Xristianlığın ilkin çağlarında, xristian aləmində ideoloji birliyin hələ mövcud olduğu, alban ruhaniliyinin tam formalaşmadığı, kilsə iyerarxiyasının təşəkkül tapmadığı bir dövrdə erməni və gürcü kilsələri kimi, albanAlban Apostol kilsəsi də iyerarxik baxımdan bilavasitə yunan imperiya kilsəsindən asılı idi; lakin başçısı [[Kappadokiya]]nın [[Kesariyə]] şəhərində təsdiq edilən erməni kilsəsindən fərqli olaraq, başçısı [[Yerusəlim]]də təsdiq edilən albanAlban Apostol kilsəsinin asılılığı formal xarakter daşıyırdı<ref>Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və Albanlar, Bakı, 2006</ref>.

Alban müəllifi [[Moisey Kalankatlı]]nın məlumatlarına görə, IV əsrin əvvəllərində [[Maarifçi Qriqori]] yepiskop rütbəsinə təsdiq edilmişdi. Romadan onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüş daha bir "müqəddəs ər" gəlmiş və həmin adam alban hökmdarı Urnayrla birlikdə albanAlban Apostol kilsəsinə başçılıq etmək üçün [[Qafqaz Albaniyası|Albaniyaya]] yola düşmüşdü. Əlamətdar haldır ki, [[Ermənistan]] və [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]]nın ilk yepiskopları – [[Maarifçi Qriqori]] və həmin "müqəddəs ər" alban müəllifi tərəfindən hərfən "ruhanilərin başçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuşdu; bu isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə başqa kilsə rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzdi<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə)Bakı, 2007, II cild</ref>.

[[Xristianlığ]]ın "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin Bizans kilsəsi ilə münasibətləri ''"siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir"''. Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, [[İberiya]]da isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst [[Maarifçi Qriqori]] və onun nəvəsi [[Müqəddəs Qriqoris]]dən sonra albanAlban Apostol kilsəsi [[Yerusəlim]] kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və [[Alazan]] çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə [[İberiya]]dan gəlmələri fikrinə də aiddir.

Belə çıxır ki, [[340]]-cı ildə albanAlban Apostol kilsəsi artıq avtokefal idi. Elmi ədəbiyyatda kilsənin avtokefallığı barədə iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Tədqiqatçı [[Vasili Vasilieviş Bolotov|V.V.Bolotov]]un fikrincə, [[Suriya]]-[[İran]] kilsəsi özünün ilk iyerarxlarını (yepiskop rütbəli keşişlərini) [[Edessa]] kilsəsindən almış, avtokefal kilsəyə çevrilərək, bütün tarixi boyu heç vaxt Antioxiya patriarxlığından asılı olmamışdır. Yenə də onun rəyinə görə, kilsə başçılarını onların tabeliyində olan Suriya-İran yepiskopları seçir və təsdiq edirdilər <ref>История древней церкви в научных традициях ХХ века: Материалы науч.-церков. конф., посвящ. 100-летию со дня кончины... В. В. Болотова. СПб., 2000</ref>. Tədqiqatçı Suriya-İran kilsəsinin avtokefallığının səbəblərini izah etmir. Azərbaycan tarixinin ikinci cildində qeyd edilir ki, bu, siyasi səbəblərlə izah olunur. Suriya-İran kilsəsinin müstəqil İran dövlətində olması onun avtokefallığını təmin etmişdi. Güman etmək olar ki, Albaniya dövlətinin də siyasi statusu ilk iyerarxları qədim şərq [[Yerusəlim]] patriarxlığında təsdiq olunan albanAlban Apostol kilsəsinin erkən faktiki avtokefallığını müəyyənləşdirmişdir <ref>Azərbaycan trixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild</ref>.

