Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
|
|
k düzenleme using AWB
|
||
|
Sətir 19:
|ən_böyük_şəhər = [[Tokio]]
|etnik_qruplar = 98.5% [[yaponlar]] <br />0.5% [[koreyalılar]]<br />0.4% [[çinlilər]]<br />0.2% filippinlilər<br />0.2% [[braziliyalılar]]<br />0.1% vyetnamlılar<br />0.1% digərləri<ref name="cia"/>
|idarəetmə_forması = [[Unitar dövlət|Unitar]] [[
|vəzifə1 = [[Yaponiya imperatoru|İmperator]]
|vəzifə2 = [[Yaponiya baş naziri|Baş nazir]]
Sətir 73:
'''Yaponiya''' ({{lang-ja|日本}} ''Nippon'' {{IPA-ja|nip̚põ̞ɴ|}} və ya ''Nihon'' {{IPA-ja|nihõ̞ɴ|}}; keçmiş adı {{nihonqo2|日本国}} ''{{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|Nippon-koku}}'' və ya ''Nihon-koku'', "Yaponiya dövləti") — [[Şərqi Asiya]]da yerləşən ada ölkəsi. Yaponiya [[Sakit okean]]da, [[Yapon dənizi]]nin, [[Şərqi Çin dənizi]]nin, [[Çin]]in, [[Şimali Koreya]]nın, [[Cənubi Koreya]]nın və [[Rusiya]]nın şərqində yerləşir, şimalda [[Oxot dənizi]]nə, cənubda [[Şərqi Çin dənizi]] və [[Tayvan|Tayvan adası]]na qədər uzanır. "Yaponiya" adının ''"günəş"'' mənası [[kanci]] ilə bağlıdır və Yaponiya tez-tez ''"Gündoğan ölkə"'' adı ilə çağırılır.
Yaponiya 6.852 adadan ibarət [[
Aparılmış [[Arxeologiya|arxeoloji]] qazıntı işləri Yaponiyanın [[Üst paleolit mədəniyyəti|Üst Paleolit dövrü]]ndə məskunlaşıldığını göstərir. Yaponiya haqqında məlumat verən ilk mənbə [[I əsr]]ə aid olan Çin tarixi mətnləridir. Digər regionlardan, xüsusilə [[Çin]]dən böyük təsir, həmçinin izolyasiya dövrü, daha sonra Qərbi Avropanın təsiri Yaponiya tarixini xarakterizə edir. [[XII əsr]]dən [[1868]]-ci ilə qədər Yaponiya imperatorun naminə fəaliyyət göstərən [[feodal]] [[şoqun]]lar tərəfindən idarə olunmuşdur. Yaponiya [[XVII əsr]]in əvvəllərində uzun müddət davam izolyasiya dövrünə daxil olmuş, bu izolyasiya [[1853]]-cü ildə [[ABŞ hərbi donanması|ABŞ donanması]]nın Yaponiyaya [[Qərbi Avropa]]ya açılması barədə təzyiq etməsinə qədər davam etmişdir. Təxminən 20 il davam edən daxili konfliktdən və üsyandan sonra [[1868]]-ci ildə İmperator Meyci ölkənin hökmdarı olmuş və Yaponiya imperiya, imperator isə xalqın müqəddəs simvolu elan edilmişdir. [[XIX əsr]]in sonlarında, [[XX əsr]]in əvvəllərində — Yaponiyanın hərbi gücünün artdığı dövrdə Birinci Çin-yapon müharibəsi, [[Rus-yapon müharibəsi]] və [[Birinci dünya müharibəsi]]ndə əldə olunmuş qələbələr Yaponiyaya imperiya ərazisini genişləndirməyə imkan yaratmışdır. [[1937]]-ci ildə baş vermiş [[Çin-yapon müharibəsi (1937-1945)|İkinci Çin-yapon müharibəsi]] [[1941]]-ci ildə [[İkinci dünya müharibəsi]]nin bir hissəsinə çevrilmiş, lakin Yaponiya İmperiyasının müharibəyə qatılması [[1945]]-ci ildə [[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima]] və [[Naqasaki]] şəhərlərinə atom bombalarının atılması, sonda isə məğlub olması ilə nəticələnmişdir. [[1947]]-ci ildə ölkənin [[Yaponiya konstitusiyası|yeni konstitusiyası]] qəbul olunandan bəri Yaponiya imperator və seçkilərlə seçilmiş qanunverici orqan — [[Yaponiya parlamenti]] tərəfindən idarə olunan [[Unitar dövlət|unitar]], [[konstitusiyalı monarxiya]]ya malik ölkədir.
Sətir 92:
{{Əsas|Yaponiya tarixi}}
=== Tarixöncəsi və qədim tarix ===
[[Şəkil:Horyu-ji11s3200.jpg|thumb|left|Əsas zalı və beşmərtəbəli [[paqoda]]sı dünyanın ən qədim taxta tikililərindən biri olan buddizm məbədi [[
[[Paleolit|Paleolit mədəniyyəti]] [[Yaponiya adaları|Yaponiya arxipelağı]]nın təxminən e.ə. 30.000-cu illərdə məskunlaşıldığını göstərir. E.ə. 14.000-cü ilə qədər (Comon dövrünün başlanğıcı) Yaponiyada [[Mezolit dövrü]] davam etmişdir. Neolit dövründə yarımoturaq həyat tərzi həyat keçirən, ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olan müasir yamatoların və [[Aynular|aynu]]ların əcdadları peyda olmuşdur.<ref>{{cite journal|last=Matsumara|first=Hirofumi; Dodo, Yukio|url=https://www.jstage.jst.go.jp/article/ase/117/2/117_080325/_article |title=Dental characteristics of Tohoku residents in Japan: implications for biological affinity with ancient Emishi|journal=Anthropological Science|year=2009|volume=117|issue=2|pages=95–105|doi=10.1537/ase.080325|last2=Dodo|first2=Yukio}}</ref><ref>{{cite journal|last=Hammer|first=Michael F.|url=http://www.nature.com/jhg/journal/v51/n1/abs/jhg20068a.html |title=Dual origins of the Japanese: common ground for hunter-gatherer and farmer Y chromosomes|journal=Journal of Human Genetics|year=2006|volume=51|issue=1|pages=47–58|doi=10.1007/s10038-005-0322-0|pmid=16328082|last2=Karafet|first2=TM|last3=Park|first3=H|last4=Omoto|first4=K|last5=Harihara|first5=S|last6=Stoneking|first6=M|last7=Horai|first7=S|display-authors=etal}}</ref> Onlar pit-hauzlarla və ibtidai kənd təsərrüfatları ilə xarakterizə olunurlar.<ref>{{cite web|last=Travis|first=John|title= Jomon Genes|url=http://www.pitt.edu/~annj/courses/notes/jomon_genes.html|publisher=University of Pittsburgh|accessdate=8 yanvar 2016}}</ref> Bu dövrə aid tapılmış bəzədilmiş gil qablar dünyada [[dulusçuluq]] sənətinin salamat qalmış ən qədim nümunələridir. Təxminən [[e.ə. 300]]-cü ildə yayoilər [[Yaponiya adaları]]na gəlmiş və comonlarla qaynayıb-qarışmışdırlar.<ref>{{cite book|last=Denoon|first=Donald; Hudson, Mark|title=Multicultural Japan: palaeolithic to postmodern|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2001|isbn=0-521-00362-8|pages=22–23}}</ref> [[E.ə. 500]]-cü ildə başlayan Yayoi dövründə yerli əhali [[Çin]] və [[Koreya]] vasitəsilə [[çəltik]] yetişdirmək,<ref>{{cite web|title=Road of rice plant|archiveurl=http://wayback.archive.org/web/20110430010530/http://www.kahaku.go.jp/special/past/japanese/ipix/5/5-25.html|archivedate=2011-04-30|url=http://www.kahaku.go.jp/special/past/japanese/ipix/5/5-25.html|publisher=[[National Science Museum of Japan]]|accessdate=8 yanvar 2016}}</ref> yeni tərz [[dulusçuluq]],<ref>{{cite web|title=Kofun Period|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/kofu/hd_kofu.htm|publisher=Metropolitan Museum of Art|accessdate=8 yanvar 2016}}</ref> [[metallurgiya]] kimi məşğuliyyətlərlə tanış olmuşdur.<ref>{{cite web|title=Yayoi Culture|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/yayo/hd_yayo.htm|publisher=Metropolitan Museum of Art|accessdate=8 yanvar 2016}}</ref>
