Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Sefer azeri tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
|
k düzenleme, typos fixed: ehtiyyat → ehtiyat, məhs → məhz using AWB
|
||
Sətir 48:
{{cquote|''Günəş süvarilərinin kölgəsini təqib et,<br/>Öz əziyyətini və dostlarının rahatlığını istə.<br/>Dərmanverənlik, dərdalanlıq et<br/>Ki, səni fərmanverənliyə çatdırsınlar.<br/>Məhəbbətlə qızın, gündən uzaqlaş<br/>Ay və günəş kimi cavanmərd ol.''<ref>Nizami Gəncəvi – Məxzən-ül-əsrar, mətne elmi o entaqadi bəsəye və ehtmam Ə. Ə. Əlizadə, Bakı, 1960, səh. 99</ref>}}
Lakin Nizami görür ki, onun arzuladığı sifətlər zəmanəsinin şah və hakimlərində yoxdur.
{{cquote|''Bu dövrdə ədalət göyə uçub<br/>Simurq quşunun qanadında vətən düzəltmişdir.<br/>Bu mavi çardaqda şərt qalmamışdır,<br/>Bu asılı torpaqda su qalmamışdır.''<ref>Nizami Gəncəvi – Məxzən-ül-əsrar, mətne elmi o entaqadi bəsəye və ehtmam Ə. Ə. Əlizadə, Bakı, 1960, səh. 114</ref>}}
Sətir 56:
Şair göstərir ki, şah və zülmkar hakimlər onun nəsihətlərinə qulaq asmayıb öz zülmkarlıqlarını davam etdirsələr, bu heç də onlar üçün yaxşı nəticə verməz. Xalqın hümməti şahlar və zülmkarlar üçün qorxuludur. Bir neçə adamın birlikdə hümməti şah və hakimi yerindəb oynada bilər. Şah şərab və başqa vasitələrlə sərməst olarsa, onda onun vəzirləri və saray adamları bundan istifadə edib, xalqın başına olmazın oyunar aça bilərlər, xalq isə günahı şahda görər. Ölkənin və şahın müdafiəsi zəifləyər. Düşmənlər bu ölkənin üzərinə baş qaldırar. Şair bu fikirlərini təsdiq etmək üçün ''“Sultan Səncər və qarı”'' hekayəsini yaradır. Sultan Səncər Səlcuqlular sülaləsindən olan, Nizamidən bir neçə il əvvəl vəfat etmiş, eyş-işrətə başı aludə olduğundanölkənin idarəsini öz yaxın adamlarına tapşırmış zülmkar şahdır. Ona vergi verən bir tayfaya ədalətsizlik edib, onlardan alınan vergini artırdığı üçün həmin tayfa tərəfindən əsir edilir, bunun nəticəsində şahlıq əlindən çıxır, əsirlikdən qaçdıqdan sonra isə ölkəsinin qarət və talan edildiyini görərək, çox yaşaya bilməyib ölür.<ref>G. Darab – Makzanol Asrar, the treasury of misteries of Nezami of Ganjen, London, 1948, səh. 34</ref> Nizami bu tarixi hadisələrdən istifadə edib, Sultan Səncəri öz müasirlərinə nümunə kimi təqdim edir.
Həmin motiv yeddinci məqalətdə də özünü göstərir. Burada da şair zülmkarla bildirir ki, əgər zülm edib xalqı incitsən, xalq da sənə qarşı olar. Əksinə, xalqın dərdlərinə can yandırsan, onlar da bunun əvəzində sənə can-başla rəiyyətlik edib, hörmətini gözlərlər. XII məqalətdə də şair ədalət məsələsinə toxunur, lakin burada o, problemə dini əsaslarla yanaşır. XIV məqalətdə şair yenidən IV məqalətdə qeyd etdiyi fikrə qayıdır. XX məqalətdə Nizami zəmanəsinin paxıl saray adamlarını tənqid edir. ''“Bülbül və qızılquşun dastanı”''nda Nizami qızılquşun danışmamaq xasiyyətini bəyəndiyi və bunu məsləhət gördüyü kimi, həmişə nə görsə danışan, gördüyü nöqsanları açıq şəkildə dilə gətirən alleqorik bülbülün simasında zülm və istismarı görüb dərk edən, susmağı bacarmayan özü kimi mütəfəkkirləri nəzərdə tutur.