Digər nöqteyi-nəzərə görə, həvari mənşəli kilsələr avtokefal sayılırdı. Beləliklə, kilsənin avtokefallığını izah edən hər iki nöqteyi-nəzər, albanAlban Apostol kilsəsinin erkən müstəqilliyindən inamla danışmaq imkanı verir. Bu isə, IV – VI əsrlərdə albanAlban Apostol kilsəsinin iyerarxiya baxımından erməni kilsəsinə tabe olduğunu, albanAlban Apostol kilsəsi başçısının erməni katolikosu tərəfindən təsdiq edildiyini iddia edən erməni alimləri Y.A.Manandyan <ref>О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н.э. – XV в. н.э.), Ер., 1930</ref>və S.T.Yeremyanın <ref>Armenia According to the Ashkharatsuyts. Yerevan, 1963</ref>fikirlərini əsassız edir.

Erməni katolikosları Qriqoridən başlayaraq erməni hökmdarı Papın dövrünədək [[Kesariyə]]də təsdiq olunurdular. [[Böyük Ermənistan]]ın qeyri-sabit siyasi vəziyyəti, [[Bizans]] imperiyası və İrandan az və ya çox dərəcədə daimi asılılığı onun kilsəsini də müvafiq vəziyyətə salırdı. N.Adontsa görə ''"Qriqoridən başlayan erməni kilsəsinin ilk əsrindəki Ermənistanın IV əsrin sonunda bölünməsinədək olan müddətdə Ermənistan əsasən imperiyanın (Bizansın) protektoratlığı altında idi və ona görə də onların kilsə əlaqələri daha sıx idi"'' <ref>N. Adonts – Etudes Armeno-Byzantines, Lisbonne, 1965</ref>, yəni, erməni kilsəsi imperiya kilsəsindən asılı idi. Albaniyanın müstəqil vəziyyəti isə albanAlban Apostol kilsəsinin avtokefallığını təmin edirdi.

Alban Apostol kilsəsinin faktiki vəziyyəti [[451]] -ci ildə [[Xalkedon məclisi|Xalkedonda çağırılmış IV ümumdünya kilsə məclisi]]ndən sonra hüquqi cəhətdən qanuniləşdirildi. Məhz bu zaman xristian dünyasının Qərb və Şərq kilsələri arasında, əsasını iyerarxik mübarizə təşkil edən ehkamçı mübarizə (monofizilərlə diofizitlər arasında) başlandı.

Bu dövrdə albanAlban Apostol kilsəsi Qafqazın digər kilsələri ilə birlikdə [[Xalkidon]]da gedən ehkamçı mübahisələrə öz münasibətini açıqlaya bilmədi, belə ki, elə həmin vaxt, onun başı [[Atəşpərəstlik|Zərdüşt dini]] ilə mübarizəyə qarışmışdı.

=== Azərbaycanda İslamın yayılması və Alban Apostol kilsəsinin zəifləməsi ===

VIII əsrdən etibarən Azərbaycanın Şimal hissəsi ərəblərin və İslamın təsir dairəsinə düşdü. Lakin Albaniya əhalisinin xeyli hissəsi hakim sülalənin nümayəndələri [[Mihranilər]]lə birlikdə dövlət dini elan edilmiş xristianlığa etiqad edirdilər. Qonşu xristian ölkələrində olduğu kimi, burada da yunan diofizi dini etiqadından kənara çıxan müxtəlif bidətçi cərəyanlar fəaliyyət göstərirdi; bu cərəyanların qriqorian təriqətinə düşmən olan üzvləri bu dövrdə amansızlıqla təqib olunurdular. Alban Apostol kilsəsinin təqib olunmasında, onun sərbəstlik və müstəqillik hüququnun pozulmasında [[Erməni Qriqorian Kilsəsi]] xüsusi rol oynayırdı. Alban Apostol kilsəsini öz nüfuzuna tabe etmək istəyən erməni katolikosları məqsədlərinə çatmaq üçün, Sasanilər dövründə olduğu kimi, ərəb hökmranlığı dövründə də Xilafətin hərbi qüvvələrinin köməyinə əl atırdılar. Cənubi Qafqazda özlərinə arxa axtaran Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, albanAlban Apostol kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe olunması üçün şərait yaratdılar.