Sətir 98:
Yaponiya yazılı tarixdə ilk dəfə [[Çin tarixi]] haqqında olan ''"Han kitabı"''nda peyda olmuşdur.<ref>{{cite book | last=Takashi | first=Okazaki | last2=Goodwin | first2=Janet | title=The Cambridge history of Japan, Volume 1: Ancient Japan | year=1993 | publisher=Cambridge University Press | location=Cambridge | isbn=0-521-22352-0 | page=275 | chapter=Japan and the continent}}</ref> ''"Üç krallığın qeydləri"''nə görə [[Yaponiya adaları]]nda ən güclü krallıq [[III əsr]]də peyda olmuşdu və Yamataikoku adlanırdı. Yaponiya [[buddizm]] ilə ilk dəfə [[Koreya]]dakı [[Bekçe krallığı]] vasitəsilə tanış olmuşdur, amma bu dinin Yaponiyadakı sonrakı inkişafı əsasən [[Çin]] ilə əlaqədardır.<ref>{{cite book |editor=Brown, Delmer M.|year=1993 |title=The Cambridge History of Japan |publisher=Cambridge University Press |pages=140–149}}</ref> İlk vaxtlarda bu dinə qarşı müqavimət olsa da, hakim sinif buddizmi Yaponiyada yaya bilmişdir və Asuka dövrünün ([[592]]-[[710]]) əvvəllərində [[buddizm]] geniş şəkildə yayılmışdır.<ref>{{cite book |title=The Japanese Experience: A Short History of Japan |first=William Gerald|last=Beasley |publisher=University of California Press |year=1999 |page=42 |isbn=0-520-22560-0 }}</ref>
Nara dövründə ([[710]]-[[784]]) Heyco sarayında (müasir [[Nara (şəhər)|Nara]] şəhəri) mərkəzləşdirilmiş güclü Yaponiya dövlətinin yaradılması qeyd edilir. Nara dövrü ədəbiyyatın peyda olması, eləcə də buddizm incəsənəti və [[Memarlıq|memarlığ]]ın inkişafı ilə xarakterizə olunur.<ref>{{cite book |first=Conrad|last=Totman |year=2002 |title=A History of Japan |publisher=Blackwell |pages=64–79 | isbn=978-1-4051-2359-4}}</ref> [[735]]–[[737]]-ci illərdə çiçək xəstəliyi səbəbindən [[Yaponiya əhalisi]]nin 1/3 hissəsinin öldüyü güman olunur.<ref>{{cite book|last=Hays|first=J.N.|title=Epidemics and pandemics: their impacts on human history|year=2005|publisher=[[ABC-CLIO]]|isbn=1-85109-658-2|page=31}}</ref> [[784]]-cü ildə İmperator Kanmu [[Kioto]]nun [[794]]-cü ildə [[paytaxt]] elan edilməsindən əvvəl paytaxtı [[Nara (şəhər)|Nara]]dan Naqaoka-kyoya köçürmüşdür.
[[Şəkil:Mōko Shūrai Ekotoba 2.jpg|thumb|[[Monqolların Yaponiya yürüşləri]] zamanı samuraylar monqollar ilə qarşılaşırlar. ''Kamikadze'' (baş vermiş iki [[tayfun]]) sayəsində Yaponiyanın monqol donanmasından xilas olduğu rəvayət olunur.]]
Sətir 106:
=== Feodalizm dövrü ===
Yaponiyada [[feodalizm]] dövrü döyüşçü hakim sinifin — [[samuray]]ların peyda olması və üstünlük təşkil etməsi ilə səciyyələnir. [[1185]]-ci ildə Qenpey müharibəsində (''"Heykenin hekayəsi"''də adı çəkilir) Tayra klanın məğlub olmasından sonra samuray Minamoto no Yoritomo imperator Qo-Toba tərəfindən [[şoqun]] təyin olunmuş və [[Kamakura]]da güc bazası yaratmışdır. Onun ölümündən sonra Hoco klanı hakimiyyətə gəlmişdir. Kamakura dövründə ([[1185]]–[[1333]]) Yaponiya [[Çin]] vasitəsilə [[buddizm]]in [[Dzen]] cərəyanı ilə tanış olmuşdur və bu cərəyan [[samuray]] sinfi arasında geniş yayılmışdır.<ref>{{cite book|last=Totman|first=Conrad|title=A History of Japan ''(2nd ed.)''|year=2005|publisher=Blackwell|isbn=1-4051-2359-1|pages=106–112}}</ref> Kamakura şoqunluğu [[1274]] və [[1281]]-ci illərdə [[Monqolların Yaponiya yürüşləri|monqol işğalları]]nı dəf etmişdir, amma sonda [[Kemmu bərpası|İmperator Qo-Dayqo tərəfindən devrilmişdir]]. Qo-Dayqo [[1336]]-cı ildə Aşikaqa Takauci tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmışdır.
[[Şəkil:Ｓａｍｕｒａｉ.jpg|thumb|left|[[Samuray]] ən kiçik təhqirə görə adi insanı öldürə bilərdi. Edo dövrü, [[1798]].]]
Aşikaqa Takauci [[Kioto]]da — Muromaçidə yeni şoqunluq yaratmışdır. Bu, Muromaçi dövrünün ([[1336]]–[[1573]]) başlanğıcıdır. Aşikaqa Yoşimitsunun dövründə [[Aşikaqa şoqunluğu]] böyük əzəmətə nail olmuşdur və [[Dzen|Dzen buddizmi]] əsasında yaranmış mədəniyyət (Miyabi incəsənəti) müvəffəqiyyətə nail olmuşdur. Bu mədəniyyət daha sonra inkişaf edərək Hiqaşiyama mədəniyyətinə çevrilmişdir və [[XVI əsr]]ə qədər çiçəklənməyə davam etmişdir. O biri tərəfdən, [[Aşikaqa şoqunluğu]] feodal qoşun başçılarını (''daimyo'') nəzarətdə sağlaya bilməmişdir. Nəticədə, [[1467]]-ci ildə bir əsr davam edəcək Senqoku dövrünün (''"Döyüşən dövlətlər"'') başlanğıcı olan [[vətəndaş müharibəsi]] (Onin müharibəsi) başlamışdır.<ref>{{cite book |first=George|last=Sansom |year=1961 |title=A History of Japan: 1334–1615 |publisher=Stanford University Press|pages=42, 217 | isbn=0-8047-0525-9}}</ref>
[[XVI əsr]]də [[Portuqaliyalılar|portuqaliyalı]] tacirlər və [[Yezuitlər ordeni|Yezuit missionerləri]] ilk dəfə Yaponiyaya çatmış və Yaponiya ilə [[Qərbi Avropa|Qərb]] arasında [[ticarət]] və [[mədəniyyət]] mübadiləsinin əsasını qoymuşdurlar. Bu, Oda Nobunaqaya Qərb texnologiyası və silahları ilə tanış olmağa imkan yaratmış və onlardan digər ''daimyolara'' hücum etməkdə istifadə etmişdir. Onun güc birləşdirməsi Azuçi-Momoyama dövrünün ([[1573]]–[[1603]]) başlanğıcı oldu. [[1582]]-ci ildə Odanın öldürülməsindən sonra varisi Toyotomi Hideyoşi [[1590]]-cı ildə ölkəni birləşdirmiş, [[1592]] və [[1597]]-ci illərdə [[Koreya yarımadası|Koreya]]ya iki uğursuz yürüş etmişdir.
[[Şəkil:Japan map 1783.jpeg|thumb|Yaponiyanın yenidən işlənmiş [[xəritə]]si.]]