Nizami poemanın II, IV, XIV məqalətlərindəki ''“Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”, “Sultan Səncər və qarı”, “Zalım şahla doğrudanışan qoca”'' dastanlarında zalımın zülmünə dözməməyi, onun zülm və əziyyətlərini üzünə söyləməyi məsləhət görürsə, XVIII və XX məqalətlərdə zalımın zülmünə qarşı susmağı, tənqid etmədən əl çəkməyi məsləhət görür. Bu iki fikir ziddiyyətli olsa da, Nizami əsas fikirlərini II, IV və XIV məqalələrdə ifadə etmişdir. XVIII və XX məqalətlərdəki ''“Cəmşidin munisi”'' və “Bülbül və qızılquşun dastanı” hekayətlərində şair özünün təqib edilməsindən
XII məqalətdə Nizami əməyi təbliğ edərək, saraylarda şahlara yaltaqlıq edib bir parça çörək qazanmaqdansa, dəvə kimi fiziki əməklə məşğul olmağı, ''“fillərin ayağına dolaşmamağı”'' məsləhət görür. Şair hər bir işə girişərkən, onu səylə, çalışqanlıqla yerinə yetirməyə çağırır. VIII məqalətdə zəmanə və zəmanə əhlindən şikayət mötivi əsas yer tutur. Əsərin III məqalətində şair, ''“zəmanəsində adamlığın aradan qalxması”, “bal süfrəsi”'' olan dünynın zəmanə əhlinin əli ilə ''“arı yuvası”''na dönməsini təsvir edərək “insanların zəmanənin pisliyi ucbatından bir-birini həzər etmələri”ni qorxmadan ifşa edir. XI məqalətdə, Nizami zəmanəsini ''“Divlər məkanı”''na bənzədib, onun dirilik suyunun ciyər qanı olmasını göstərir. Şair mənəm-mənəm deyib qürurlanan zəmanəsinin lovğa adamlarına üz tutaraq onları qürurdan əl çəkməyə çağırır:
Sətir 67:
[[Nizami Gəncəvi]] “Sirlər Xəzinəsi”ni yazarkən özünə qədər şərq ədəbiyyatında sabitləşmiş bir sıra ənənələri təkmilləşdirərək orijinal mövqedən çıxış etmişdir. Həmin cəhət birinci dəfə hind alimi Ə. A. Əhmədin diqqətini cəlb etmişdir. O, qeyd edir: ''“Xacə Nizami Gəncəvi qədim üslubu dəyişərək məsnəvi deməkdə yeni bir tərz ixtira edib, sözü bəzəmiş və birinci olaraq o, bu nazik, çətin yolla getməklə namünasib sözün sir-zibilini, xoşagəlməz, daş-kəsəkli və bəyənilməz qafiyələri bu yoldan təmizləyərək, şer mülkünü nizama salmışdır.”'' <ref>Ağa Əhməd – Həft Asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 37 – 38</ref>
Nizami “Sirlər Xəzinəsi”ndə əsas mətləbə başlamazdan əvvəl tövhid, nət, merac, əsərin ithaf edildiyi şəxsə xitab, kitabın yazılması səbəbi və sonda xətmi-kitab, habelə hər bir nəzəri məqalətə aid yalnız bir didaktik hekayə vermək kimi formaları ədəbiyyata gətirməklə didaktik poema janrını forma cəhətdən təkmilləşdirmişdir. Fars dəri dilində Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”nə kimi [[əruz vəzni]]nin səri bəhrində ayrı-ayrı beytlər olsa da,
Nizaminin “Sirlər xəzinəsi”nin forma orijinallığı əsərin əsas hissəsindəki mütənasibliklə məhdudlaşaraq qalmır. Əsər eyni zamanda didaktik-əxlaqi mövzuda yaradılan orta əsr poemalarının giriş hissəsini sistemləşdirmək, təkmilləşdirmək işində də nümunə ola bilər. ''“Məxzən-ül-fəvaid”''in yazdığına görə Nizamidən əvvəl didaktik mövzuda yazılmış əsərlər girişsiz olub birdən-birə əsərin əsas hissəsi ilə başlayırdı.<ref>A. Əhməd – Həft Asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 50</ref> Hələ birinci dəfə Məcdud Sənai özünün “Hədiqət-ül-həqaiq”ində dini hisslər, kitabın ithaf edildiyi şəxsin mədhi, kitabın tərtibi haqqında fəsillər yaratmağa çalışıb, məsnəvi ilə yazılmış əxlaqi poemalar üçün yeni vahid bir forma tərtib etmək istəmişdir. Lakin Sənai buna qismən müvəffəq ola bilmişdir.<ref>X. Hüseynov - Nizaminin “Sirlər Xəzinsəsi”, Bakı, 1983, səh. 79</ref> Sənainin poemasında tövhid, minacat, peyğəmbərin, imamların, əsərin ithaf olunduğu hökmdarın mədhi, söz, şer və saray şeri haqqında verilmiş hissələr dağınıq şəkildə öz ifadəsini tapmış, vahid bir qaydaya riayət edilməmişdir. Bu fəsillər “Hədiqət-ül-həqaiq”in əvvəli, ortası və sonunda səliqəsiz şəkildə verilmişdir. Nizami isə sələfinin bu nizamsızlığını qaydaya salıb, orta əsr poemalarının ondan sonra ənənəvi olan girişini formalaşdırmışdır.
=== Hekayət və məqalətlər ===
Sətir 108:
[[Şəkil:Khamseh Nizami 001.jpg|right|thumb|320pxx|[[Sultan Məhəmməd]] - "Sultan Səncər və qarı hekayəti", [[1539]]-[[1543]], [[Britaniya kitabxanası]], [[London]].]]
