Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
|
k düzenleme using AWB
|
||
|
Sətir 68:
= Xronologiya =
* E.Ə. 9.-8. əsrlər Aşşur Ön Asiyanın ən qüdrətli dövləti oldu.
* E.ə. 8.-7. əsrlər Aşşur dövləti Babili . Suriyanı Fələstini işğal etdi
* E.ə. 612-ci il Nivena Midiya və Babil qoşunları tərəfindən tutuldu
Sətir 75 ⟶ 74:
== Qədim Assuriya dövrü ==
[[Şəkil:Dräkt, Assyrier, Nordisk familjebok.png|80px|thumbnail|right|Qədim Assuriyalı]]
Qədim Assuriya dövləti bir neçə şəhərlərin birləşməsindən yaranmışdı. Bu birləşmənin paytaxtı [[Aşşur]] şəhəri idi. O dövrdə [[Aşşur]] şəhəri o qədər də inkişaf etməmişdi. Qədim Assuriya dövləti birləşmələr şəklində olsa da hökmdarlara malik idi. Qədim Assuriya hökmdarları çadırda yaşayanlar kimi qələmə verilirdi. Bu da onu göstərir ki, Assuriyada maldarlıq yüksək inkişaf etmişdi.
O dövrün Assuriya tacirləri əsasən Kaniş və Qasur şəhərlərində məskunlaşmışdılar. III Ur sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Assuriya hökmdarı Zarikum III Ur hökmdarı I Bur-Sindən asılı idi. E.ə III minillikdə Aşşur şəhər dövlətinin başında sami mənşəli sülalə dururdu. Bu sülalənin hökmdarları [[Akkad]] mənşəli adlar qəbul edirdilər. Bu dövrdə Assuriya beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynayırdı. Assuriya hökmdarları əsasən daxili işlərlə məşğul olur, xarici işlərə qarışmırdılar. Onlar həm də dini hakimiyyətə sahib idilər və ali kahin rütbəsi daşıyırdılar. Məhkəmə və inzibati işlərə ukullum adlı məmur baxırdı, o seçkilər vasitəsilə seşilirdi. [[Aşşur]]da ağsaqqallar şurası mövcud idi və bura adlı-sanlı ailələrin üzvləri və quldar əyanlar daxil idilər. Bu dövrdə xalq yığıncağı öz əhəmiyyətini itirmişdi. Şura üzvlərindən biri bir il müddətinə rəhbər seçilir, belə şəxs limmu adlanır, xəzinənin açarını daşıyır və cari il onun adına adlandırılırdı.
Assuriyada əsas torpaqlar icma torpaqları idi və kəndlilərə məxsus idi. Qul əməyindən geniş istifadə edilirdi. Kasıb ailələr öz övladlarını qul kimi verirdilər, borc köləliyi də geniş yayılmışdı. E.ə XIX əsrin əvvəllərində yaranmış siyasi vəziyyət Assuriya dövlətçiliyinə və iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərdi. [[Het]] dövlətinin yaranması Assuriya ticarətinin tənəzzülünə səbəb oldu. Qərbə gedən ticarət yolları hetlərin əlinə keçdi. Şərqdə isə [[lullubi]] və [[kuti]] dövlətlərinin süqutu nəticəsində ticarət əlaqələri tamamilə zəiflədi. Ticarət yollarının bərpasına zəmin yarandı. Bütün bu hadisələr işğalçılıq siyasətinin yeridilməsinə səbəb oldu. E.ə [[1813]]-cü ildə hakimiyyətə gələn I Şamşi-Adad özünü dünyanın hökmdarı elan etdi. O ilk qüdrətli Assuriya hökmdarı oldu və qərbdə və şərqdə hərbi əməliyyatlara başladı. Qərbdə Mari hökmdarlarını məğlub etdi və Şimali İkiçayarsında olan şəhərləri tutdu. Öz oğlunu bura hakim təyin etdi. Karxemiş hökmdarı ilə ittifaqa girdi və onunla birlikdə [[Suriya]]nın Katna şəhərini tutdu. Katna hökmdarı ilə də ittifaq bağladı və onun qızını oğluna aldı. Qərbdə olan ticarət yolları Assuriyanın əlinə keçdi. Sonra o şərqə tərəf yürüş etdi və əvvəlcə Arrapxa və Şuşarra şəhərlərini tutdu. Lakin Şuşarranı öz əlində saxlaya bilmədi və şəhər turukkilərin əlində qaldı. O, Tukriş hökmdarından və bir sıra Yuxarı İkiçayarasında olan hökmdarlardan xərac almaqla kifayətləndi.
