqilliyindən inamla danışmaq imkanı verir. Bu isə, IV – VI əsrlərdə Alban Apostol kilsəsinin iyerarxiya baxımından erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olduğunu, Alban Apostol kilsəsi katolikosunun erməni-qriqoryan kilsəsinin katolikosu tərəfindən təsdiq edildiyini iddia edən erməni alimləri Y.A.Manandyan <ref>О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н.э. – XV в. н.э.), Ер., 1930</ref>və S.T.Yeremyanın <ref>Armenia According to the Ashkharatsuyts. Yerevan, 1963</ref>fikirlərini əsassız edir.
Sətir 54:
Alban Apostol kilsəsinin faktiki vəziyyəti [[451]]-ci ildə [[Xalkedon məclisi|Xalkedonda çağırılmış IV ümumdünya kilsə məclisi]]ndən sonra xristian dünyasında ehkamçı mübarizə (monofizilərlə diofizitlər arasında) başlandı. Alban tarixçisinin məlumatına görə, [[491]]-ci ildə erməni, alban və gürcü kilsə nümayəndələrinin iştirak etdiyi yerli məclis Xalkidon məclisini pislədi. Gürcü tədqiqatçısı [[Zaza Aleksidze|Z.N.Aleksidzenin]] fikrincə, Qafqaz kilsələri Xalkidon məclisinə münasibətlərini ilk dəfə [[506]]-cı ildə [[Dvin|Dvind]]ə çağırılmış məclisdə bildirdilər; alban, erməni və gürcü kilsə iyerarxları, məhz burada, [[Bizans]] hökmdarlarının məqsədinə uyğun olaraq diofızilərlə monofizilər arasında razılıq əldə etmək olan birləşdirici siyasətə tərəfdar çıxdılar. Azərbaycan tədqiqatçısı M.Xəlilovun apardığı araşdırmalara görə katolikos Abbasın dövründə Alban Apostol kilsəsi [[551]]-ci ildə Dvində keçirilən məclisə goşulmadı və monofiizitliyi qəbul etmədi.<ref>M.C.Xəlilov. Albaniyanın xristian abidələri (IV-X əsrlər). Bakı, 2011. S.43</ref>
Lakin Sasanilərin ölkədə nüfuz dairəsinin genişlənməsi və [[Zərdüşt dini|Zərdüşt dininin]] təsir qüvvəsinin artması Alban Apostol kilsəsini məzhəblərarası mübarizə aparmasına yönləndirmiş və nəticədə Alban
=== Azərbaycanda İslamın yayılması və Alban Apostol kilsəsinin zəifləməsi ===
VII əsrin I yarısının sonlarından başlayan ərəb yürüşləri nəticəsində ölkə Ərəb xilafətinin tərkibinə qatıldı və Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlasa da bu dövrdə Qafqaz Albaniyası əhalisinin xeyli hissəsi hələ də hakim sülalənin nümayəndələri [[Mihranilər|Mehranilərl]]ə birlikdə xristianlığa etiqad edirdilər. Bu zaman Ərəb xilafəti Sasanilərin dini siyasətinə analoji bir siyasət aparır, xristianlara qarşı Sasani siyasətini davam etdirir, monofizit ('''Моnofizitlik''' – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca моno - ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ dеməkdir. İsa Peyğəmbərin tək “təbiətini’’ - ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar) və nestorianlara(nestorianlıq - V əsrdə yaranmışdır.Bu cərəyanın ardıclıları qəbul olunmuş xristian ehkamlarına qarşı çıxaraq İsanın insan təbiətini götürdüklərindən, müqəddəs Məryəmi də “Allah anası” deyil, adi qaın olaraq
Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ölkənin ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı. Bu proses nəticəsində, ərəb müəlliflərinə görə, hələ X əsrdə də [[Bərdə]] və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxdı.
Sətir 66:
İ.P.Petruşevskinin qeydinə görə, erməni kilsəsi Albaniyada '''''"ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdu. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən, yəni erməni monofizi [kilsəsinin] katolikosu Yeqiya (İliya) xəlifənin köməyi ilə xalkidonçuluq (diofizilik) mövqeyində duran alban katolikosu Nersesi devirdikdən və ermənipərəstlər – monofizilər tərəfindən Albaniyada xalkidonçuluq (pravoslav yunanpərəst və gürcüpərəst) hərəkatı yatırıldıqdan sonra xüsusüə nəzərə çarpırdı, bu hərəkat ruhanilər və knyazların bir hissəsi tərəfindən alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirirdi".'''''