Sətir 120:
[[Şəkil:Meiji tenno1.jpg|thumb|upright|left|[[Tokuqava sülaləsi|Tokuqava şoqunluğu]]nun sonlarında keçirilmiş [[Meyci islahatı]]nın adı ilə bağlı olan İmperator Meyci ([[1868]]–[[1912]])]]
[[Qərbi Avropa|Qərb]]in məhkəmə, siyasi və hərbi quruluşunu mənimsəyənilən dövrdə Yaponiya Kabineti Gizli Şura təşkil etmiş, Meyci konstitusiyasını təqdim etmiş və [[Yaponiya parlamenti]]ni toplamışdır. [[Meyci islahatı]] Yaponiya imperiyasını sənayecə inkişaf edən dünya gücünə çevirmişdir və ölkəni qlobal təsirini artırmaq üçün hərbi gücdən istifadə etməsinə vadar etmişdir. Birinci Çin-yapon ([[1894]]–[[1895]]) və [[Rus-yapon müharibəsi|Rus-yapon (1904–1905) müharibə]]lərində əldə edilmiş qələbələrdən sonra Yaponiya [[Tayvan]]a, [[Koreya]]ya və [[Saxalin adası]]nın cənub yarısına nəzarət etməyə başlamışdır.<ref>{{cite book|last=Matsusaka|first=Y. Tak|title=Companion to Japanese History|year=2009|publisher=Blackwell|isbn=978-1-4051-1690-9|pages=224–241|editor=Tsutsui, William M.|chapter=The Japanese Empire}}</ref> Yaponiya əhalisinin sayı [[1873]]-cü ildə 35 milyon nəfər olduğu halda, [[1935]]-ci ildə bu göstərici 70 milyon nəfərə çatmışdır.<ref>{{cite book|last=Hiroshi|first=Shimizu|title=Japan and Singapore in the world economy : Japan's economic advance into Singapore, 1870–1965|year=1999|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-19236-1|author2=Hitoshi, Hirakawa|page=17}}</ref>
[[Şəkil:Generals Pyongyang MigitaToshihide October1894.jpg|thumb|[[Çin]] generalları Birinci Çin-yapon müharibəsində ([[1894]]-[[1895]]) [[yaponlar]]a təslim olarkən.]]
[[XX əsr]]in əvvəllərində qısa müddət davam edən ''"Tayşo demokratiyası"'' dövründə ekspansionizm və militarizm daha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. [[Birinci dünya müharibəsi]] qələbə qazanan tərəfdə olan Yaponiyaya dünyaya təsirini və ərazisini artırmağa imkan yaratmışdır. Genişləndirmə siyasətinə davam edən Yaponiyanın [[1931]]-ci ildə [[Mancuriya]]nı işğal etməsi beynəlxalq reaksiyaya və Yaponiyanın [[1933]]-cü ildə [[Millətlər Liqası]]ndan ayrılmasına səbəb olmuşdur. [[1936]]-cı ildə Yaponiya [[Nasist Almaniyası]] ilə [[Antikomintern paktı]]nı imzalamışdır və [[1940]]-cı ildə [[Üçlər paktı]] Yaponiyanı [[Berlin-Roma-Tokio oxu|Ox gücləri]]ndən birinə çevirmişdir.<ref>{{cite web|title=The Axis Alliance|url=http://www.ibiblio.org/pha/policy/pre-war/361125a.html#3|publisher=iBiblio|accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[1941]]-ci ildə Yaponiya Sovet-yapon tərəfsizlik paktını qəbul etmişdir.<ref>{{cite book|last=Totman|first=Conrad|title=A History of Japan ''(2nd ed.)''|year=2005|publisher=Blackwell|isbn=1-4051-2359-1|page=442}}</ref>
[[Şəkil:Umezu.jpg|thumb||upright|[[2 sentyabr]] [[1945]]-ci ildə [[Yaponiya imperiyası|yaponların]] Tokio körfəzində [[Antihitler koalisiyası|müttəfiqlər]]ə rəsmən təslim olması, [[İkinci dünya müharibəsi]]nin sonu.]]
[[Yaponiya imperiyası]]nın [[1937]]-ci ildə [[Çin]]in digər ərazilərinin işğal etməsi ilə [[Çin–yapon müharibəsi (1937–1945)|İkinci Çin-yapon müharibəsi]] ([[1937]]–[[1945]]) başlatmışdır. İmperial Yaponiya ordusu tez [[Çin]]in paytaxtı [[Nankin]] şəhərini tutmuş və Nankin qətliamını törətmişdir.<ref>{{cite web |url=http://www.ibiblio.org/hyperwar/PTO/IMTFE/IMTFE-8.html |title=Judgment International Military Tribunal for the Far East, Chapter VIII: Conventional War Crimes (Atrocities) |publisher=iBiblio |date=November 1948}}</ref> [[1940]]-cı ildə Yaponiyanın Fransız Çinhindisini işğal etməsindən sonra [[ABŞ]] Yaponiyaya neft embarqosu qoymuşdur.<ref>{{cite book |first=Roland H., Jr. |last=Worth |title=No Choice But War: the United States Embargo Against Japan and the Eruption of War in the Pacific |publisher=McFarland |year=1995 |pages=56, 86|isbn=0-7864-0141-9}}</ref> [[7 dekabr|7]]-[[8 dekabr]] [[1941]]-ci ildə Yaponiya gözlənilmədən [[ABŞ]]-a qarşı [[Pörl Harbora hücum|Pörl Harbor hücumu]]nu təşkil etmiş, [[Böyük Britaniya]]nın mülkləri olan [[Honkonq]], [[Sinqapur]] və Malayaya hücum etmiş və [[ABŞ]]-a müharibə elan etmişdir. Bu hadisələr [[ABŞ]] və [[Böyük Britaniya]]nı [[İkinci dünya müharibəsində Sakit okean cəbhəsi|Sakit okean cəbhəsi]]nə qoşulmağa məcbur etmişdir.<ref>{{cite web |url=http://www.sankei.co.jp/seiron/koukoku/2005/0504/ronbun3-2.html |title=インドネシア独立運動と日本とスカルノ（２）|work=馬 樹禮 |publisher=産経新聞社 |date=April 2005 |accessdate=9 yanvar 2016|language=Japanese}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.ibiblio.org/pha/policy/1941/411208c.html |title=The Kingdom of the Netherlands Declares War with Japan |publisher=iBiblio |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[SSRİ]]-nin [[Mancuriya]]nı işğal etməsindən və [[ABŞ]]-ın [[1945]]-ci ildə [[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima]] və [[Naqasaki]] şəhərlərinə [[Atom bombası|atom bomba]]ları atmasından sonra Yaponiya [[15 avqust]] [[1945]]-ci ildə qeyd-şərtsiz təslim olmuşdur.<ref>{{cite journal|last=Pape|first=Robert A.|title=Why Japan Surrendered|journal=International Security|year=1993|volume=18|issue=2|pages=154–201|doi=10.2307/2539100}}</ref> Müharibə nəticəsində Yaponiya və Böyük Şərqi Asiya Ortaq Rifah Ərazisində milyonlarla insan ölmüş, [[sənaye]] və infrastruktur məhv olmuşdur. [[Antihitler koalisiyası|Müttəfiqlər]] ([[ABŞ]]-ın başçılığı altında) milyonlara etnik [[Yaponlar|yapon]]u koloniyalardan vətəninə qaytarmış, Yaponiyanın [[Asiya]]dakı hərbi düşərgələrini ləğv etmiş və işğal olunmuş ərazilərin müstəqilliyini bərpa etmişdir.<ref>{{cite book|last=Watt|first=Lori|title=When Empire Comes Home: Repatriation and Reintegration in Postwar Japan|publisher=[[Harvard University Press]]|year=2010|isbn=978-0-674-05598-8|pages=1–4}}</ref> [[Antihitler koalisiyası|Müttəfiqlər]] müharibə cinayətlərində imzaları olan Yaponiya liderlərini mühakimə etmək üçün [[3 may]] [[1946]]-cı ildə [[Uzaq Şərq beynəlxalq hərbi tribunalı]]nı təşkil etmişdir. Bakterial tədqiqatlarda iştirak edənlər və müharibəyə səbəb olmuş imperiya ailəsinin üzvləri tələblərə baxmayaraq Müttəfiq Qüvvələrin Ali Komandanı tərəfindən bəraət qazandırılmışdır.<ref>{{cite book|last=Thomas|first=J.E.|title=Modern Japan|year=1996|publisher=Longman|isbn=0-582-25962-2|pages=284–287}}</ref>