=== Mənbələrdə ===
Nizaminin vəfatından sonra “Sirlər Xəzinəsi” haqqında ilk müfəssəl məlumata XIII əsr tarixçisi [[İbn Bibi]]nin hicri 679-cu ildə (miladi [[1280]]) tamamladığı ''“Kiçik Asiya səlcuqilərinin tarixi”'' adlı türkcə yazdığı əsərində təsadüf edilir.<ref name="ReferenceA">Ducta – Ferhad and Schirin, Praha, 1933</ref> İbn Bibidən əvvəl isə, [[Hindistan]] təzkirəçisi Məhəmməd Ovfinin ''“Lübab-ül-əlbab”'' adlı əsərində “Sirlər xəzinəsi” poemasının yalnız adı çəkilir.<ref>М. Рафили – Низами (жизн и творчество), Баку, 1939</ref> M. Ravəndinin'' “Rahət-üs-südur və ayət-üs-sürur” adlı əsərində isə poemadan bir neçə beyt verilir.
İbn Bibi, Sultan Rüknəddin Arslan şah ibn-Toğrulun [[Abxaziya]]da qalxmış üsyanı yatırmaq üçün Mücisəddin Toğrul şah və Mənguçək nəslindən olub, [[Ərzincan]]da hakimlik edən Bəhram şah İbn Davud ilə birlikdə ora qoşun göndərməsini təsvir edərkən, Bəhram şah ibn Davudun mədhi münasibəti ilə yazmışdır:
Sətir 114:
:''“On il mübdə-ül-kəlam xacə imam Nizamiye Gəncəyi “Məxzən-ül-əsrar” kitabını onun Humayun badigahı adına dürre məknun kimi silki nəzmə gətridi. Həzrətinə hədiyyə və töfhə göndərdi: Məlik dəxi ona beş min altın və ayrulu və ayunlu at və beş aşkun qatırları ağır və faxir qiymətlu təşrif və məlbus mürəsse tərsiə cəvahir və zəvahir birlə ona ənam buyurulub, nəvvab və hüccabından bir kimsənə ilə ki, onunla müxatibə və mükaliməyə layiq ola, irsal buyurdu və ol kitabı təhsinü mədh qılıdı.”'' <ref>Ducta – Ferhad and Schirin, Praha, 1933, səh 57 – 58</ref>
Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”ni Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davud adına yazması və bunun müqabilində şahdan qiymətli hədiyyə və töfhələr alması haqqında İbn Bibi tərəfindən verilmiş bu məlumat XIX əsrin sonlarına kimi Şərq təzkirələrində, cüzi dəyişiklik və əlavələrlə təkrar edilmişdir.<ref>Mirzə Məhəmməd Azadbelgarami – Xəzaneye amire, Tehran, 1337</ref> Bəzi təzkirəçilər əsərin yalnız adını çəkir,<ref>Həsən Porniya-Dastanhaye İrane qədim, Tehran, 1307, səh 252</ref><ref>Dövlətşah Səmərqəndi – Təzkirət üş-şüəra, London-Leyde, 1901, səh. 59</ref> bəzi təzkirəçilər isə Nizaminin həyat və yaradıcılığından bəhs etsələr də “Sirlər Xəzinəsi” haqqında heç bir mülahizə irəli sürmürlər,<ref>Ə. Mübariz – Böyük humanist, “İncəsənət və Mədəniyyət”, 1947, N3</ref> ya da şairin birinci poemasından gətirdikləri parçalarla kifayətlənirlər ki, bu parçalar da adətən əsərin əvvəlində verilmiş tovhid, nət və meracdan ibarət olur.<ref>Rezaqolixan Hedayət – Məcmə-ül-əarifin, Tehran, 1905, səh 1312 – 1316</ref>
Nizaminin tədqiqi tarixindən danışan [[Aqafangel Krımski|A. Krımski]] və [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]], həm də sonrakı müəlliflər İbn Bibinin bu məlumatını tədqiq etsələr də, [[nizamişünaslıq]]da mübahisələrə səbəb olan “Sirlər Xəzinəsi”nin yazıldığı il haqqında onun verdiyi məlumata nəzər yetirməmişlər. Halbuki İbn Bibi "Sirlər Xəzinəsi"nin Abxaziyadakı üsyanı yatırmaq üçün ora qoşun göndərildiyi ildə, yəni hicri 574-cü ildə miladi [[1178]] – [[1179]]-cu illərdə yazıldığını və göndərildiyini söyləmişdir.<ref>X. Yusifli – Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”, Bakı, 1983, səh. 9</ref>
=== XVIII-XIX əsr tədqiqatlarında ===
[[1786]]-cı ildə [[Hindistan]]da çap edilən ''“Səfineyi-Asiyayi”'' məcmuəsinin ikinci nömrəsində “Sirlər Xəzinəsi”nin iyirmi məqalətinin nəşri <ref>S. Nəfisi – Qəsaid o ğəzəiliyyate Nizami Gəncəvi, Tehran, 1334, səh 21</ref> və V. Cons tərəfindən [[ingilis dili]]nə tərcüməsi <ref>С. Девек – Первый Eвропейский перевод из Низами, «Народы Азии и Африки», 1961, №3, səh. 157-159</ref>, həmin məqalətlərin [[Rusiya]] və [[Avropa]]da yenidən nəşri, L. Hayn tərəfindən [[latın dili]]nə tərcüməsi <ref name="ReferenceB">Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 17</ref> bu əsərə Avropa ədəbiyyatşünaslığında maraq yaratmışdır.
