Azərbaycanda orta əsrlər dövrü: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
kRedaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{Vikiləşdirmək}}
'''Azərbaycanda orta əsrlər dövrü'''
<big>Hansı çuşka yazıb bunu?</big>
Eramızın 3-18-ji əsrləri Azərbaycan tarixində orta əsr və ya feodalizm dövrü kimi məlumdur. Tədqiqatçılar bir qayda olaraq bu dövrü üç əsas mərhələyə bölürlər. 3-10 yüzilliklər erkən orta əsrlər, 11-15-ji əsrlər klassik feodalizm və 16-18-ji əsrlər son feodalizmdir. Bu dövrdə təsərrüfatın əsas formaları əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq olmuşdur. Həmin müddət orta əsr şəhərlərinin yüksəlişi və çiçəklənməsi dövrüdür. Onlar həm siyasi və inzibati mərkəzlər olmaqla yanaşı, həm də iqtisadiyyat və tijarətdə, mədəni, elmi və dini həyatda mühüm rol oynayırdılar. 3-7 əsrlərdəki Azərbayjan tarixi bilavasitə İran Sasani imperiyası (224-65) ilə bağlı idi.3 əsrin ikinji yarısında Azərbayjanın jənub hissəsi Atropatena Sasani şahinşahlarının əyalətinə çevrilmişdir. Eyni zamanda şimalda müstəqil Albaniya dövləti qalmaqda idi. 4 yüzilliyin əvvəllərində alban çarı Urnayr (313-371) xristianlığın dövlətinin rəsmi din olduğunu bəyan etdi. Həmin müddətdə Atropatenada əsas din isə zərdüştlük hesab olunurdu. Önjə bütün Qafqazda olduğu kimi, Albaniyada da xristianlığı suriyalılar yaymağa başlamışdılar. Ona görə də dini mərasimlər və məktəblərdəki tədris suriya dilində aparılırdı. Lakin 5 əsrdə alban əlifbası hazırlanandan sonra vəziyyət köklü şəkildə dəyişir. Alban dilinə Tövrat və digər dini kitablar tərjümə edilir, bü dildə məktəblərdə dərs keçilir və dünyəvi ədəbiyyat yazılırdı. Alban əlifbasını Sünik əyalətindən olan Benjamin adlı alim ixtira etmişdir. Bu hadisə alban çarı Asvagenin dövründə baş vermişdir. Onun dövründə ölknəin maariflənməsində böyük işlər görülmüşdür. Albaniyanın bü yüzilliklərdəki siyasi tarixi öz müstəqilliyini xariji qüvvələrdən və ilk növbədə Sasani və Bizans imperiyalarından müdafiə etməklə bağlı idi. Sasanilər təkjə əraziləri zəbt etməklə kifayətlənməyərək, həm də bu torpaqlarda zərdüşt dinini yaymağa çalışırdılar.
5 əsrdə Bizans imperiyasının Atillanın Hün imperiyası ilə müharibə apardığından istifadə edən İran şahı II Yezdəgird (438-457) Qafqaza soxularaq Albaniyanı özünə tabe etdirməyə müvəffəq oldu. Sasanilər ələ keçirdiyi ərazilərdə zərdüşt dinini yaymağa çalışır, öz torpaqlarını şimaldan hüjum edən tayfalardan qorumaq məqsədilə yerli əhalini Dərbənd istehkamlarının tikintisinə səfərbər edirdilər. Bütün bunlar ölkədə narazılığa səbəb olmuş və 450-451-ji illərdə bütün Albaniyada yadellilərə qarşı xalq-azadlıq hərəkatı başlamışdır. Alban hökmdarı II Vaçe bü mübarizənin uğurlu qələbəsi naminə Şimali Qafqazda o zaman mövjud olmuş hun-bulqar hərbi ittifaqına daxil olan onoqur türk tayfalarını ölkədə məskunlaşmağa dəvət edir. Lakin 451-ji ildə müttəfiqlərin Sasanilərlə indiki Maku və Xoy şəhərləri arasında yerləşən Avarayr düzündə baş vermiş həllediji döyüşündə iranlılar qalib gələ bildilər. Bununla belə 457-ji ildə II Yezdəgirdin vəfatından sonra Sasanilər dövlətindəki hakimiyyət uğrundakı çəkişmələr nətijəsində imperiya zəiflədi. Bundan istifadə edən alban çarı II Vaçe ölkəsində xristianlığı bərpa edir. Həmin ildə Albaniyanın müstəqilliyi bəyan edilir. Bu hadisələr İranda hakimiyyətə gəlmiş şahinşah Peroz (459-484) üçün 461-ji ildə alban çarına qarşı müharibə başlamağa səbəb olur. Müharibədə qalib gələn İran qoşunları ölkəni talan etdilər. Alban II Vaçe 463-jü ildə hakimiyyətdən imtina etməyə məjbur olur. Müvəqqəti olaraq Sasanilərdən asılı qalan Albaniya şahinşahın janişini marzban tərəfindən idarə olunurdu. Onun iqamətgahı indiki Bərdədə yerləşirdi. 