[[1947]]-ci ildə Yaponiya liberal demokratiyanı vurğulayan [[Yaponiya konstitusiyası|yeni konstitusiya]] qəbul etmişdir. [[1952]]-ci ildə imzalanmış [[San-Fransisko sülh müqaviləsi]] ilə müttəfiqlərin Yaponiya işğalı başa çatmışdır<ref>{{cite web |url=http://www.japantimes.co.jp/news/2007/03/06/national/52-coup-plot-bid-to-rearm-japan-cia/ |title='52 coup plot bid to rearm Japan: CIA |first=Joseph |last=Coleman| date=March 6, 2007|work=The Japan Times |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> və Yaponiya [[1956]]-cı ildə [[BMT]]-nin üzvü olmuşdur. Yaponiya daha sonra tərəqqiyə nail olaraq [[2010]]-cu ildə [[Çin]] tərəfindən geridə buraxılana qədər dünyanın ikinci ən böyük [[Yaponiya iqtisadiyyatı|iqtisadiyyat]]ına malik olmuşdur. [[XXI əsr]]in əvvəllərində tədrici iqtisadi yenilənmə başlamışdır.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5178822.stm |title=Japan scraps zero interest rates |publisher=BBC News |date=July 14, 2006 |accessdate=9 yanvar 2016}}</ref> [[11 mart]] [[2011]]-ci ildə Yaponiyada [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|tarixdə qeydə alınmış ən güclü zəlzələ]] baş vermişdir və bu fəlakət Fukuşima nüvə fəlakətinə səbəb olmuşdur.<ref name="nytimes-tsunami">{{cite news|last=Fackler|first=Martin; Drew, Kevin|title=Devastation as Tsunami Crashes Into Japan|url=http://www.nytimes.com/2011/03/12/world/asia/12japan.html?ref=world|accessdate=9 yanvar 2016|newspaper=The New York Times|date=March 11, 2011}}</ref>
Sətir 146:
Yaponiya [[G8]], [[Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlığı|APEC]] və "ASEAN Plus Three" üzvüdür və Şərqi Asiya sammitinin iştirakçısıdır. Yaponiya [[2007]]-ci ilin [[mart]]ında [[Avstraliya]] ilə,<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/australia/joint0703.html |title=Japan-Australia Joint Declaration on Security Cooperation |publisher=Ministry of Foreign Affairs|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> [[2008]]-ci ilin [[oktyabr]]ında [[Hindistan]] ilə təhlükəsizlik paktı imzalamışdır.<ref>{{cite web|url=http://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/india/pmv0810/joint_d.html |title=Joint Declaration on Security Cooperation between Japan and India |publisher=Ministry of Foreign Affairs |date=October 22, 2008 |accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya rəsmi inkişaf yardımının 5-ci ən böyük ianəçisidir ([[2014]]-cü ildə 9.2 milyard [[ABŞ dolları]]).<ref>{{cite web|title=Statistics from the Development Co-operation Report 2015|url=http://www.oecd.org/dac/japan.htm|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development|OECD]]|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref>
Yaponiyanın [[ABŞ]] ilə yaxın iqtisadi və hərbi münasibətləri var; ABŞ-Yaponiya təhlükəsizlik alyansı bu dövlətlərin xarici əlaqələrində təməl daşı rolunu oynayır.<ref>{{cite web |url=http://www.realclearpolitics.com/articles/2007/03/japan_is_back_why_tokyos_new_a.html |title=Japan Is Back: Why Tokyo's New Assertiveness Is Good for Washington| author=Michael Green |publisher=Real Clear Politics | accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> [[1956]]-cı ildən [[BMT]]-nin üzvü olan Yaponiya müxtəlif vaxtlarda (ümumilikdə isə 20 il) [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası]]nın üzvü olmuşdur (sonuncu dəfə [[2009]]-cu və [[2010]]-cu illərdə). Yaponiya [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|əhlükəsizlik Şurası]]nın daimi üzvü olmağa çalışan G4 ölkələrindən biridir.<ref>{{cite web |url=http://www.centralchronicle.com/20070111/1101194.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070221044357/http://www.centralchronicle.com/20070111/1101194.htm |archivedate=February 21, 2007 |title=UK backs Japan for UNSC bid |work=Central Chronicle | accessdate=11 yanvar 2016}}</ref>
Yaponiyanın qonşuları ilə bir neçə torpaq mübahisəsi problemi var: [[Rusiya]] ilə [[Kuril adaları|Cənubi Kuril adaları]] üzərində, [[Cənubi Koreya]] ilə [[Liankur|Liankur qayalıqları]] üzərində, [[Çin]] və [[Tayvan]] ilə Senkaku adaları üzərində və [[Çin]]lə Okinotorişima bölgəsi üzərində.<ref>{{cite book|title=Peace in Northeast Asia|year=2008|publisher=Edward Elgar Publishing Limited|pages=26–29|editor=Schoenbaum, Thomas J.}}</ref> Yaponiyanın həmçinin [[Şimali Koreya]] ilə qaçırılmış yaponlar məsələsinə və nüvə silahı proqramına görə davam edən konflikti var.<ref>{{cite web|last=Chanlett-Avery|first=Emma|title=North Korea's Abduction of Japanese Citizens and the Six-Party Talks|url=https://fas.org/sgp/crs/row/RS22845.pdf|work=CRS Report for Congress|publisher=Federation of American Scientists|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref>
Yaponiya dünyada ən böyük hərbi büdcəyə malik ölkələrdən biridir.<ref>{{cite web|title=The 15 countries with the highest military expenditure in 2009|url=http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/milex_15|publisher=Stockholm International Peace Research Institute|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya [[İraq müharibəsi (2003-2011)|İraq müharibəsi]]nə qeyri-döyüşən qüvvələr göndərmişdir, amma onları sonda geri çəkmişdir.<ref name="Iraq deployment">{{cite web |url=http://www.iht.com/articles/2006/06/20/news/japan.php |archiveurl=http://wayback.archive.org/web/20070416075509/http://www.iht.com/articles/2006/06/20/news/japan.php |archivedate=2007-04-16|title= Tokyo says it will bring troops home from Iraq |work=International Herald Tribune |date=June 20, 2006 | accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> Yaponiya Dəniz Özünümüdafiə Qüvvələri (YDÖQ) RIMPAC dəniz təlimlərinin daimi iştirakçısıdır.<ref>{{cite web|title=About RIMPAC |url=http://www.mindef.gov.sg/imindef/mindef_websites/topics/exrimpac/abt_rimpac.html |publisher=Government of Singapore |accessdate=18 aprel 2016 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130806203903/http://www.mindef.gov.sg/imindef/mindef_websites/topics/exrimpac/abt_rimpac.html |archivedate=August 6, 2013 }}</ref>
Sətir 168:
Yaponiya [[Şərqi Asiya]]nın [[Sakit okean]] sahili boyunca uzanan 6.852 [[ada]]dan ibarətdir. Sahil xəttinin uzunluğu təqribən 30 min km təşkil edir.<ref>Общие сведения. — Природные условия, стр. 6. // [https://yadi.sk/i/zeSVh4t3nbsxu Япония: карманная энциклопедия]. Составители: В. Я. Кофман, Н. Г. Рысина. Москва: Издательский Дом «Муравей-гайд», 2000, 240 стр. ISBN 5897370540</ref><ref>III bölmə. Asia regionu və subregionları. — 2.3.11. Yaponiya dövləti, səh. 324. // Dünyanın iqtiasdi və sosial coğrafiyası. Ali məktəblər üçün dərslik. Müəlliflər: prof. C. A. Məmmədov, prof. Ç. N. İsmayılov, dos. H. B. Soltanova, dos. E. B. Nuriyev, do. İ. İ. Əhmədova, c. e. n. G. C. Cəfərova. Həbibə Soltanovanın ümumi redaktəsi ilə. Bakı: "Sabah" nəşriyyatı, 584 səh. ISBN 9789952453492{{oq|az|Sahil xəttinin uzun olması (30 min km) ölkə ərazisinin dənizlə sıx əlaqədə olmasına şərait yaratmışdır.}}</ref> Tərkibinə daxil olan bütün adaları hesaba qatdıqda ölkə 24° və 46° şimal en dairələri arasında və 122° və 146° şərq uzunluqları arasında yerləşir. Əsas adaları, şimaldan cənuba olmaqla, [[Hokkaydo]], [[Honşu]], [[Şikoku]] və [[Kyuşu (ada)|Kyuşu]]dur. [[Okinava (prefektura)|Okinava prefekturası]]nın da daxil olduğu [[Ryukyu adaları]] [[Kyuşu (ada)|Kyuşu adası]]nın cənubu ilə əlaqələnir. Ümumilikdə bütün adalar birlikdə Yapon arxipelaqını əmələ gətirir.<ref>{{cite book|last=McCargo|first=Duncan|title=Contemporary Japan|year=2000|publisher=Macmillan|isbn=0-333-71000-2 |pages=8–11}}</ref>