XIX əsrin II yarısında Nizami irsi, o cümlədən “Sirlər Xəzinəsi”nin Avropada elmi-tənqidi nöqteyi-nəzərdən öyrənilməsi sahəsində macar alimi V. Baxerin fəaliyyəti diqqəti cəlb edir. Baxerin “''Nizami''” <ref>W. Bacher – Nezamis Leben und Werke, Leipsig, 1871</ref> monoqrafiyasının nəşri ilə Nizaminin həyatı və yaradıcılığının, qismən də “Sirlər Xəzinəsi”nin tədqiqində yeni bir mərhələ başlayır.<ref>X. Yusifli – Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”, Bakı, 1983, səh. 10</ref>
V. Baxer “Sirlər Xəzinəsi” haqqında o vaxta qədər deyilməmiş yeni mülahizələr irəli sürüb, əsərin ideya istiqaməti, yazılması tarixi, ithaf edildiyi şəxsin kim olması kimi problemlər üzərində dayanır.<ref>W. Bacher – Nezamis Leben und Werke, Leipsig, 1871, V-VI</ref> V. Baxerdən sonra ingilis alimi Çarlz Rio [[Britaniya muzeyi]]ndə Şərq əlyazmalarını təsvir edərkən özündən əvvəlki alimlərin tədqiqatlarına da tənqidi yanaşmış və onlara düzəliş vermişdir.<ref>M. Ə. Rəsulzadə - Azerbaycan şairi Nizami, Ankara, 1951, səh. 565</ref>
XIX əsrin alman tədqiqatçılarından Herman Ete isə özünün ''“Fars ədəbiyyatı tarixi”''ndə [[təsəvvüf]] və ürfan şerinin inkişafından, nəsihət və moizə ədəbiyyatından danışarkən, bu iki tipli şeirin, Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”ndə bir vahid kimi verilməsini qeyd edir.<ref>Herman Ete – Tarixe ədəbiyyate farsi, Tehran, 1318, səh 102</ref> [[Kəlküttə]]də, ingilis kollecində fars dili mütəxəssisi olan hind aimi Ağa Əhməd ibn Əhmədin [[1873]]-cü ildə tamamladığı ''“Həft Asiman”'' adlı tədqiqat əsəri “Sirlər xəzinəsi”nin tədqiqi sahəsində ciddi addım hesab edilir. Ə. Əhməd “Sirlər Xəzinəsi”nin bəhri, bu bəhrin ilk dəfə Nizami tərəfindən məsnəvidə işlədilməsi, poemanın orijinallığı, [[Məcdud Sənai]]nin ''“[[Hədiqət-ül-həqaiq]]”''indən tamamilə fərqlənməsi və əsərə yazılmış cavablar haqqında o vaxta qədər şərq təzkirələrində və Avropa tədqiqatçılarının əsərlərində qoyulmamış yeni problemləri öz əsəri üçün tədqiqat obyekti seçir.<ref>X. Yusifli – Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”, Bakı, 1983, səh. 11</ref>
Sətir 129:
=== XX-XI əsr tədqiqatlarında ===
{{Xəmsə}}
XX əsrdə Avropada “Sirlər Xəzinəsi”ni [[ingilis dili]]nə nəsrlə tərcümə edib, geniş başlıqla çap etdirən və həmin başlıqda bir sıra yeni problemlər qoyub həll etməyə çalışan [[London Universiteti]]nin fars dili kafedrasının professoru Qulam Hüseyn Darab olmuşdur. Darabın tərcüməsinin əhəmiyyəti və müqəddimədə qoyulmuş məsələlər haqqında [[Vladimir Minorski|V. Minorski]] özünün tərcümə haqqında rəyində danışmışdır.<ref>V. Minorsky – Maknzanol Asrar (Reviews of books) BSOAS, London, 1948</ref> Q. H. Darab Nizaminin həyatı haqqında şairin öz əsərlərindən məlumat toplamağa çalışaraq ən çox “Sirlər Xəzinəsi”nin yazılması, şairin təvəllüdü və ölüm tarixləri üzərində dayanır.
