Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
(müzakirə | töhfələr)
Redaktənin izahı yoxdur
using AWB
Sətir 21:
 
'''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi. Hazırda inzibati mərkəzi Ağdam şəhəri də daxil olmaqla ərazisinin böyük bir hissəsi erməni işğalı altında olan rayonudur. İşğala görə Ağdamın yalnız 10 kəndi Azərbaycanın nəzarəti altındadır.
İri yaşayış məntəqələri [[Mərzili]], [[Seyidli]], [[Qiyaslı]], [[Xıdırlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləridir.
 
Erməni işğalından əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı fəaliyyət göstərirdi.
Sətir 32:
 
== Tarixi ==
Ağdam rayonu [[8 avqust]] [[1930]]-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1154 kvadrat km olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır.
 
Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində – Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri minillik keşməkeşli illərdən keçərək bu günə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində altı-səkkiz min il bundan əvvəl, yəni, Eneolit dövründə (e.ə. IV-VI minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar.
 
Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-cı illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX-XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII-XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur.
 
Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Şimali Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] quldar dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[Qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqar]] çayı boyuca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir.
 
=== Qarabağ müharibəsi dövründə ===
Dağlıq Qarabağ hadisələri başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur.
 
Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş Ermənistan Azərbaycanın yeni bir ərazisini – Dağlıq Qarabağı işğal etmək məqsədi ilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür.
 
1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi.
 
1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdamın süqutu ilə başa çatdı.
 
Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni əsgəri iştirak edirdi. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər də var idi. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] gənc azərbaycanlı kəşfiyyatçı [[İbad Hüseynov]] tərəfindən öldürüldü. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 &nbsp;km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub. <ref>[http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 Ağdamın işğalından 16 il ötür]</ref> 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları rayonun adını erməniləşdirmək məqsədi ilə Ağdamın adını dəyişərək Akna qoyublar. Onların verdiyi məlumata görə Ağdamın hazırda işğal edilmiş ərazilərində 360 nəfər daimi məskunlaşıb. <ref>[http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR]</ref>
 
== Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası – İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu]</ref> ==
Sətir 64:
! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın
|-
 
 
| nəfər
Sətir 82 ⟶ 81:
| 100,0
|-
 
 
| rowspan="1" |Şəhər əhalisi
Sətir 129 ⟶ 127:
|}
</center>
 
 
<center>
Sətir 154 ⟶ 151:
|}
</center>
 
 
<center>
Sətir 181 ⟶ 177:
 
== Coğrafiyası ==
Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerləyrdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300-550 300–550&nbsp;mm-dir.
 
Rayonun ərazisindən [[Qarqar]] və [[Xaçın]] çayları axır.
 
Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km2, əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı]] -[[Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meylliliyə malik olub, 450-500450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir.
 
Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]],[[Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120-130120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. Erroziya kəsimi yalnız [[Qarqar]], [[Xaçın]], çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6-7 metrə, 10-15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyün və məhsuldarlığın artırır.
 
Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi [[Qarqar]], [[Xaçın]], [[Qabartı]], [[Paprəvənd]] ([[Gülyataq]]), [[Gülablı]] çaylarının dərəsi boyunca 15-16 15–16&nbsp;km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır.Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600-700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir.
[[Şəkil:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]]
 
Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 &nbsp;km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir.Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir.Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15-2015–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür.
 
Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir.Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100-180100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır.Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu]], [[Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10-15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadəedilir.
 
Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir.Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır.Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, Ağdərə rayonunda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan Mehmanə, Qazançı dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [[Yeddixirman ]] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında [[Bozdağ]] yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür.Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqar çayı dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır.
 
Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqar çayının sağ sahilində yerləşən [[Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5-155–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin
geoloji davamında yerləşmişdir.
 
Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır.Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100-150100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqar çayı vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3-53–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır.
 
Ağdam rayonu ərazisində [[Qarqar]], [[Xaçın]], [[Qabartı]], [[Gülyataq]] çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqar çayı zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı]], [[Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240-260240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır.
[[Şəkil:Gülablı kəndi-.JPG|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]]
 
Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədi]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqar çayı bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir ([[Narrı dərə]], [[Qobu]], [[Sarcalı]], [[Hüsülü]], [[Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir.
 
Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqar çay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqar çayı və onun qollarının dərinliyi 10-1510–15 m. və 6-76–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1-31–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 kv.m. qədərdir.
 
Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10-1510–15 m. aşağılarda isə 5-65–6 m. və 2-32–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1-31–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqar çayının gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyl edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasındaçayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir.
[[Şəkil:Mantar dağı-.JPG|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]]
Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3-53–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir.
 
Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq]],[[Azadqaraqoyunlu]],[[Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir.
 
Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Buiqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayınin isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir.Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə -0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23-26 dərəcəarasında dəyişir.Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu -10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir.
 
Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu -17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1-31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı 4500-4600 dərəcə, 10 dərəcədən yüksək – 4100-4200 dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür.Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50-80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400-500 400–500&nbsp;mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür. Lakin səth örtüyündən ildə 800-900 800–900&nbsp;mm. Mümkün buxarlanma gedir.
 
Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20-25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10-15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1-2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər kv. km. Sahədə 5-1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1-0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir kv. km.-dən 2-5 lit/san; maksimum axım 25-50 lit/san; minimal axım isə 0.5-1 lit/san. bərabərdir.Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır.
Sətir 224 ⟶ 220:
Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir.Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur.Rayonun nisbətən iri çayları Qarqar, Xaçın və Qabartı çaylarıdır. Qarqar çayının orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir.
[[Şəkil:Ağdam (erməni işğalından sonra).jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]]
Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var.
 
Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir. Lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir.
 
Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır.
 
Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır.
 
Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insannın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır.Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur.
Sətir 392 ⟶ 388:
* Qarahacı yaşayış yeri – ilk tunc dövrü (Ağdam-Xankəndi yolunun sağ tərəfində)
* Qarahacılı nekropolu – tunc dövrü (Ağdam şəhəri)
* Vəlixanpətə yaşayış yeri – eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 &nbsp;km-də)
* Kurqan – tunc dövrü (Üzümçülük sovxozu)
* İlanlıtəpə yaşayış yeri – eneolit – dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi)
* Dəyirmantəpə kurqanı – tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında)
* Yaşayış yeri – qədim dövr ([[Qərvənd kəndi]])
* Şomullutəpə yaşayış yeri – eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 &nbsp;km şimal-şərqdə)
* Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri – eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Armudlu]] kəndlərinin arasında)
* Gültəpə yaşayış yeri – eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə)
* Yaşayış yeri- e.ə. II-I minilliklər (Armudlu kəndi)
* Rəsultəpə yaşayış yeri – orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində)
* Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, Rəsultəpə yaşayış yerinin 30-4030–40 m. şimalında)
* İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri – eneolit dövrü (Armudlu kəndi)
* Kəbləhüseyn yaşayış yeri – eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi)
* Mahmudun körpüsü - XIX əsr ( [[Yusifcanlı ]] kəndi )
* Namazəli təpəsi yaşayış yeri – eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə)
* Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü (Boyəhmədli, Qızıllı Gəngərli və Salahlı Gəngərli kəndlərinin arasında)
Sətir 415 ⟶ 411:
* Güllütəpə – II yaşayış yeri – son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində)
* Misir qışlağı yaşayış yeri – son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə)
* Kurqanlar – son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 &nbsp;km. şərqdə)
* Qala qalıqları – orta əsrlər (Tarpaut kəndi)
* Nekropol – orta əsrlər (Kənçərli kəndi)
* Şomullutəpə yaşayış yeri – e.ə.V-II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi)
* Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 &nbsp;km. cənub-şərqdə)
* Çaqqalı təpənin yaşayış yeri – eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə)
* Əjdahatəpə yaşayış yeri – eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 &nbsp;km. şərqdə)
* Yaşayış yeri – e.ə.V-II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi)
* Yaşayış yeri – e.ə.V-II minilliklər ( [[Mərzili]] kəndi)
Sətir 432 ⟶ 428:
* Balatəpə kurqanı – tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi)
* Yaşayış yeri – qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi)
* Çinartəpə yaşayış yeri – e.ə.V-II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 &nbsp;km. cənub-şərqdə)
* Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol – eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 &nbsp;km. cənub-şərqdə)
* Sarıhacılı tayı yaşayış yeri – tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5-3 5–3&nbsp;km. şərqdə)
* Ağtəpə yaşayış yeri – tunc dövrü ([[Çəmənli]] kəndindən 3 &nbsp;km. şərqdə)
* Çəmənli təpə kurqanı – eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 &nbsp;km. şərqdə)
* Seyid Mustafa yaşayış yeri – eneloit ([[Bala Baharlı]] kəndindən 2 &nbsp;km. qərbdə)
* Yaşayış yeri – e.ə.V-I minilliklər (Baharlı kəndi)
* Yaşayış yeri – qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi)
Sətir 445 ⟶ 441:
* Məscidtəpə yaşayış yeri – eneloit (Əhmədağalı kəndi)
* Əzginlitəpə yaşayış yeri – eneloit (Əhmədağalı kəndi)
* Vəlibəy təpələri (4 ədəd ) – eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 &nbsp;km şərqdə)
* Yaşayış yeri – qədim dövr (Poladlı kəndi)
* Qasımtəpə yaşayış yeri – ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı]] kəndi)
Sətir 457 ⟶ 453:
* Qaratəpə yaşayış yeri – son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda)
* Gülablı kurqanları – son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində)
* Maqsudlu kurqanları – tunc dövrü ([[Maqsudlu]] kəndindən 3 &nbsp;km şərqdə)
* Töyrətəpə kurqanları – tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında)
* Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri – ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində)
* Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri – eneloit ([[Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi)
* Ağabəy təpəsi yaşayış yeri – eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında)
* Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri – eneloit ([[Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 &nbsp;km şərqdə)
* Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri – eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 &nbsp;km şımal-şərqdə)
* Sarıçoban kurqanları – tunc dövrü ([[Sarıçoban]] kəndinin qərbində)
* Bəşirtəpə yaşayış yeri – eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi)
Sətir 471 ⟶ 467:
* I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar – tunc dövrü (Sarıçoban kəndi)
* Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol – tunc dövrü (Üçoğlan kəndi)
* Güllütəpə yaşayış yeri – eneloit (Alıbəyli kəndindən 1 &nbsp;km. cənub şərqdə)
* Kazımtəpə yaşayış yeri – eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində)
* Sayadtəpə kurqanı – tunc dövrü (Səfərli kəndinin qərbində)
Sətir 480 ⟶ 476:
* Əhəd təpəsi yaşayış yeri – eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində)
* Düyü təpəsi yaşayış yeri – eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə)
* Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri – eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 &nbsp;km. cənub-şərqdə)
* Çullutəpə kurqanı – tunc dövrü ([[Çullu]], [[İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında)
* Həsəntəpə kurqanı – tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə)
Sətir 518 ⟶ 514:
 
=== Ağdamda abidələr məhv edilməkdədir ===
Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi [[1314]]-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır. <ref name="anl.az">http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm </ref>
 
Tarixi abidələri də – Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi. <ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479 </ref>
 
Bu gün bütün bu abidələr də işğal altındadır. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib.
 
Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir. <ref>http://www. name="anl.az"/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm </ref> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir.
 
Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur.

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023