Yaponiyanın 73 %-i [[
Yaponiya adaları Sakit okean Odlu qövsündəki vulkanik zonada yerləşir. Adalar Silur dövrünün ortalarından Pleystosen dövrünə qədər davam etmiş okeanaltı tektonik fəaliyyətlərin nəticəsidir. Bu tektonik fəaliyyətlər [[Filippin plitəsi]]nin materik mənşəli [[Amur plitəsi|Amur]] və [[Okinava plitəsi|Okinava]] plitələrinin cənubuna doğru subduksiyası və [[Sakit okean plitəsi]]nin [[Oxot plitəsi]]nin şimalına doğru subduksiyası ilə xarakterizə olunur. Yaponiya əslində Avroasiya materikinin şərq sahilinə bitişik idi. 15 milyon il əvvəl hərəkət edən plitələr Yaponiyanı [[materik]]dən ayıraraq şərqə doğru "sürükləmişdir" və [[Yapon dənizi]]nin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite web|url=http://shinku.nichibun.ac.jp/jpub/pdf/jr/IJ1501.pdf|last=Barnes|first=Gina L.|title=Origins of the Japanese Islands|publisher=[[University of Durham]]|year=2003|accessdate=11 yanvar 2016}}</ref>
Yaponiyada 108 fəaliyyətdə olan [[vulkan]] yerləşir. [[XX əsr]] boyunca [[Hokkaydo]]dakı Şova-şinzan və Beyonesu qayalıqlarındakı Myocin-şo kimi bir neçə yeni vulkan püskürmüşdür. Tez-tez [[sunami]] ilə nəticələnən dağıdıcı [[zəlzələ]]lər hər əsrdə bir neçə dəfə meydana çıxmışdır.<ref>{{cite web |url=http://volcano.und.edu/vwdocs/volc_images/north_asia/japan_tec.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070204064754/http://volcano.und.edu/vwdocs/volc_images/north_asia/japan_tec.html |archivedate=February 4, 2007 |title=Tectonics and Volcanoes of Japan |publisher=Oregon State University |accessdate=11 yanvar 2016}}</ref> [[1923]]-cü ildə [[Böyük Kanto zəlzələsi]] 140.000 nəfərin ölümünə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite web|last=James|first=C.D.|title=The 1923 Tokyo Earthquake and Fire|url=http://nisee.berkeley.edu/kanto/tokyo1923.pdf|publisher=University of California Berkeley|accessdate=11 yanvar 2016|year=2002}}</ref> Digər baş vermiş dağıdıcı zəlzələr [[Böyük Hanşin zəlzələsi]] ([[1995]]) və [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|Tohoku zəlzələsi]]dir ([[2011]]). [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|Tohoku zəlzələsi]] [[11 mart]] [[2011]]-ci ildə baş vermiş və dəhşətli [[sunami]]yə səbəb olmuşdur.<ref name="nytimes-tsunami" /><ref name="USGS9.0">{{cite web|url=http://earthquake.usgs.gov/earthquakes/eqinthenews/2011/usc0001xgp/neic_c0001xgp_wmt.php |title=USGS analysis as of March 12, 2011 |publisher=Earthquake.usgs.gov |date=June 23, 2011 |accessdate=11 yanvar 2016}}</ref
<center><gallery mode=packed heights= "140px" widths= "180px" >
Sətir 189:
Yaponiyanın iqlimi əsasən mülayimdir, amma [[cənub]]dan [[şimal]]a getdikcə iqlim dəyişir. Yaponiyada 6 başlıca iqlim zonası yerləşir: [[Hokkaydo (ada)|Hokkaydo]], [[Yapon dənizi]], Mərkəzi dağlıq, [[Daxili Yapon dənizi]], [[Sakit okean]] və [[Ryukyu adaları]]. Ölkənin ən şimal bölgəsi olan [[Hokkaydo (ada)|Hokkaydo]]da rütubətli kontinental iqlim hakimdir, [[qış]] uzun və soyuq, [[yay]] isə sərin keçir. [[Atmosfer yağıntıları|Yağıntı]]nın miqdarı çox deyil, amma [[qış]]da adalarda qalın qar təbəqələri yaranır.<ref name=autogenerated2>{{cite book|last=Karan|first=Pradyumna Prasad|title=Japan in the 21st century|year=2005|publisher=University Press of Kentucky|isbn=0-8131-2342-9|pages=18–21, 41|author2=Gilbreath, Dick}}</ref>
[[Honşu|Honşu adası]]nın qərb sahilində yerləşən [[Yapon dənizi]] zonasında şimal-qərb küləkləri adalarda bərk [[qar]] yağmaya səbəb olur. [[Yay]]da region [[Sakit okean]] bölgəsindən daha sərin keçir, amma [[fön]] küləklərinə görə bəzən çox isti temperaturlar qeydə alına bilir. Mərkəzi dağlıq zonada tipik rütubətli kontinental iqlim müşahidə olunur: [[yay]] və [[qış]] arasında, [[gecə]] və gündüz arasında böyük [[Amplituda|temperatur amplituda]]ları qeydə alınır. [[Atmosfer yağıntıları|Yağıntı]]nın miqdarı azdır, amma [[qış]] qarlı keçir. [[Çuqoku (region)|Çukoqu]] və [[Şikoku]] regionlarında yerləşən dağlar [[Daxili Yapon dənizi]] zonasına mövsümi küləklərin daxil olmasının qarşını alır və il boyunca [[iqlim]]in mülayim keçməsinə şərait yaradır.<ref name=autogenerated2 />
[[Sakit okean]] sahilində rütubətli subtropik iqlim hakimdir. [[Qış]] mülayim keçir, bəzən isti, bəzən də qarla müşahidə olunur. Rütubətli yaylar mövsümi cənub-şərq küləklərinin bir nəticəsi kimi qəbul olunur. [[Ryukyu adaları]] subtropik iqlimə malikdir, [[qış]] və [[yay]] isti keçir. Yağıntının miqdarı xeyli çoxdur (xüsusilə yağış mövsümlərində).<ref name=autogenerated2 />
Sətir 200:
=== Ətraf mühit ===
[[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etdiyi dövrdə hökumət və şirkətlər ətraf mühitə olan diqqətə az əhəmiyyət vermişdilər. Bunun nəticəsində [[1950]]-ci və [[1960]]-ci illərdə ətraf mühitin çirklənməsi hər yerə yayılmışdır. Bu problemlə bağlı narahatçılıqların artacağından narahat olan hökumət [[1970]]-ci illərdə ətraf mühitin qorunması haqqıda bir neçə qanun təqdim etmişdir.<ref>{{cite web|title=日本の大気汚染の歴史 |url=http://www.erca.go.jp/taiki/history/ko_syousyu.html |publisher=Environmental Restoration and Conservation Agency |accessdate=1 aprel 2016 |language=Japanese |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110501085231/http://www.erca.go.jp/taiki/history/ko_syousyu.html |archivedate=May 1, 2011 }}</ref> [[1973]]-cü ildəki neft böhranı və təbii sərvətlərinin azlığı Yaponiyanı [[enerji]]dən səmərəli istifadə etməyə məcbur edir.<ref>{{cite web|last=Sekiyama|first=Takeshi|title=Japan's international cooperation for energy efficiency and conservation in Asian region|url=http://nice.erina.or.jp/en/pdf/C-SEKIYAMA.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080216005103/http://nice.erina.or.jp/en/pdf/C-SEKIYAMA.pdf|archivedate=February 16, 2008|publisher=Energy Conservation Center|accessdate=13 yanvar 2016}}</ref> Hazırda Yaponiyanın qarşıda dayanan və həllini gözləyən əsas ətraf mühit məsələləri [[Hava|havanın çirklənməsi]] (NO<sub