Ümumiyyətlə XX əsrdə “Sirlər Xəzinəsi”nin tədqiqi məsələsində ilk ciddi addımları [[İran]] alimləri atmış, əsər haqqında bir sıra yeni mülahizələrin meydana çıxmasına və yeni problemlərin irəli sürülməsinə səbəb olmuşlar. V. Dəstgirdi Nizaminin bütün əsərlərinin tənqidi mətninin hazırlanmaqla qalmayıb, “Sirlər Xəzinəsi”nin tədqiqi sahəsində də əhəmiyyətli mülahizələr irəli sürmüşdür. O, özünün ''“Gəncineyi-Gəncəvi”'' adlı əsərində “Sirlər xəzinəsi” haqqında bir sıra əhəmiyyətli məsələlər qoymuşdur. Onun tədqiqatının ən qiymətli cəhəti “Sirlər Xəzinəsi”ndə işlənmiş, lakin, lüğətlərdə az təsadüf edilən sözlərin izahına geniş yer verməsi, şairin bəzən çətin anlaşılan təşbeh və bənzətmələrini, beyt və misralarını təhlil və izah etməsidir. Vəhid bir sıra tədqiqatçıların mübahisəsinə səbəb olmuş “Sirlər Xəzinəsi”nin yazılması tarixi üzərində dayanıb, əsərin [[1174]]-cü ildə başlandığı və [[1176]]-cı ildə tamamlandığı fikrini irəli sürmüşdür.<ref>V. Dəstgerdi – Dəftəre Həftom Gənciney Gəncəvi, Tehran, 1318, səh. 87</ref>
Sətir 135:
V. Dəstgirdidən sonra, İranda Nizami və “Sirlər Xəzinəsi” haqqında tədqiqatlar [[Səid Nəfisi|S. Nəfisi]] tərəfindən davam etdirilmişdir.<ref>S. Nəfisi – Qəsaid o ğəzəliyyate Nezami Gəncəvi, Tehran, 1388, səh. 72-78</ref> S. Nəfisi səhvən əsərin Bəhram şah Qəznəviyə töhvə göndərilməsini qeyd edir.<ref>S. Nəfisi – Qəsaid o ğəzəliyyate Nezami Gəncəvi, Tehran, 1388, səh. 303</ref> O, əsərin ideya və məzmunundan bəhs edərkən özündən əvvəlki tədqiqatçıların fikirlərini təkrar edir, “Sirlər Xəzinəsi”nin təsəvvüf və ürfan təsiri ilə yazılmasından danışır.<ref>S. Nəfisi – Qəsaid o ğəzəliyyate Nezami Gəncəvi, Tehran, 1388, səh. 23</ref> İran tədqiqatçıları içərisində yalnız Əli Əkbər Şahabi özündən əvvəlki fikirləri təkrar etməyərək yeni fikirlər söyləmişdir. Şəhabi ''“Nizami-şairi-dastansəra”'' adlı doktorluq dissertasiyasında “Sirlər Xəzinəsi”nin ideya və məzmununa, poemanın Sənainin “Hədiqət-ül-həqaiq”i ilə əlaqəsi məsələsinə yanaşarkən İran tədqiqatçıları içərisində orijinal mövqe tutur. O, “Sirlər Xəzinəsi”nin təsəvvüf ədəbiyyatına münasibəti və Sənainin “Hədiqət-ül-həqaiq” əsəri ilə əlaqəsi haqqında Qərbi Avropa və İran tədqiqatçılarının ön plana çəkdikləri məsələni təhlil edərkən göstərir ki, ''“Nizaminin şairlik xarakteri onun təsəvvüf və ürfan xarakterinə üstünlük edir və bu mənada Sənai, Əttar, Mövləvi və sairləri kimi təsəvvüf şairlərinə aid edilən “arif və sufi” sözünü Nizamiyə aid etmək mümkün deyil. Çünki təsəvvüf şairlərinin əhval və əsərlərindən məlum olduğu kimi onlar həyatda asketik tərzə malik olduqları üçün fikir və düşüncələri də ürfan məsələləri və təsəvvüf zəminlərində inkişaf edir."'' <ref>Əli Əkbər Şəhabi – Nezami şaere dastansəra, Tehran, 1334, səh. 48</ref>
[[Şəkil:Sultan Səncər və Qarı.jpg|thumb|left|280px|[[Bakı metropoliteni]]nin [[Nizami metrostansiyası]]nda "Sultan Səncər və Qarı" [[mozaika]]sı.]]
XX əsrdə “Sirlər Xəzinəsi” [[Türkiyə]] tədqiqatçılarının da diqqətini cəlb etmiş və Nizami haqqında danışarkən “Sirlər Xəzinəsi”ndən də söhbət açmışlar. M. F. Köprülü özünün ''“Türk ədəbiyyatı tarixi”''ndə Nizami məsnəvilərinin Şərq ədəbiyyatında bir dönüş olduğunu qeyd edir, məsnəvi janrının Nizami tərəfindən ən mükəmməl formaya salınması fikrini irəli sürür və bu sahədə Nizaminin böyük novator olduğunu qeyd edir.
XX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq keçmiş [[SSRİ]] ərazisində də Nizami haqqında ciddi tədqiqatların aparılmasına başlanmış, [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]], [[Həmid Araslı|H. Araslı]], [[Mikayıl Rəfili|M. Rəfili]], [[Xəlil Hüseynov|X. Yusifli]] kimi alimlərin simasında dünya nizamişünaslığında yeni-yeni problemlər qoyulur və Nizami əsərlərinin, o cümlədən “Sirlər Xəzinəsi”nin elmi şəkildə öyrənilməsinə yeni istiqamət verilir. Sovet alimlərinin tədqiqatlarında ilk dəfə Nizaminin bütün əsərlərində olduğu kimi “Sirlər Xəzinəsi”ndə də xalq yaradıcılığına münasibəti və ondan geniş şəkildə istifadə etməsi məsələsi araşdırılır. Akademik H. Araslı qeyd edir ki, “Sirlər Xəzinəsi”nin məzmununu yaxşı dərk edə bilmək, Nizaminin dilinin xüsusiyyətlərini başa düşmək üçün [[Azərbaycan folkloru]]nun xüsusiyyətlərini, Azərbaycan adət-ənənələrini dərindən bilmək lazımdır.
