'''Alban Həvvari Kilsəsi''', '''Alban Kilsəsi''' və ya sadəcə '''Alban Katolikosluğu''' — [[Qafqaz Albaniyası]]nda mövcud olan kilsə. [[1836]]-cı ildə [[Rusiya]] tərəfindən [[Erməni Apostol Kilsəsi|erməni Qriqorian kilsəsi]]nin tabeçiliyinə verilərək fəaliyyəti tam dayandırılmışdır. 2003 – cü ildə [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]ndə Alban Həvari Kilsəsi yenidən qeydiyyata alınaraq fəaliyyətini bərpa etmişdir.<ref>[http://www.mfa.gov.az/?options=content&id=115 ''AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA DİNİ TOLERANTLIQ''. '''mfa.gov.az'''] {{az}}</ref><ref>[http://az.trend.az/news/society/2176645.html ''Azərbaycanda Qafqaz Albaniyasında xristianlığın rəsmi dövlət dini kimi qəbul edilməsinin 1700 illiyi qeyd olunur (FOTO)''. '''az.trend.az''']</ref>

 

 

Alban tarixçisi [[Moisey Kalankatlı]] daha sonra yazır: '''''"Onun (Faddeyin) şagirdi [[Müqəddəs Yelisey]] (Elişe) [[Yerusəlim]]ə qayıdaraq, onun əzabları haqqında ...digər həvarilərə danışır... Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [İsanın] qardaşı [[Müqəddəs Yakov]] tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına Şərq düşür".''''' Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Müqəddəs Faddeyin, Yeliseyin və başqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I—II əsrlərdə baş verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə Şərq dedikdə, [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] nəzərdə tutulur. Moisey Kalankatlının işlətdiyi "Şərq", "Şərq ölkəsi", "Şimal-Şərq" anlayışlarının tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Şərq hüdudlarında yerləşən [[Qafqaz Albaniyası|albanlar]] ölkəsini bildirdiklərini sübut edir.

Moisey Kalankatlının sonrakı məlumatına görə, boynuna Şərqdə təbliğat aparmaq düşən Yelisey '''''"[[Yerusəlim]]dən [[İran]]a yola düşür, Ermənistanın yanından ötüb, [[Massagetlər|maskutlar]]ın [ölkəsinə] gəlir və öz təbliğatına [[Çola]]da başlayır. Buradan o, [[Uti]] vilayətinə gəlir. Müqəddəs patriarx [Yelisey] [[Kiş|Gis]]ə gələrək burada kilsə yaradır, ona təmiz, qansız qurban gətirir. Bura, biz Şərq sakinlərinin kilsələrinin əsası qoyulduğu yer, ilk mənəvi mərkəzimiz, ziya aldığımız ilk məkandır".''''' Göründüyü kimi, müəllif Müqəddəs Yeliseyin keçdiyi yolu çox dəqiq təsvir etmişdir; o, Yerusəlimdən, İrandan və görünür ki, Adurbadaqandan keçərək, Ermənistana daxil olmadan, onun yanından ötmüş, Xəzər dənizinin qərb sahilinə çıxmışdır. Məlum olduğu kimi, mətndə adları çəkilən Çola Albaniyanın Şimal-Şərq ucqarında, Gis ölkənin Şimal-qərb ucqarında, yəni [[Kür]]ün sol sahilində, Uti isə Kürün sağ sahilində yerləşirdi. Yeliseyin sağ sahil Albaniyasında da təbliğat aparması mətnin başqa yerlərindən olan məlumatla təsdiq olunur: '''''"Bizim ziyalanmağımızın əvvəl səbəbi Yeliseydən olmuşdur. O, üç ölkənin – Çolanın, Lpinanın və həyatının əzabla başa yetdiyi Albaniyanın ilk maarifçisi idi"'''''. Xristian ədəbiyyatında, xristian ənənəsində Yelisey yalnız Faddeyin şagirdi kimi deyil, həm də peyğəmbər kimi tanınır.

 

Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə [[Gəncə]]də yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi [[Kirakos Gəncəli]] yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı [[erməni dili]]ni bilmir və öz ana dilində danışırdı.

 

 

Bu vaxtdan etibarən, xristian qaydası ilə ruhanilərin başına əl qoyub, onları keşişliyə keçirmək hüququ alban katolikoslarından erməni katolikoslarına keçir; Moisey Kalankatlının yazdığına görə, Albaniyada bundan sonra xalkidonçuluğa rəğbət bəsləyən hər kəs "qılıncla və əsarətdə məhv edilməli" idi. Bəzi tədqiqatlarda işlədilən "erməni Albaniyası", "erməni albanları" ifadələri elə buradan törənmişdir.

 

Beləliklə, keçmiş alban vilayətləri, o cümlədən [[Artsak]] (indiki [[Qarabağ]]ın dağlıq hissəsi) İ. P. Petruşevskinin gəldiyi nəticəyə görə, ''"heç bir zaman erməni mədəniyyəti mərkəzlərinə mənsub olmamışdır"''. Məşhur erməni tədqiqatçısı N.Adontsun fikrincə. ''"Artsak həmişə erməni nüfuz dairəsindən kənarda olmuşdur".'' İ. P. Petruşevskinin yazdığına görə, ''"erməni kilsəsi Arran xalqlarının erməniləşmiş nəsilləri arasında heç olmazsa Sünikdə Orbelyanların nahararlığı dövründə və sonralar göstərdiyi mədəni təsiri göstərə bilmədi".''

Beləliklə, erməni kilsəsi, ərəb işğalçılarının köməyilə, VIII əsrin başlanğıcından etibarən ərəb vilayəti Arrana çevrilən keçmiş Albaniyanın xristian əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı. Çox uzun sürən bu proses [[Eçmiadzin]]in dəfələrlə müraciətindən sonra alban katolikosluğunun çar Rusiyası tərəfindən [[1836]]-cı ildə ləğv edilməsi ilə başa çatdı. Bu gün tarixi Azərbaycan ərazisinin (tarixi [[Sünik]], [[Artsak]], [[Xaçın]], eləcə də müasir [[Qarakilsə]], [[Basarkeçər]] və s. yerlərin) bəzi kəndlərinin köklü (sonradan köçüb gəlmə yox) erməni əhalisi "erməni kilsəsinin etiqadına qoşulmuş və ermənilərə qarışmış" (A.İohannesyan) albanların nəsillərindəndir. Bu yaxınlaradək onların qonşuluğunda yaşayan, indi isə erməni təcavüzü nəticəsində qaçqına çevrilən azərbaycanlıların bir qismi isə müxtəlif səbəblərdən islamı qəbul etmiş, həmin ermənilərdən yalnız dilləri ilə fərqlənən qədim alban soylarındandır <ref>Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild</ref>.