Sətir 102 ⟶ 101:
== Yeni Assuriya dövrü ==
Bundan sonra Assuriyanın yeni və son tarixi başlamışdır. O zaman Assuriya dünya tarixində ilk imperiyaya çevirilmişdir. Başqa araşdırmaçılar isə hesab edir ki, ilk imperiyanı hələ [[akkad
Urartuya qarşı Kalhuda üsyan başlanmış və hakimiyyətə çar III [[Tiqratpalasar]] ([[e.ə. 745]]-727) gəlmişdir. O dövlət quruculuğunda bir sıra islahatlar aparmış və sonra Midiya, Babil və başqa dövlətlərə qarşı yeni uğurlu savaşlara başlamışdır. Rəqiblərini məğlub edərək, Tiqratpalasar xalqların köçürülməsi və qarışdırılması siyasətini aparırdı.
Ondan sonra hakimiyyətə kələn ''V Səlmanasar'' bu siyasəti davam etmişdir, Ancaq saray çevrilişi nəticəsində onu çar II Şarrumken ([[e.ə. 722]]-705 illər) əvəz etmişdir. Yunanlar ona [[Sarqon]] deyirdilər. Onun çarlığı zamanı assurlular [[İsrail|İsrail çarlığını]] darmadağın etmiş, əhalisini isə vətənlərindən başqa yerlərə köçürmüşdür. Daha sonra o Urartu dövlətinə ağır zərbələr endirmiş və Babil uğrunda savaşlar aparmışdır.
Şarrumkenin oğlu ''Sanheriv'' (Sinaherib) ([[e.ə. 705]]-681 illər) də Babil uğrunda savaşlar aparmışdır. Qərb istiqamətinə assurlular [[e.ə. 701]]-ci ildə Yəhudi çarlığına qarşı hücuma keçərək, onun baş şəhəri Qüdsü müasirəyə almışdı. Yəhudilər assurlulara vergi vermək məcburiyyətində qalmışdırlar.
Sətir 126 ⟶ 125:
Quldar cəmiyətinin inkişafı çoxlu sayda qul tələb edirdi. Buna görə Assuriya çarı II Aşşurnasirpal (884-859) Şimali Suriyaya, Cənubi Qafqaza orada yaranmış Urartu dövlətinə qarşı yürüşlər təşkil edirdi. 9-cu əsrin ortasında Assuriyaya qarşı Dəməşq başda olmaqla qonşu dövlətlər koalisiyası yarandı. Karkar yanında(854) gərgin döyüşdən sonra assuriya qoşunları geri çəkildi. Lakin tezliklə Assuriya yenə fəal xarici siyasət yürütməyə başladı. 8-ci əsrin ortasında çar III Tiqlatpalasar və onun varisləri II Sarqon və Sinexerib Dəməşqi, Cənubi Suriyanı və Qəzzaya qədər Fələstini işğal etdilər.
[[Şəkil:Tiglath-Pileser_II_-_1889_drawing.jpg|300px|right]]
Ön Asiyada aparıcı dövlət olan Assuriya öz hərbi təşkilatını və hərbi texnikasını yüksək səviyədə saxlamalı idi. Yürüş vaxtı yığma qoşundan təşkil olunan ordu dövlət aparatının vacib bəndi idi. Ordunun tərkibinə icma kəndliləri, sənətkarlar və ticarətçilər daxil idi. Xüsusi ilə təhlükəli yerlərdə və sərhəddə pay torpaq alan kolonistlər də yürüşdə iştirak etməliydilər.