[[Şəkil:Sirlər Xəzinəsi barelyef.jpg|thumb|right|250px|[[Bakı]] şəhərinin [[Nizami küçəsi]]ndə "Sirlər Xəzinəsi" barelyefi.]]
H. Araslı,
XX-XI əsrlərdə [[Avropa]] və [[ABŞ]]-da son onilliklərində “Sirlər Xəzinəsi” haqqında bir sıra yeni, bəzən də ziddiyyətli fikirlər irəli sürülmüşdür. E. Boven [[1964]]-cü ildə ''“Fars poemalarından”'' adlı əsərində qeyd edir ki, “Nizami “Sirlər Xəzinəsi”ni yazarkən tamamilə təsəvvüf təsiri altında olmuşdur.
XX əsrdə Avropa və ABŞ-da “Sirlər Xəzinəsi” haqqında nisbətən geniş bəhs edən alimlər içərisində [[italyanlar|italyan]] alimi A. Poqliaro, ingilis-amerikan alimləri A. Y. Arberi və M. Y. Makdonaldın tədqiqatları diqqət çəkir. A. Poqliaro qeyd edir ki, ''“özünə qədərki bütün məsnəvilərdən fərqlənən “Sirlər Xəzinəsi” tamamilə yeni üslubda yazılmışdır."'' <ref>A. Pogliaro – Storia della letterature persiana, Milano, 1960, səh. 642</ref> M. V. Makdonald isə ''“Nizaminin dini və sosial görüşləri”'' məqaləsində bir tərəfdən əsəri dini poema adlandırıb, Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”ni yazarkən dinin təsiri altında olduğunu qeyd edir, digər tərəfdən isə şairin dindən öz fikirlərini təbliğ etməkdə bir vasitə kimi istifadə etdiyini və cəmiyyətdə mütərəqqi dəyişikliklər tərəfdarı olduğunu söyləyir.
Nizami haqqında geniş tədqiqatların müəllifi olan Azərbaycan alimi R. Azadə qeyd edir ki, “Sirlər Xəzinəsi”ndə duyğuya, iradəyə nüfuz güclüdür. Zülm və haqsızlığa qarşı etiraz və mübarizə “Sirlər Xəzinəsi”ndən qızıl bir xəttlə keçib gedir. Mübarizlik Nizami şerinin əsas amillərindəndir.
=== Elmi-tənqidi mətnləri ===
Nizaminin yaradıcılığının, o cümlədən “Sirlər Xəzinəsi” əsərinin müasir elmi tələblər baxımından tədqiqinə Avropada başlanmışdır. Avropada birinci dəfə Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi” tam şəkildə, izahatlarla birlikdə çap etdirən ingilis alimi N. Bland olmuşdur<ref
XX əsrdə “Sirlər Xəzinəsi”nin müasir tələblərə cavab verən tənqidi mətni olmadan onun ətraflı tədqiqi mümkün deyildi. N. Blandın nəşr etdirdiyi tənqidi mətn isə, artıq öz rolunu oynamış və XX əsr tədqiqatçılarının tələblərinə cavab vermirdi. Yeni tənqidi mətnin hazırlanması işini klassik fars bədii dilinə dərindən bələd olan [[İran]] ədəbiyyatşünası Vəhid Dəstgirdi öz öhdəsinə götürdü. O, [[1935]]-ci ildə “Sirlər Xəzinəsi”nin İran kitabxanalarında saxlanan otuz əlyazması əsasında tənqidi mətni hazırlamaqla bu əsərin tədqiqinə yeni imkanlar yaratdı.
Nizamişünaslıqda “Sirlər Xəzinəsi”nin tədqiqi sahəsində ən böyük nailiyyətlərdən biri poemanın yeni elmi-tənqidi mətninin hazırlanması olmuşdur<ref name="ReferenceC">Nizami Gəncəvi – Məxzən-ül-əsrar, mətne elmi o entaqadi bəsəye və ehtmam Ə. Ə. Əlizadə, Bakı, 1960</ref>. Bu tənqidi mətnin özündən əvvəl hazırlanmış tənqidi mətnlərdən, hətta İran alimi Vəhid Dəstgirdinin hazırladığı tənqidi mətndən də üstün cəhətlərə malik olduğu qeyd edilir.
== Bədii dil xüsusiyyətləri ==
[[Şəkil:Nizami Ganjavi - Two Quarreling Scholars - Walters W61223B - Full Page crop.jpg|right|thumb|250px|"İki rəqib alimin hekayəti", [[Səfəvilər]] dövrü əlyazması, [[Uolters İncəsənət Muzeyi]].]]