[[2015]]-ci ilin iyun ayında [[kömür]]lə fəaliyyət göstərən 40-dan çox müəssisənin tikilməsi planlaşdırılmışdır. NGO Climate Action Network Yaponiyanı öz ''"Günün fossili"'' mükafatının qalibi elan etmişdir.<ref>{{cite news | title =At G-7, Japan's energy plan is not all that green | author =Elaine Kurtenbach | date = June 6, 2015 | agency =Associated Press}}</ref>
Sətir 213:
Müasir Yaponiya iqtisadiyyatı Edo dövründə böyüməyə başlamışdır. Edo dövrünün salamat qalmış elementləri su və quru yolları, eləcə də Osaka düyü brokerlərinin fyuşers kimi maliyyə vasitələri aiddir.<ref>{{cite book |title=The Origins of Japanese Trade Supremacy |author=Howe, Christopher |publisher=Hurst & Company |year=1996 |isbn=1-85065-538-3|pages=58f}}</ref> [[1868]]-ci ildə başlamış [[Meyci dövrü]]ndə Yaponiya [[bazar iqtisadiyyatı]]ndan faydalanaraq inkişaf etmişdir.<ref>{{cite book|last=Totman|first=Conrad|title=A History of Japan ''(2nd ed.)''|year=2005|publisher=Blackwell|isbn=1-4051-2359-1|pages=312–314}}</ref> Müasir dövrün bir çox müəssisəsi bu dövrdə peyda olmuş və Yaponiya [[Asiya]]nın ən inkişaf etmiş dövləti olmuşdur.<ref>{{cite book|last=McCargo|first=Duncan|title=Contemporary Japan|year=2000|publisher=Macmillan|isbn=0-333-71000-2 |pages=18–19}}</ref> [[1960]]-cı illərdən [[1980]]-ci illərə qədər Yaponiya iqtisadiyyatı olduqca inkişaf etmişdir ("Yaponiya iqtisadiyyatının möcüzəsi"): [[1960]]-cı və [[1970]]-ci illərdə 7,5 % və [[1980]]-ci illərdə və [[1990]]-cı illərin əvvəllərində isə 3,2 % ortalamasına çatmaq mümkün olmuşdur.<ref>{{cite journal|last=Ryan|first=Liam|title=The "Asian economic miracle" unmasked: The political economy of the reality|journal=International Journal of Social Economics|date=January 1, 2000|volume=27|issue=7–10|pages=802–815|doi=10.1108/03068290010335235}}</ref>
İqtisadiyyatın inkişafı [[1990]]-cı illərdə ("İtirilmiş onillik") baş vermiş Yaponiya iqtisadi köpüyünə görə yavaşlamağa başlamışdır. [[Yaponiya iqtisadiyyatı|İqtisadiyyat]]ı yenidən dirçəltmək səyləri uğursuz olmuşdur və ardınca [[2000]]-ci ildə dotkom köpüyü baş vermişdir.<ref name="cia"/> İqtisadiyyat [[2005]]-ci ildə bərpa olunmağa başlanmışdır; [[ÜDM]] [[2005]]-ci ildə [[ABŞ]] və [[Avropa ölkələri]]nin göstəricilərini keçərək 2,8 % artmışdır.<ref>{{cite news|last=Masake|first=Hisane|title=A farewell to zero|url=http://www.atimes.com/atimes/Japan/HC02Dh01.html|accessdate=14 yanvar 2016|newspaper=Asia Times|date=March 2, 2006}}</ref>
[[2012]]-ci ildən Yaponiya [[ÜDM]] baxımından [[ABŞ]] və [[Çin]]dən sonra dünyanın ən güclü 3-cü milli iqtisadiyyatına,<ref>{{Cite news| title=China confirmed as World's Second Largest Economy|newspaper=[[The Guardian]] | date=January 21, 2011| url=http://www.guardian.co.uk/business/2011/jan/21/china-confirmed-worlds-second-largest-economy| accessdate=14 yanvar 2016 | first=James | last=Inman | location=London}}</ref> [[alıcılıq qabiliyyəti pariteti]] baxımından isə [[ABŞ]], [[Çin]] və [[Hindistan]]dan sonra dünyanın ən güclü 4-cü milli iqtisadiyyatına malikdir. [[2014]]-cü ildə Yaponiyanın [[dövlət borcu]]nun illik [[Ümumi Daxili Məhsul]]un 200 %-dən çox olduğu hesablanmışdır (bu göstəriciyə görə dünyada birincidir).<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2186rank.html|publisher=CIA|title=World Factbook, Country comparison: Public debt|accessdate=14 yanvar 2016}}</ref>
Sətir 237:
[[JAXA|Yaponiya Aerokosmik Tədqiqatlar Agentliyi]] ([[JAXA]]) Yaponiyanın kosmik agentliyidir. Agentlik [[kosmos]], [[planet]] və [[aviasiya]] tədqiqatlarına rəhbərlik edir, [[Raket|kosmik raket]]lərin və [[süni peyk]]lərin istehsal olunmasında iştirak edir. [[JAXA]] [[Beynəlxalq kosmik stansiya]]sının iştirakçılarından biridir: ''Yaponiya Eksperiment Modulu'' (Kibo) [[2008]]-ci ildə uğurla stansiya ilə birləşmişdir.<ref>{{cite web |title=Japan Aerospace Exploration Agency Homepage |publisher = Japan Aerospace Exploration Agency|date=August 3, 2006 |url=http://www.jaxa.jp/index_e.html |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> [[Kosmos]]un tədqiqatı üçün nəzərdə tutduğu proqrama əsasən Yaponiyanın əsas kosmik hədəfləri Akatsuki kosmik aparatını [[Venera (planet)|Venera]]ya göndərmək,<ref>{{cite web|url=http://www.jaxa.jp/projects/sat/planet_c/index_e.html |title=JAXA {{!}} Venus Climate Orbiter "AKATSUKI" (PLANET-C)|publisher=Japan Aerospace Exploration Agency|accessdate=18 yanvar 2016}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.isas.jaxa.jp/e/enterp/missions/planet-c/index.shtml |title=ISAS {{!}} Venus Meteorology AKATSUKI (PLANET-C) | work=[[Institute of Space and Astronautical Science]] | publisher=Japan Aerospace Exploration Agency |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> ''BepiColombo'' layihəsini [[2016]]-cı ildə həyata keçirmək<ref name=FACTS>{{cite web | url=http://sci.esa.int/bepicolombo/47346-fact-sheet/ | title=ESA Science & Technology: Fact Sheet | publisher=esa.int | accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> və 2030-cu ilə qədər [[Ay]]da baza tikməkdir.<ref>{{cite web |title=Japan Plans Moon Base by 2030 |publisher=MoonDaily |date=August 3, 2006 |url=http://www.moondaily.com/reports/Japan_Plans_Moon_Base_By_2030_999.html |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref>
[[14 sentyabr]] [[2007]]-ci ildə Yaponiya hazırladığı ''"SELENA"'' ({{lang-en|'''Sel'''enological and '''En'''gineering '''E'''xplorer}}) zondunu ''H-IIA'' (Model H2A2022) daşıyıcı [[raket]]i vasitəsilə Taneqaşima Kosmik Mərkəzindən [[Ay]]a göndərmişdir. ''SELENA'' Yaponiyada əsasən ''"Şahzadə Kaquyanın nağılı"'' hekayəsindəki Ay şahzadəsi Kaquayaya görə ''Kaguya'' adı ilə tanınır.<ref name="jaxa_nickname">{{cite web|url=http://www.jaxa.jp/countdown/f13/special/nickname_e.html| title="KAGUYA" selected as SELENE's nickname| accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> ''Kaguya'' [[Apollon proqramı]]ndan sonra ən böyük [[Ay]] missiyasıdır. Proqramın əsas hədəfi [[Ay]]ın mənşəyi və geoloji tarixi haqqında məlumatlar əldə etməkdir. Zond [[4 oktyabr]]da<ref>{{cite web|url=http://www.japancorp.net/Article.Asp?Art_ID=15429 |title=Japan Successfully Launches Lunar Explorer "Kaguya" |publisher=Japan Corporate News Network|accessdate=18 yanvar 2016}}</ref><ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/6994272.stm |title=Japan launches first lunar probe |publisher=BBC News |date=September 14, 2007 |accessdate=18 yanvar 2016}}</ref> 100
=== Enerji ===
Sətir 255:
[[Şəkil:Bjs48 02 Ainu.jpg|thumb|left|Yaponiyanın etnik azlıqlarından biri olan [[aynular]].]]
[[Şəkil:Meiji-jingu wedding procession - P1000847.jpg|thumb|left|Meyci məbədində [[Toy|yapon toyu]].]]
