Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
|
k using AWB
|
||
Sətir 20:
}}
'''Skandinaviya yarımadası''' — [[Avropa]] qitəsinin ən böyük [[yarımada
== Relyefi ==
[[Şəkil:Scandinavia.jpg|thumb|right|300px|Skandinaviya yarımadasının relyefi]]
Skandinaviya yarımadasının qərb sahilləri buzlaqların fəaliyyəti nəticəsində yaranmış [[fyord]]larla zəngin olduğu halda, şərq sahili şxer tiplidir. Qərb sahildə ən məşhur fyordlar Soqne-fyord (uzunluğu 220
Skandinaviya yarımadasının əsas oroqrafik vahidləri [[Skandinaviya dağları]] və [[Norlandiya yaylası]]dır. Skandinaviya dağları orta hündürlüyə malik olub, 1500
== Geologiyası ==
Skandinaviya yarımadası arxey və proterozoy qurusunu və kaledon qırışıqları sahəsini əhatə etməklə, Avropanın ən qədim özəyini təşkil edir. Yarımadanın geniş hissəsiniəhatə edən Skandinaviya dağları [[paleozoy erası]]nın kembri və silur dövrlərinin çöküntülərindən əmələ gəlmiş kaledon qırışıqlığına aid edilir. Burada dağəmələgəlmə zamanı kütlələrin hərəkəti qərbdən şərqə doğru olmuşdur. Ona görə də yarımadanın qərb sahilləri qırışıqlığa daha çox məruz qaldığından burada laylar böyük bucaq altında yatır. Yaylaların mərkəzi şaryaj quruluşlu olub, burada laylar üfüqi vəziyyətdə yatır. Üçüncü dövrün əvvəllərində Skandinaviya dağları dəniz səviyyəsindən az yeksələn peneplen sahələrindən ibarət idi. Üçüncü dövrün sonu və dördüncü dövrün əvvəllərində qüvvətli şaquli hərəkətlər baş vermişdir. Onun qərb sahillərində tektonik hərəkətlər daha güclü olduğundan, bu hissədə qalxma amplitudu 2000 m-dən çox olmuşdur. Şərq sahillərdə bu zaman tektonik əyilmələr olmuş və bəzi ərazilər dəniz suları altında qalmışdır. Şaquli hərəkətlər yarımadanın ərazisində çoxlu tektonik çatlar əmələ gətirmişdir. Skandinaviyanın qərb sahillərində tektonik pozulmaların istiqaməti əksəriyyətlə sahilə paralel keçir. Dördüncü dövrün əvvələrində yaranmış buzlaq sahələri tektonik hərəkətlərin yaratdığı relyef formalarını daha da mürəkkəbləşdirmişdir. Böyük buzlaq dilləri tektonik çatlar boyunca hərəkət edərək onları daha dərinləşdirmiş və nəticədə tektonik dərələrin yamacları çoc sıldırım şəklə düşmüşdür.
Skandinaviya yarımadasının cənub hissəsi qalın buz örtüyündən təxminən 12-14 min il bundan əvvəl azad olmuşdur. Şimal hissədə buz örtüyünün qalınlığı və davamiyyəti daha çox olmuşdur. Bu hissələr buz örtüyündən təxminən 8-10 min il əvvəl azad olmuşdur. Hazırda Skandinaviyada buzlaqların sahəsi 5 min kv. km-dən çoxdur. Buzlaqlar əsasən hündür dağlarda yerləşmişdir. Ən böyük buzlaq yarımadanın cənub-qərbində Yustedalsbre massivindədir. Sahəsi 855 kv. km-dir. Folqefonnen (280 kv. km) və Xardangeryokelen buzlaqları da tutduğu sahələrinə görə başqa buzlaqlardan seçilirlər. Yarımadanın cənubunda qar xətti 1200 m, şimalda isə
== İqlimi ==
Skandinaviya yarımadasının iqliminə isti [[Qolfstrim axını]] və soyuq [[Arktika]] küləkləri böyük təsir göstərir. Qolfstrim axınının təsiri yarımadanın qərb sahil zonasında daha çox hiss edilir. Şərqə doğru iqlimin kontinentallaşması və sərtləşməsi aydın nəzərə çarpır. Skandinaviyanın cənub və qərb sahilləri [[Atlantik okeanı]]ndan gələn siklonların təsiri altında olduğundan burada qış mülayim, rütubətli, buludlu və dumanlı olur. Yarımadanın mərkəz və şərq hissələri kontinental iqlimi ilə seçilir. Norveç sahilləri Yer kürəsində qışda ən böyük müsbət temperatur anomaliyasının müşahidə edilməsi ilə fərqlənir ([[Lofoten adaları]], 23°). Skandinaviya yarımadasının qərbində yanvar izotermləri meridian istiqamətində uzandığı halda, şərqində enlik istiqamətindədir. Yanvar ayının orta temperaturu qərb sahilin cənubunda 0° ilə 2°, şimal-qərbdə isə 0° ilə -4° arasında dəyişilir. Şərq sahildə adətən yanvar ayının temperaturu 0°-dən aşağı olur. Şərqi Skandinaviyanın cənubunda yanvar ayında -4°, şimalda isə -14-16°-dir. İyulun orta temperaturu Norveç sahillərində 10-15°, Şərqi Skandinaviyada isə 15-17°-dir.
Yarımadanın qərb və şərq sahillərində iqlimin müxtəlifliyi yağıntıların paylanmasında da özünü göstərir. Qərb sahillər əsasən rütubətli küləklərin təsiri altında olduğundan bura çox yağıntılıdır. Yağıntının illik miqdarı
== Daxili sular ==
Yarımadada çaylar qısa, sutoplayıcı hövzələri kiçik, lakin çox suludur. Demək olar ki, çaylar əsasən tektonika və buzlaqların yaratdığı dərələr boyunca axır. Ən böyük çayı Qlomma (uzunluğu 587
== Flora ==
Bitki örtüyü ərazinin relyefindən və iqlimindən çox asılıdır. İqlimi quru və nisbətən soyuq keçən dağ yaylalarının və Norveç sahillərinin çox hissəsi meşə bitkilərindən məhrumdur, burada dağ tundra bitkiləri geniş yayılmışdır. Şərqi Skandinaviyanın geniş hissəsində və qərb sahilin Tronheyms-fyord sahillərində iynəyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Ümumiyyətlə Norveç, İsveç və Finlandiyada təbii ehtiyatlar içərisində meşələr ən əsas yerlərdən birini tutur. İsveçin mərkəz hissələrində qarışıq meşələr, cənubunda isə Orta Avropa tipli enliyarpaqlı meşələr geniş yayılmışdır. Yarımadanın qərb sahillərində meşələrə
[[Kateqoriya:Skandinaviya]]
|