Nizaminin xəmsəsində külli miqdarda atalar sözlərindən, zərbi-məsəllərdən, aforizm və idiomatik ifadələrdən istifadə etmiş və öz əsərinin bədii dəyərini artırmışdır. Həm də onun xalq yaradıcılığından, folklordan aldığı ifadələr, əsasən Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuşdur. Elə buna görə də, [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan xalqının]] adət və ənənələrini, dil və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən “Sirlər xəzinəsi”ndə aforizm və zərbi-məsəllərlə ifadə edilmiş dərin mənanı tamamilə qavramaq qeyri-mümkündür.
[[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] “Sirlər Xəzinəsi”nin bədii dilindən danışarkən göstərir ki, şair bu əsərində bədii sözün bütün həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edir. Buna görə də, “Sirlər Xəzinəsi”ni dərindən başa düşmək üçün hərtərəfli, universal biliyə malik olmaq lazımdır. Y. E. Bertels “Sirlər Xəzinəsi”nin bir sıra beytlərinin Qərb və Şərq tədqiqatçıları tərəfndən doğru şərh edilmədiyini göstərmiş, dərin mənalı aforizmlərlə ifadə edilmiş beytləri açıb təhlil etmişdi.
“Sirlər Xəzinəsi”nin bədii dili məsələsini təhlil edərək orijinal mülahizələr irəli sürən akademik [[Həmid Araslı|H. Araslının]] fikrincə, Azərbaycan xalqı içərisində işlədilən zərbi-məsəlləri, dərin mənalı ifadələri, Azərbaycan folklorunun üslub və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən “Sirlər Xəzinəsi”ndə şairin yaratdığı zəngin məzmunu hərtərəfli başa düşmək mümkün deyildir.
Y. Ripka [[alman dili]]ndə yazdığı ''“Nizami kəskin baxış haqqında”'' adlı məqaləsində “Sirlər Xəzinəsi”ndə Nizaminin bədii sözün bütün bütün həqiqi və məcazi mənalarından necə ustalıqla istifadə etdiyini göstərməklə, poemada işlədilmiş bir neçə çoxmənalı sözün təhlilini də verir<ref>J. Rypka – Dejiny perskeaTadzicke Literatury, Praha, 1963, səh. 397-401</ref>.
=== Bəhri ===
Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi” kompozisiya quruluşu və həcmi ilə özündən əvvəlki didaktik poemalardan fərqləniyi kimi, bəhrinin orijinallığı ilə də diqqəti cəlb edir. “Sirlər Xəzinəsi”ndən əvvəl didaktik poemalarda bir qayda olaraq əruz vəzninin xəfif bəhrindən istifadə olunurdu. Nizami isə öz poeması üçün səri bəhrini seçmişdir. [[Əsədi Tusi]]nin ''“Loğat-ül-fors”''undakı səri bəhrindəki bir neçə beyt <ref>S. Nəfisi – Qəsaid o ğəzəliyyate Nezami Gəncəvi, Tehran, 1338, səh. 51</ref>
{{cquote|''Yeni bir oyun quraraq,<br/>Yeni qəlibdən bir heykəl tökdüm''.<ref>Nizami Gəncəvi – Məxzən-ül-əsrar, mətne elmi o entaqadi bəsəye və ehtmam Ə. Ə. Əlizadə, Bakı, 1960, səh. 37</ref>}}
Bu beytdən aydın olur ki, Nizami Əsədi Tusinin “Loğatul-fors”unda olan səri bəhrində yazılmış bir neçə beytdən ya xəbərsiz olmuşdur, ya da həmin bir neçə beyti ciddiyə almamışdır. M. A. Əhməd qeyd edir ki, “Nizami məsnəvi gəmisini bu dəryaya sürmüş ilk şəxsdir.” <ref>Ağa Əhməd – Həft asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 47</ref>
Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”ndə istifadə etdiyi səri bəhrinin qətqisi ''“mətu’i movquf”'' adlanır: ''“Müftəilun, müftəilun, failan.”'' X. Hüseynov qeyd edir ki, ''“...səri bəhrində didaktik əsər yazmaq çox çətindir. Lakin Nizami bu bəhrin çətinliyinin öhdəsindən gəlmiş, yonulmuş, qəliblənmiş, bəhrin tələblərinə tamamilə riayət edilmək şərti ilə qiymətli sənət inciləri yaratmışdır.”'' <ref>X. Hüseynov - Nizaminin “Sirlər Xəzinsəsi”, Bakı, 1983, səh. 80</ref> Nizamidən sonra “Sirlər Xəzinəsi”nin təsiri altında yaradılmış didaktik əxlaqi əsərlərin müəlliflərinin, demək olar ki, hamısı Nizaminin seçdiyi bəhri götürmüş və səri bəhri didaktik planda yazılan əsərlərdə artıq bir ənənə şəklini almışdır.
== Mənbələri ==
[[Şəkil:Sultan Sanjar and old woman 1541.jpg|right|thumb|250px|"Sultan Səncər və qarı hekayəsi", [[1541]], [[Ermitaj]].]]