[[Yaponiya əhalisi|Yaponiyanın əhalisi]] təxminən 126,9 milyon nəfərdir<ref name="cia"/> və əhalinin 80 %-i [[Honşu|Honşu adası]]nda yaşayır. Əhali mədəni və linqvistik cəhətdən homogendir:<ref name=MulticulturalJapan>{{cite news|title='Multicultural Japan' remains a pipe dream|url=http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/fl20070327zg.html|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=Japan Times|date=March 27, 2007}}</ref> [[Yaponiya əhalisi]]nin 98,5 %-i etnik [[Yaponlar|yapon]]dur,<ref name="cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html |title=CIA Factbook: Japan |publisher=Cia.gov |accessdate=21 yanvar 2016}}</ref> qalan hissəsini isə xarici ölkələrdən gəlmiş əcnəbi [[işçi]]lər təşkil edir.<ref name=MulticulturalJapan/> Əhalinin qeyri-yapon hissəsi əsasən zayniçi koreyalıları,<ref>{{cite news|title=Japan-born Koreans live in limbo|url=http://www.nytimes.com/2005/04/01/news/01iht-nurse.html|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=The New York Times|date=April 2, 2005}}</ref> zayniçi çinliləri, [[
Yerli xalqlardan ən çox üstünlük təşkil edənlər yamatolar, [[aynular]],<ref>{{cite news |first= Philippa |last= Fogarty|title= Recognition at last for Japan's Ainu|url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7437244.stm|publisher=BBC|date= June 6, 2008|accessdate=21 yanvar 2016 }}</ref> ryukyular, eləcə də ''burakumin''<ref>{{cite news|title=The Invisible Race|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,910511,00.html|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=Time|date=January 8, 1973}}</ref> kimi kiçik etnik qruplardır. Əhalinin bir hissəsi yamatolar arasında qaynayıb-qarışmışdır (məsələn, [[Bonin adaları|Oqasavara adaları]]nın əhalisi kimi<ref name="mccormack1999">McCormack, Gavan. [http://www.jpri.org/publications/occasionalpapers/op15.html "Dilemmas of Development on The Ogasawara Islands,"] ''JPRI Occasional Paper,'' No. 15 (August 1999).</ref>). [[2014]]-cü ildə [[Dövlət sərhədi|ölkə sərhədləri]] daxilində doğulmayan və qeyri-yapon əhali [[Yaponiya əhalisi|ümumi əhali]]nin cəmi 1,5 %-ni təşkil edirdi.<ref>"[http://www.stat.go.jp/data/nenkan/zuhyou/y650214000.xls Japan Statistical Yearbook 2016]".</ref> Yaponiya etnik homogenliyinə görə seçilir və vətəndaşları üçün [[Etnik azlıq|etnik]] və ya [[
Gözlənilən həyat müddətinə görə Yaponiya dünyada ən yaxşı ikinci göstəriciyə malikdir: [[2010]]-[[2015]]-ci illərdə doğulan şəxslər üçün 83,5 il.<ref name="haaretz.com"/><ref name="Table A.17"/> [[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra baş vermiş ''bebi-bum''un bir nəticəsi kimi [[Yaponiya əhalisi]] qocalmaqdadır və doğum göstəriciləri aşağıdır. [[2012]]-ci ildə əhalinin 24,1 %-i 65 yaşından yuxarı olduğu halda, 2050-ci ildə bu göstəricinin 40 %-ə çatacağı gözlənilir.<ref name="handbook">{{cite web |url=http://www.stat.go.jp/english/data/handbook/c0117.htm#c02 |title=Statistical Handbook of Japan 2013: Chapter 2—Population |publisher=Statistics Bureau |accessdate=21 yanvar 2016}}</ref>
Sətir 263:
Demoqrafik quruluşdakı dəyişikliklər bir neçə [[Sosial qrup|sosial]] nəticəyə səbəb olmuşdur. Xüsusən əmək qabiliyyətli əhalinin potensial azalması və ictimai təqaüd planı kimi [[sosial müdafiə]] xərclərinin artması bu nəticələrə aiddir.<ref>[[Gonzalo Garland]] et al. "Dynamics of Demographic Development and its impact on Personal Saving : case of Japan", with Albert Ando, Andrea Moro, Juan Pablo Cordoba, in ''Ricerche Economiche'', Vol 49, August 1995</ref> Evlənməyən və övlad sahibi olmayan [[Yaponlar|yapon gəncləri]]nin sayı artır.<ref name="Ogawa"/> [[2011]]-ci ildə, son beş ildə [[Yaponiya əhalisi]]nin 204.000 nəfər azalaraq 126,24 milyon nəfər olduğu məlum olmuşdur. Bu, [[1947]]-ci ildən bəri qeydə alınmış ən böyük azalmadır.<ref>{{cite web |url=http://www.bloomberg.com/news/2012-01-02/japanese-population-drops-most-since-world-war-ii-after-quake.html |title=Japan Population Drops Most Since World War II |date=January 2, 2012}}</ref> Bu azalmada ən böyük pay [[2011]]-ci ildə təxminən 16.000 nəfərin ölümünə və 2.600 nəfərin ([[2014]]-cü ilin məlumatı) hələ də itkin olmasına səbəb olan [[Senday zəlzələsi və tsunami (2011)|Tohoku zəlzələsi]]nin payına düşür.<ref>{{cite news|last=Ryall|first=Julian|title=Japan's population contracts at fastest rate since at least 1947|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/japan/8989372/Japans-population-contracts-at-fastest-rate-since-at-least-1947.html|accessdate=21 yanvar 2016|newspaper=The Telegraph|date=January 3, 2012}}</ref>
2050-ci ildə [[Yaponiya əhalisi]]nin 95 milyon nəfərə düşəcəyi güman olunur.<ref name="handbook"/><ref>[http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_GraphicalDisplay.aspx?ListNames=%27Population%2c+History+and+Forecast%27&HistFor=True&GrpOp=0&Dim1=81&File=0 Forecast provided] by [[International Futures]]</ref> [[Demoqrafiya
Yaponiya yüksək [[intihar]] göstəricilərindən əziyyət çəkir.<ref name="NYT">{{cite news|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F00E1DB173FF936A25754C0A96F958260&sec=health&spon=&scp=29&sq=suicide%20japan&st=cse|title=In Japan, Mired in Recession, Suicides Soar|last=Strom|first=Stephanie|date=July 15, 1999|newspaper=The New York Times|accessdate=21 yanvar 2016}}</ref><ref name=Times>{{cite news|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/asia/article4170649.ece|title=Japan gripped by suicide epidemic|last=Lewis|first=Leo|date=June 19, 2008|newspaper=[[The Times (London)|The Times]]|accessdate=21 yanvar 2016}}</ref> [[1997]]-[[2009]]-cu illər aralığında [[intihar]]ların sayı hər il bir qayda olaraq 30.000-ni keçmişdi.<ref>{{cite news |title = Bare statistics mask human cost of Japan's high suicide rate | newspaper = Japan Today | date = March 31, 2010| url = http://www.japantoday.com/category/opinions/view/bare-statistics-mask-human-cost-of-japan%E2%80%99s-high-suicide-rate|accessdate=21 yanvar 2016}}</ref> [[İntihar]] edən şəxslərin böyük hissəsi 30 yaşından aşağıdır.<ref name="ozawa-desilva">{{Cite journal| last = Ozawa-de Silva| first = Chikako
Sətir 275:
[[Şəkil:Itsukushima torii distance.jpg|thumb|[[YUNESKO]]-nun [[Ümumdünya irsi]] siyahısına düşmüş və ''Yaponiyanın Üç Məşhur Peyzajı''ndan biri olan İtsukuşima məbədinin toriisi ([[Hiroşima (şəhər)|Hiroşima şəhəri]]nin yaxınlığı).]]