Cənubi Qafqazın digər kilsələri kimi, albanAlban Apostol kilsəsi də ilk üç ümumdünya kilsə məclislərinin qərarlarını qəbul etdi. [[325]]-ci ildə [[Nikeya]]da çağırılmış ümumdünya məclisi bidətçi [[Ariy]]in küfrünü lənətlədi; müəyyən düzəliş və əlavələrdən sonra Ariyin təliminin əksinə olaraq Xristosu Allahın oğlu, xəlq olunmamış [Allah]-Ata ilə eyni mahiyyətli sayılan din rəmzini qəbul etdi. [[Moisey Kalankatlı]]nın məlumatına görə, dinin bu rəmzi albanAlban Apostol kilsəsi tərəfindən qəbul olundu.

Bu zaman [[Bizans]] kilsəsinin özündə, xüsusilə də [[İsgəndəriyyə]]də nestorianlığa müqabil olaraq yaranan və inkişaf edən yeni cərəyan meydana çıxdı. Bu, sonralar albanAlban Apostol kilsəsinin də etiqad etdiyi, xristianlığın monofizit cərəyanı idi. [[451]]-ci ildə [[Xalkidon]]da keçirilən IV ümumdünya kilsə məclisində [[İsa peyğəmbər|İisus Xristos]]da iki başlanğıcın – bitişməz olaraq, ayrılmaz şəkildə iki təbiətdə dərk edilən, tək doğulmuş Xristos Oğul və İlahi olduğu qəbul edildi. Xalkidon məclisinin qəbul etdiyi 28-ci qanun böyük narazılığa səbəb oldu. Əslində elə bu qanun yunan-Roma dünyasını parçaladı, bir çox Şərq kilsələrini imperiya kilsəsindən ayırdı. Bu qanuna görə, [[İstanbul|Konstantinopol]] patriarxına başqa tayfa və xalqların məskunlaşdığı [[Pont]], [[Asiya]] və [[Frakiya]] yepiskoplarını təsdiq etmək hüququ verilirdi.

Alban tarixçisinin məlumatına görə, [[491]]-ci ildə erməni, alban və gürcü kilsə nümayəndələrinin iştirak etdiyi yerli məclis Xalkidon məclisini pislədi. Gürcü tədqiqatçısı [[Zaza Aleksidze|Z.N.Aleksidze]]nin fikrincə, Qafqaz kilsələri Xalkidon məclisinə münasibətlərini ilk dəfə [[506]]-cı ildə [[Dvin]]də çağırılmış məclisdə bildirdilər; alban, erməni və gürcü kilsə iyerarxları, məhz burada, [[Bizans]] hökmdarlarının məqsədi diofızilərlə monofizilər arasında razılıq əldə etmək olan birləşdirici siyasətinə tərəfdar çıxdılar. [[551]]-ci ildə yenə də Dvində keçirilən məclisdə erməni kilsəsi kimi albanAlban Apostol kilsəsi də Bizans imperiya kilsəsi ilə əlaqələri kəsdi və hüquqi cəhətdən avtokefal kilsəyə çevrildi. Sasanilərin fəal iştirakı ilə bu ölkələrdə monofizi təriqəti qalib gəldi.

O dövrdən etibarən albanAlban Apostol kilsəsinin başçısı hüquqi olaraq katolikos (arxiyepiskop, patriarx) adlanmağa başladı. Faktiki olaraq o, xeyli əvvəldən bu titula sahib idi. Albaniya şəraitində ali kilsə rütbələri – patriarx, katolikos və arxiyepiskop birmənalı terminlər kimi işlədilirdi. Halbuki yunan kilsə iyerarxiyasına görə patriarx və arxiyepiskop hər biri ayrılıqda müstəqil rütbələr hesab olunur, arxiyepiskop katolikos da adlana bilirdi. Yunan kilsə iyerarxiyasına görə doqquz rütbə olmalı idi. Albaniyada isə, [[Moisey Kalankatlı]]ya görə, yeddi kilsə rütbəsi var idi <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild</ref>.