8-ci əsrdə III Tiqlatpalasarın dövründə, mərkəzi və yerli dövlət aparatını hərbi məqsədlərə tabe edən vacib islahatlar keçirildi. Yığma qoşun, tərkibində süvarilər, piyadalar və at arabaları olan daimi qoşunla əvəz edildi. 8-ci əsrin ortasında süvari dəstələr vacib qoşun növü olaraq ordunu manevrli və çevik etdi. Əsas rolu, yüngül və ağır silahlanmış silahlı əskərlərdən ibarət piyadalar oynayırdı. Onlar zireh, qalxan, dəbilqə, ox yay, qısa qılınclarla və nizələrlə silahlanmışdılar. Orduya yol salmaq, körpü tikmək və düşərgə salmaq üçün xüsusi dəstələr də daxil idi. Fortifikasiya işi inkişaf edirdi. Assuriyalılar istehkam tikmək, şəhərləri mühasirəyə salmaq və təkər üstündə zəncirdən asılmış qoç kimi mühasirə silahlarından yararlanaraq hucumla almağı yaxşı bacarırdılar. Onlar bacarıqla cəbhədən və cinahdan hucum edirdilər, qoşunlarını xüsusi qaydada düzərək, dar dərələri və dağ keçidlərini, və səhra şəraitində xüsusi ilə vacib olan su qaynaqlarını tutmağa çalışırdılar. Assuriyalılar hərbi və mülki casus şəbəkəsindən yararlanırdılar.
Kommunikasiya və rabitə işinə böyük önəm verirdilər.Onların hərəkət etdiyi yollar qayğı ilə qorunurdu, və həyəcan siqnalı zamanı işarələrdən ( hündür yerdə alov) yararlanırdılar. Səhralıqdan keçən yollar qüllələrlə və su quyuları ilə təchiz edilirdilər. Məntəqələrin arasındakı məsafələr göstərilən xəritələrdən istifadə olunurdu. Öz donanması olmasa da, Assuriya Finikiya kimi qonşuların donanmasından yararlanırdı. Onlar qonşu xalqların hərbi təcrübəsini öyrənməyə çalışırdılar. Mitanni və xettlərdən onlar süvariləri və döyüş arabalarını, babillərdən hərbi qəsəbələrin təşkilini mənimsəmişdilər. Öz növbəsində assuriyalıların istehkam işləri və divardələn silahlarla hucum taktikası, körpü və yol tikintisi, düşərgə salınması təcrübəsini perslər, sonra isə romalılar tərəfindən mənimsənildi.
Sətir 146 ⟶ 145:
Assurlular gil lövhələri üzərində yazılmış yazılı ədəbiyyat nümunələrini yaratmışdırlar.
[[Şəkil:Library_of_Ashurbanipal_synonym_list_tablet.jpg|thumbnail|Çar Aşşurbanipalın kitabxanasında tapılmış yazılı gil lövhəsinin nümunəsi. Britaniya muzeyi, London.]]
Onların da hərflərı mixi yazıları idi. Ancaq [[
''Şadupum'' adlı qədim şəhərin xarabalıqlarında isə, arxeoloqlar gil lövhələri üzərində yazılmış riyazi və həndəsi mətnlər tapmışdırlar. Onlardan birində yunan alimi [[Evklid
Bu kitabxanada həmdə çarın və onun sərkərdələrinin çoxlu sayda ordunun vəziyyəti haqqında bəhs edən yazışmaları (məktubları), diğər dövlət sənədləri, xəritələr, müqavilələr də tapılmışdır. Assurluların təsviri incəsənəti əsasən hərbi və dini mövzulara həsr edilmişdir. Çar saraylarında onların qələbələrini, ova çıxmalarını, dini mərasimləri, saray həyatını əks etdirən barelyeflər, daş divarların üzərində həkk olunmuş təsvirləri tapılmışdır. Bu mövzular Assuriyada inkişaf etmiş heykəltəraşlıq sənətində də təkrar olunmuşdur. Çar saraylarının önündə insan başlı qanadlı öküz heykəlləri qurulmuşdur. Bu mifik heyvanlar çarın mistik qoruyucuları kimi təsəvvür edilirdi.
Sətir 160 ⟶ 159:
Hesab edilirdi ki, çarlar onun əlindən hakimiyyəti alırlar və savaşlarda əldə edilən qənimətləri ona qurban verirdilər. Onu günəş üzərində əlində dartılmış oxu tutan qanadlı tanrı obrazında təsvir edirdilər. Bu cür rəsm və barelyeflər çarların geyimlərində, saraylarında, möhürlərində həkk olunmuşdur. Buna bənzər təsvirlər assur ordularının bayraqlarında həkk çəkilirdi. Assura çoxlu dualar edilirdi və gimnlər oxunurdu.