Nizami “Sirlər Xəzinəsi”ni yaradarkən ilk növbədə xalq yaradıcılığında olan ideya və mövzuları sənətkarlıqla işləyib zənginləşdirmişdir. Bu, Nizaminin sinfi mənafeyi ilə dəuyğun idi. Nizami sarayda yazıb-yaradaraq feodal zadəgan təbəqəsinin mənafeyini müdafiə edən şairlərin əksinə olaraq, ömürünün sonuna kimi doğma [[Gəncə]] şəhərindən ayrılmamış və xalq içərisində yaşamışdır. O, yaradıcılığında, xalq ifadə və məsəllərindənkülli miqdarda istifadə edib, əsərlərinin mövzu və ideyaları ilə xalqın mənafeyini müdafiə etmişdir.
E.Y.Bertels Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”ndəki didaktikadan danışdıqda, göstərir ki, [[fars dili]]ndə ibrət və nəsihət ruhlu ədəbiyyat nümunələrini çox qədim zamanda yaradılmış ''“İbrət kitabları”''nda, bizim eranın III-IV əsrlərində [[Sasanilər]]in hakimiyyəti dövründə [[Zərdüşt]] kahinlərinin yaratdığı müxtəlif ''“Ayinnamələr”''də axtarmaq lazımdır. Bu ibrət kitabları və “Ayinnamə”lər əsasən ölkənin idarə yolları və kahinlərin əxlaqı haqqında yazılırdı. Bundan əlavə XI-XII əsrlərdən başlayaraq sufi ruhanilər məclislər təşkil edir, dini etikadan danışır, bu və ya digər mülahizəni müvafiq hekayələrlə möhkəmləndirirdilər. E. Y. Bertelsə görə , istər Sənainin ''“Hədiqət-ül-həqaiq”''i, istərsə də, Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi” poemalarının quruluşu və ideyaları da həmin bu məxəzlər əsasında yaradılmışdır.
Nizami “Sirlər Xəzinəsi”ni yazarkən hər şeydən əvvəl Azərbaycan xalqının yaratdığı və ya Azərbaycan xalqı içərisində yayılmış folklordan bəhrələnmişdir.
Nizaminin istifadə etdiyi folklor nümunələrindən biri də çox qədim zamanlarda yaradılmış və bizim dövrə qədər gəlib çıxmış ''“Bəxtiyarnamə”'' dastanıdır.
=== "Sirlər Xəzinəsi" və "Kəlilə və Dimnə" ===
Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi”ndə toxunduğu mövzular ilə qədim “[[Kəlilə və Dimnə]]” mövzuları arasında yaxınlıq, müəyyən məqamlarda isə oxşarlığın olması, tədqiqatçıların “Sirlər Xəzinəsi”nin əsas mənbələrindən birinini də “Kəlilə və Dimnə” olduğunu düşünmələri üçün əsas vermişdir. Nizaminin “Kəlilə və Dimnə” ilə tanış olmasına şübhə edilmir. Belə ki, “[[Xosrov və Şirin]]”də Bozorq Ümidin Xosrova “Kəlilə və Dimnə”dən qırx nəsihət verməsi Nizaminin “Kəlilə və Dimnə”yə dərindən bələd olduğunu sübut edir.
Şair, “Sirlər Xəzinəsi”ndə saraydan və saray şairlərinin acınacaqlı aqibətindən danışarkən, sarayda yaşayıb yaradan şairlərin nəhayətdə şahların əli ilə cəzalandırılacağını göstərir və saraylardan uzaqlarda, asudə yaşamağı üstün tutur. Həmin motivə, eyniylə “Kəlilə və Dimnə”də də rast gəlinir. “Kəlilə və Dimnə”də deyilir ki, padşahlarla dost olanlar canlarını salamat saxlaya bilməzlər.
“Kəlilə və Dimnə”də kəndli oğlunun dili ilə əmək, zəhmət haqqında deyilən sözlərin “Sirlər Xəzinəsi”ndə də əsas götürüldüyünü aydən görmək mümkündür. Nizami “Sirlər Xəzinəsi”ndə zalımın zülmünü üzünə çırpmağı, zalımdan qorxmamağı qarı və doğru danışan qoca simasında vermişdisə, “Kəlilə və Dimnə”də də ağıllı o adam sayılır ki, ağasının razılaşmayacağını bildiyi halda öz məsləhətlərini ondan əsirgəməsin, ağıllı məsləhətləri üçün təqib edilməkdən qorxmasın.
</ref>
=== "Sirlər Xəzinəsi" və "Hədiqət-ül-həqaiq" ===
Bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən Y. E. Bertels “Sirlər Xəzinəsi”ndən, onun ideya və mövzularından bəhs edərkən, Nizaminin sələfi sayılan [[Sənai]] və onun ''“Hədiqət-ül-həqaiq”'' əsərini ön plana çəkirlər. X. Hüseynov qeyd edir ki, “Nizami “Sirlər Xəzinəsi”ni yazarkən, şübhəsiz, Sənai yaradıcılığı, onun “Hədiqət-ül-həqaiq” əsəri ilə tanış olmuşdur.
“Hədiqət-ül-həqiq”in Nizaminin “Sirlər Xəzinəsi” məsnəvisinə qədər, Şərq şerində əxlaqi-didaktika və fəlsəfə mövzusunda yaradılmış birinci poetik əsər olması, Nizaminin sələfinin əsərinə biganə qalması istisna edilir.
== İstinadlar ==
|