Alban katolikosluğunun patriarxları [[551]]-ci ildən "Albaniya, Lpina və Çola katolikosu" titulunu daşıyırdılar. IV əsrdə albanAlban Apostol kilsəsinin mərkəzi paytaxt-şəhər [[Qəbələ]], VI əsrdən isə yeni tikilmiş paytaxt [[Bərdə]] (Partav) oldu.

Yadelli qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək albanAlban Apostol kilsəsinin müstəqilliyinin bərqərar edilməsində, dini ayin və mərasimlərin möhkəmləndirilməsində, qeyri-xristian inam qalıqlarının məhv edilməsində, ruhanilərin maddi bazasının yaradılmasında, onların hüquqi və iqtisadi imtiyazlarının möhkəmləndirilməsində, albanların kilsə qarşısında maddi və dini öhdəliklərinin qanuniləşdirilməsində alban hökmdarı [[III Mömün Vaçaqan|III Vaçaqan]]ın [[487]]-[[488]]-ci illərdə keçirdiyi [[Aluen kilsə məclisi|Aquen məclisi]]nin qərarları həlledici rol oynadı.

Ehkam baxımından gürcü kilsəsi kimi, albanAlban Apostol kilsəsi də sabit olaraq monofiziliyə tərəfdarlıq etmirdi. Sasanilərin Cənubi Qafqazdakı siyasi nüfuzlarının düşməsi monofizilərin kilsə hegemonluğunun dağılması ilə müşayiət olunurdu. VI əsrin sonu – VII əsrdə Cənubi Qafqazda [[Bizans]]ın siyasi nüfuzunun güclənməsi ilə əlaqədar olaraq albanAlban Apostol kilsəsi gürcü kilsəsi ilə birlikdə diofiziliyə qoşuldu.

[[607]]-ci ildə keçirilən Dvin məclisində gürcü kilsəsi özünün xalkidonçuluq məzhəbini tutduğunu və rəsmən erməni kilsəsindən ayrıldığını bəyan etdi. Alban Apostol kilsəsi isə rəsmi surətdə erməni kilsəsindən ayrılmasa da onun bəzi icmaları və yepiskopluqları xalkidonçuluğa tərəfdar çıxırdılar.

Cənubi Qafqazın ərəblər tərəfindən fəthindən sonra, VIII əsrin əvvəllərində işğalçıların təzyiqi və erməni kilsəsinin fəal iştirakı ilə albanAlban Apostol kilsəsi [[diofizilik]]lə əlaqəsini kəsdi. Xristian əhalisinə qarşı ardıcıl olaraq Sasanilərin siyasətini davam etdirən [[Ərəb Xilafəti|Xilafət]] [[Bizans]] təsirinin güclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə [[Monofizitlik|monofizi]] məzhəbini müdafiə etdi. Siyasi məqsədlər güdən ərəb üsuli-idarəsi tabeliyində olan xristian əhalisi və kilsələrinin fəaliyyətini uzlaşdırmağa çalışaraq, erməni ruhanilərinin köməyi ilə albanAlban Apostol kilsəsini monofizi kilsəyə çevirdi və [[705]]-ci ildə iyerarxiya baxımından onu monofizi erməni kilsəsinə tabe etdi. Bu asılılıq özünü əslində bərabər mənsəbli iki din xadimindən birinin – erməni katolikosunun alban katolikosunu öz vəzifəsində təsdiq etməsində göstərirdi. Bu isə faktiki olaraq iyerarxik prinsipin pozulması demək idi.