İkinci baş tanrı dağıdıcılığın rəmzi olan ''Ramman'' olmuşdur. İnanclara görə şimşək tanrısı olaraq, o düşmənləri qorxu və dəhşət hisslərini keçirməyə vadar edir, onları məhv edirdi. Savaş və ovun tanrıları olan ''Ninib'' (Adar) və ''Nərqal'' da, assurluların tanınmış tanrıları olmuşdurlar. Müəyyən dövrlərdə isə Assuriyada göyə sitayiş etmə praktikası da yayılmışdır.
Assur panteonunun üçüncü baş tanrısı ''İştar'' (şumerlərin ''İnannasıdır'') tanrıcası olmuşdur. O Assurun arvadı kimi təsəvvür olunurdu. Onun məbədləri [[Arbela]] ([[Ərbil]]) və [[Nineviya|Ninovada]] yerləşirdi. Ona savaş tanrıcası kimi ibadət edilirdi. Eyni zamanda o fahişələrin himayəçisi və qaranlığın kraliçası olmuşdur. Hesab olunurdu ki, o qoşunun önündə gedir və döyüşlərin nəticəsini həll edirdi. Assurlular onun düşmənlər üzərinə od yağdırmasına inanırdılar və hətta onu odlu geyimdə təsvir edirdilər. İştar həmdə dan ulduzunun tanrıcası kimi tanınmışdı və onu ''ulduz'' kimi təsəvvür edirdilər. Geniş mənadə onu göyün tanrıcası kimi də qəbul edirdilər.
[[Şəkil:Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG|thumbnail|200px|Tanrıca İştar. E.ə. 1800-cü illər. Britaniya muzeyi, London]]
Assurun, [[Mesopotamiya
Onun şərəfinə keçirilən bayramlar zamanı insanlar özlərini döyür, zədələr yetirir, hətta axtalayırdılar. Bundan başqa, onlar məbədlərdə bir birləri ilə kütləvi cinsi əlaqələrə girirdilər. Bu mərasimi İştar kultunun kahinələri qızışdırırdılar. Onlar [[Erotika|erotik]] rəqslər ifa edərək, bayram şənliklərinə gələn kişi və qadınları cinsi əlaqələrə həvəsləndirirdilər və özləri də bu əməlləri edirdilər<ref>[[Гладкий В.Д. Древний мир, Энциклопедия, в 2 т., Донецк, МП „Отечество», 1997, т. 1, с. 295.]]</ref>. Homoseksual əlaqələr də geniş yayılmışdır. İştara ibadət edən hər bir qadın həyatında heç olmasa bir dəfə məbəddə yadelli kişi ilə cinsi əlaqəyə girməli idi[[Фрэзер Д. Золотая ветвь, М, АСТ, 1998, с. 349.]]. Ümumiyyətlə bu kimi əməllər bütün Mesopotamiyanı bürümüşdür. Qədim yunan tarixçisi [[Herodot]] (e. ə. 484-425 illərdə yaşamışdır) yazırdı ki, [[Babil
Ola bilsin ki, Mesopotamiyada və Yaxın Şərqdə seksual [[orgiya
[[Quran]] (37: 139-148) və [[Əhdi-Ətiq
Bəzi xristian müəllifləri hesab edirlər ki, Yunus peyğəmbər Assur çarı III Ədadnerarinin ([[e.ə. 810]]-783) dövründə yaşamışdır<ref>Опарін О.А. Розвінчані боги: Археологічне дослідження Книг пророків Іони і Наума: Монографія. — Харків: Факт, 2002. — 192 с.</ref>. Bu dövrdə Assuriya zulmkar və istilaçı siyasətindən əl çəkmişdir. Ancaq sonra hakimiyyətə gələn çarlar yenidən istilaçı və cinayətkar siyasətlərini həyata keçirməyə başlamış, xalqları qırmış və köçürmüş, assur xalqı isə yenidən bütpərəst olmuş və çirkin həyat tərzi sürmüşdür. Onların fikrincə bütün bunlara görə Allah Assuru məhv etmişdir. Keçmişdə ən böyük və güclü imperiyadan yalnız xarabalıq qalmışdır. Keçmiş dövlətlərin və xalqların Allahın qəzəbinə kəlməsi və onların məhv edilməsi haqqında ayələr Quranda da vardır.
| |||