Bu vaxtdan etibarən, xristian qaydası ilə ruhanilərin başına əl qoyub, onları keşişliyə keçirmək hüququ alban katolikoslarından erməni katolikoslarına keçir; Moisey
Beləliklə, keçmiş alban vilayətləri, o cümlədən [[Artsak]] (indiki [[Qarabağ]]ın dağlıq hissəsi) İ. P. Petruşevskinin gəldiyi nəticəyə görə, ''"heç bir zaman erməni mədəniyyəti mərkəzlərinə mənsub olmamışdır"''. Məşhur erməni tədqiqatçısı N.Adontsun fikrincə. ''"Artsak həmişə erməni nüfuz dairəsindən kənarda olmuşdur".'' İ. P. Petruşevskinin yazdığına görə, ''"erməni kilsəsi Arran xalqlarının erməniləşmiş nəsilləri arasında heç olmazsa Sünikdə Orbelyanların nahararlığı dövründə və sonralar göstərdiyi mədəni təsiri göstərə bilmədi".''
Alban Apostol kilsəsi X əsrin ortalarında diofizitliyə qayıdır və 10 ildən artıq bir müddət ərzində
Beləliklə, [[Erməni Qriqoryan Kilsəsi|erməni-qriqoryan kilsəsi]], Ərəb xilafətinin köməyilə, VIII əsrin başlanğıcından etibarən ərəb vilayəti Arrana çevrilən keçmiş Qafqaz Albaniyasının xristian əhalisini qriqorianlaşdırmağa başlasa da sonrakı dövrdə bir tərəfdən erməni-
Bu gün tarixi Azərbaycan ərazisinin (tarixi [[Sünik]], [[Artsak]], [[Xaçın]], eləcə də müasir [[Qarakilsə]], [[Basarkeçər]] və s. yerlərin) bəzi kəndlərinin köklü (sonradan köçüb gəlmə yox) erməni əhalisi "erməni kilsəsinin etiqadına qoşulmuş və ermənilərə qarışmış" (A.İohannesyan) albanların nəsillərindəndir. Bu yaxınlaradək onların qonşuluğunda yaşayan, indi isə erməni təcavüzü nəticəsində qaçqına çevrilən azərbaycanlıların bir qismi isə müxtəlif səbəblərdən islamı qəbul etmiş, həmin ermənilərdən yalnız dilləri ilə fərqlənən qədim alban soylarındandır.<ref name=":1" />
Sətir 78:
== İyerarxik münasibətlər ==
Cənubi Qafqazın digər kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də ilk üç ümumdünya kilsə məclislərinin qərarlarını qəbul etdi. [[325]]-ci ildə [[Nikoya yarımadası|Nikeyada]] çağırılmış ümumdünya məclisi bidətçi [[Ariy]]in küfrünü lənətlədi; müəyyən düzəliş və əlavələrdən sonra Ariyin təliminin əksinə olaraq Xristosu Allahın oğlu, xəlq olunmamış [Allah]-Ata ilə eyni mahiyyətli sayılan din rəmzini qəbul etdi.
na görə, dinin bu rəmzi Alban Apostol kilsəsi tərəfindən qəbul olundu. [[381]]-ci ildə [[Konstantinopol]]da ancaq şərq kilsəsi nümayəndələrinin iştirak etdiyi II ümumdünya kilsə məclisi çağırıldı. Məclis ariyanlığı daha da inkişaf etdirərək Müqəddəs Ruhun xəlq edildiyini sübut edən Makedoniyin küfrünü mühakimə etdi. Müqəddəs Ruhun Allah-Ata və Allah-oğulla eyni mahiyyətliliyi haqqında təlimi yenidən irəli sürdü. Ümumdünya kilsə məclisinə görə patriarxlar içərisində Roma patriarxından sonra ikinci yeri Konstantinopol patriarxı tutdu; lakin daha qədim şərq patriarxları bununla razılaşa bilməzdilər. [[431]]-ci ildə [[Efes]]də keçirilən III ümumdünya kilsə məclisi Nestorun təlimini ([[Nestorianlıq|nestorianlığı]]) mühakimə etdi.
Sətir 90 ⟶ 92:
Rəsmi təriqət tərəfdarlarını təqiblərə məruz qoyan Sasani şahları öz dövlətlərində Bizans kilsəsi ilə mübarizə aparan müxtəlif təriqətləri müdafiə etməyə başladılar.
O dövrdən etibarən Alban Apostol kilsəsinin başçısı hüquqi olaraq katolikos (arxiyepiskop, patriarx) adlanmağa başladı. Faktiki olaraq o, xeyli əvvəldən bu titula sahib idi. Albaniya şəraitində ali kilsə rütbələri – patriarx, katolikos və arxiyepiskop birmənalı terminlər kimi işlədilirdi. Halbuki yunan kilsə iyerarxiyasına görə patriarx və arxiyepiskop hər biri ayrılıqda müstəqil rütbələr hesab olunur, arxiyepiskop katolikos da adlana bilirdi. Yunan kilsə iyerarxiyasına görə doqquz rütbə olmalı idi. Albaniyada isə,
== Yeparxiyalar ==
|