[[Yaponiya konstitusiyası]]nın 20-ci maddəsinə görə Yaponiyada hər kəs istədiyi [[din]]ə etiqad etməkdə sərbəstdir. Yaponiyada təxminən 100.000-ə yaxın şintoizm məbədi yerləşir.<ref>Breen, Teeuwen in ''Breen, Teeuwen'' (2000:1)</ref> Təxminlərə görə [[Yaponiya əhalisi]]nin 84-96 %-i [[buddizm]] və ya [[şintoizm]] (həmçinin hər iki dinin sinkretizminə) dininə etiqad edir<ref name="cia"/><ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2006/71342.htm |title=International Religious Freedom Report 2006 |author=Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor |publisher=US Department of State |date=September 15, 2006 |accessdate=21 yanvar 2016}}</ref> Amma bu statistika ancaq [[məbəd]] üzvlərinin sayına əsaslandığından (Danka sistemi), əsl rəqəmin bundan daha çox olduğu güman olunur. Digər tədqiqatlara görə əhalinin ancaq 30 %-i özünü [[
| publisher = Belknap Press of Harvard University Press
| isbn = 978-0-674-47184-9
Sətir 309:
{{Əsas|Yaponiyada sağlamlıq}}
[[Yaponlar]] dünyada uzunömürlü [[xalq]]dır: [[2013]]-cü ilin məlumatına görə orta ömür 83,3 ildir.<ref>{{cite book|last1=Britnell|first1=Mark|title=In Search of the Perfect Health System|date=2015|publisher=Palgrave|location=London|isbn=978-1-137-49661-4|page=5|accessdate=22 yanvar 2015}}</ref> [[Miçiqan Universiteti|Miçiqan]] və [[Tokio Universiteti|Tokio Universitet]]lərinin professoru Con Kreyton Kembell [[2009]]-cu ildə ''"[[New York Times]]"''-a verdiyi müsahibədə [[yaponlar]]ı dünyada ən sağlam [[xalq]] adlandırmışdı.<ref>{{cite news| url=http://prescriptions.blogs.nytimes.com/2009/08/25/health-care-abroad-japan/ | work=The New York Times | first=Sarah | last=Arnquist | title=Health Care Abroad: Japan | date=25 August 2009}}</ref>
Yaponiyada [[sağlamlıq]] xidməti milli və yerli hökumətlər tərəfindən təmin edilir. Ödənişli şəxsi [[Tibb|tibbi xidmət]] də təklif olunur. [[Sığorta]]sı olmayan şəxslər işə götürənlər vasitəsilə yerli hökumətlər tərəfindən idarə olunan milli sağlamlıq-sığorta proqramında iştirak edə bilərlər.<ref>{{cite web |url=http://www.nyu.edu/projects/rodwin/lessons.html |first=Victor|last=Rodwin|title=Health Care in Japan |publisher=New York University |accessdate=22 yanvar 2015}}</ref> [[1973]]-cü ildən bəri bütün yaşlılar hökumət dəstəkli [[sığorta]]ya malikdirlər. [[Xəstəlik|Xəstələr]] istədikləri [[həkim]]i və ya sağlamlıq müəssisəsini seçməkdə sərbəstdirlər.<ref>{{cite web |url=http://www.ipss.go.jp/s-info/e/Jasos/Health.html |title=Health Insurance: General Characteristics |publisher=National Institute of Population and Social Security Research |accessdate=22 yanvar 2015}}</ref>
Sətir 330:
{{Əsas|Yaponiya musiqisi}}
Yaponiya musiqisi eklektik və çoxşaxəlidir. [[Koto]] kimi bir çox [[musiqi aləti]] [[IX əsr|IX]]-[[X əsr]]lərdə ixtira olunmuşdur. [[Noh|Ənənəvi yapon dram teatr sənəti]] [[Noh]]un tarixi [[XIV əsr]]ə, [[gitara
Yaponiyanın tanınmış klassik bəstəkarları [[Toru Takemitsu]] və Rentaro Takidir. [[İkinci dünya müharibəsi]]ndən sonra Yaponiyada populyar musiqi [[Amerika]] və [[Avropa]]dan təsirlənərək inkişaf etmiş və nəticədə, [[1990]]-cı illərdə ''J-pop'' və ya Yaponiya populyar musiqisi adlı yeni [[musiqi janrı]] formalaşmışdır.<ref>{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/music/2005/aug/21/popandrock3 |title= J-Pop History |work=The Observer | accessdate=23 yanvar 2016 | first=Chris | last=Campion | date=August 22, 2005 | location=London}}</ref> [[Yaponiya mədəniyyəti|Yaponiyanın mədəni həyatı]]nda [[karaoke]] böyük məşhurluq qazanmışdır. Mədəni Əlaqələr Agentliyinin [[1993]]-cü ildə apardığı sorğuda məlum olmuşdur ki, həmin il [[karaoke]] oxuyan [[yaponlar]]ın sayı [[ikebana]] və [[Yapon çay mərasimi|çay mərasimi]] kimi ənənəvi məşğuliyyətlərlə məşğul olan [[yaponlar]]ın sayından çox olmuşdur.<ref>{{cite book|title=The worlds of Japanese popular culture: gender, shifting boundaries and global cultures|year=1998|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-63729-9|page=76|edition=Repr.|editor=Martinez, D.P.}}</ref>
Sətir 337:
{{Əsas|Yaponiya ədəbiyyatı|Yaponiya poeziyası}}
[[Şəkil:Genji emaki 01003 001.jpg|thumb|''"[[Gencinin hekayəsi (roman)|Gencinin hekayəsi]]"'' romanının [[XII əsr]]ə aid əlyazması, Milli xəzinə.]]
Yaponiya ədəbiyyatının ən qədim nümunələri ''"Kociki"'' və ''"Nihon Şoki"'' xronikaları və ''"Manyoşu"'' [[Antologiya|ədəbi antologiya]]sıdır. Bu əsərlər [[VIII əsr]]də [[Çin yazısı|Çin işarələri]] ilə yazılmışdır.<ref>{{cite book |title=Seeds in the Heart: Japanese Literature from Earliest Times to the Late Sixteenth Century |author=Keene, Donald |publisher=[[Columbia University Press]] |year=2000 |isbn=978-0-231-11441-7}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.meijigakuin.ac.jp/~ascj/2000/200015.htm |title= Asian Studies Conference, Japan (2000) |publisher=Meiji Gakuin University |accessdate=23 yanvar 2016}}</ref> Heyan dövrünün əvvəllərində kana ([[hiraqana]] və [[katakana]]) kimi tanınan yeni fonoqram sistemi inkişaf etmişdir. ''"Bambukkəsənin hekayəsi"'' ən qədim yapon hekayəsi hesab olunur.<ref name="ispmsu">{{cite web |url=http://isp.msu.edu/AsianStudies/wbwoa/eastasia/Japan/literature.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071011065654/http://isp.msu.edu/AsianStudies/wbwoa/eastasia/Japan/literature.html |archivedate=October 11, 2007 |title= Windows on Asia—Literature : Antiquity to Middle Ages: Recent Past |publisher=Michigan State University |accessdate=23 yanvar 2016}}</ref> Heyan dövrününün saray həyatı Sey Şonaqonun ''"Yastıq kitabı"'' əsərində təsvir olunur. [[Murasaki Şikibu]]nun yazdığı ''"[[Gencinin hekayəsi (roman)|Gencinin hekayəsi]]"'' romanı dünyanın ilk [[roman]]ı hesab edilir.<ref>{{cite book|last=Totman|first=Conrad|title=A History of Japan ''(2nd ed.)''|year=2005|publisher=Blackwell|isbn=1-4051-2359-1|pages=126–127}}</ref><ref>{{Cite book|title=The Tale of Genji|editor=Royall, Tyler|publisher=[[Penguin Classics]]|year=2003|isbn=0-14-243714-X|pages=i–ii, xii}}</ref>
Edo dövrü boyunca ''çonin'' (''"şəhərlilər"'') təbəqəsi [[Samuray|samuray aristokratiyası]]nı [[ədəbiyyat]] sahəsində istehsalçı və istehlakçı kimi ötüb qabaqlaya bilmişdilər. Məsələn, İhara Saykakunun əsərlərinin məşhurluğu oxucu kütləsində və müəlliflikdəki dəyişiklikləri göstərirdi. [[Matsuo Basyo|Matsuo Başo]] ənənəvi ''Kakinşu'' poeziyasını haykay (hayku) ilə dirçəltmişdir və poetik səyahət oçerki olan ''"Oku no Hosomiçi"''ni yazmışdır.<ref>{{cite book |title=World Within Walls: Japanese Literature of the Pre-Modern Era, 1600–1867 |author=Keene, Donald |publisher=Columbia University Press |year=1999 |isbn=978-0-231-11467-7}}</ref> [[Meyci dövrü]]ndə ənənəvi ədəbi formaların düşüşü baş vermişdir və [[Yaponiya ədəbiyyatı]] Qərb ədəbiyyatına inteqrasiya etməyə başlamışdır. Natsume Soseki və Mori Oqai Yaponiyanın ilk "müasir" [[roman|roman yazıçı]]ları olmuşdurlar. Onları [[Akutaqava Rünoske|Ryunosuke Akutaqava]], [[Cüniçiro Tanidzaki|Cuniçiro Tanizaki]], [[Yukio Misima|Yukio Mişima]] və [[Haruki Murakami]] izləmişdirlər. [[Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı]]na cəmi iki yapon sahib çıxmışdır: [[Yasunari Kavabata]] ([[1968]]) və [[Kenzaburo Oe]] ([[1994]]).<ref name="ispmsu"/>
| |||