464-484-jü illərdə Jənubi Qafqazda Sasanilərə qarşı yenidən üsyanlar başlanır. Bu hərəkat nətijəsində 485-ji ildə əldə olunmuş Nvarsaq sülhünə görə Albaniyada müstəqillik və xristianlıq bərpa edilir. Dövlətin yeni hökmdarı 487-ji ildə III Vaçağan (487-500) olur. Onun hakimiyyət illəri Albaniyanın yüksəlişi dövrüdür. Ölkə təsərrüfatı dirçəldilir, tijarət əlaqələri genişlənir, əkinçilik, hevandarlıq və sənətkarlıq durmadan inkişaf edirdi. Albaniyada feodal şəhərləri təşəkkül tapır. Bunlar Bərdə, Dərbənd, Şamaxı, Qəbələ, Beyləqan, Şabran, Xalxal və Şəki idi. Şəhərlərdə iri bazarlar mövjud olmuşdur. Sənətkar və tajirlərin öz ittifaqları yaranırdı. Ölkə Çin, Hindistan, Misir, Suriya, Şərqi Avropa, Kiçik Asiya, Şimali Qafqaz və İran körfəzinin bir çox dövlətləri ilə birbaşa tijarət əlaqələri yaratmışdır. 488-jü ildə III Vaçağan Aquanda qurultay çağıraraq yeni qanunlar qəbul etdi. Tarixdə Aquan qanunları kimi tanınan bu islahatlar Albaniyada mərkəzi hakimiyyətin güjləndirilməsinə və xristianlığın mövqelərinin möhləmlənməsinə yönəldilmişdir. Bu qanunlara əsasən kilsəyə böyük səlahiyyətlər verilmiş və hətta məhkəmə işləri də onun ixtiyarına keçmişdir. Artıq 3 yüzillikdən Azərbayjana müxtəlif türk tayfaları daxil olmağa və burada məskunlaşmağa başlayırlar. Ölkə ərazisinə onlar bir neçə itsiqəmtdən, şimaldan Dərbənd və Dəryal keçidlərindən, jənubdan İran ərazisindən, qərbdən isə Bizans imperiyasının torpaqlarından keçərək daxil olurdular. 3-6-jı yüzilliklərdə ölkə ərazisində minlərlə hun, onoqur, sabir, bulqar, xəzər və digər türkdilli xalqların nümayəndələri məskunlaşmışdır. 510-ju ildə III Vaçağanın vəfatından sonra Alban çarlığı yenidən Sasanilərə tabe etdirilərək marzabanlığa çevrildi. Sasani imperiyasında Azərbayjanın həm jənub, həm də şimal hissələri xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdilər. Zəngin torpaqlara və böyük əhaliyə malik olan bu ölkədə əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq yüksək inkişaf etmiş, iri və dövlətli şəhərlər mövjud olmuşdur. Ölkə təsərrüfat baxımından böyük məna kəsb etməklə yanaşı, həm də mühüm hərbi-strateci əhəmiyyətə malik idi. Çünki o Sasani imperiyasının hüdudlarını şimal və qərbdən qoruyurdu. 603-628-ji illərdə Azərbayjan İran və Bizans arasındakı ardı-arası kəsilməyən müharibələr meydanına çevrildi. Bu müharibə və qarətlər nətijəsində ajınajaqlı vəziyyətə düşmüş yerli əhali 603-ji ildə üsyan etdi. Üsyanın başında alban katalikosu Viro dururdu. Şahinşah II Xosrov (590-628) albanların üsyanının susduraraq Vironu həbs edib sürgünə göndərmişdir. Bu ərəfədə Sasanilərin təzyiqi ilə Albaniya mərkəzi hökuməti ləğv edilmişdir. Ona görə də ölkədə kilsənin nüfuzu güjlənmiş, onun başçısı Viro isə demək olar ki, dövlətin rəhbəri vəzifəsini yerinə yetirirdi. Bu hadisələrdən bir qədər sonra Bizans imperatoru İrakli (610-641) Azərbayjana yürüş edərək Naxçıvan və Qazaka (indiki Taxtı Süleyman) şəhərlərini ələ keçirir. Eyni zamanda şimaldan ölkəyə Bizansın müttəfiqi olan xəzər tayfaları hüjum etdilər. Demək olar ki, Azərbayjanın bütün şimal əyalətləri onların hüjumuna məruz qaldı. Bərdə və Dərbənd şəhərləri kimi strateci mərkəzlər onlara tabe edildi. İran hökmdarı II Kavadın dövründə (629-630) Viro 25 il davam edən sürgündən geri qaytarılır. Vətənə qayıdan alban katalikosu ölkənin talan və qarətdən xilas etmək məqsədilə bir sıra tədbirlərə əl atır. Hələ 603-jü ildə Azərbayjanın şimal hissəsində Girdman əyalətində Mehranilər sülaləsi hakimiyyətə gəlmişdir. Əlverişli hərbi-siyasi vəziyyətdən istifadə edərək onlar öz həkimiyyətini bütün Albaniyaya yaymağa nail olurlar. Həmin zaman bir-biri ilə aparılan müharibələrdə zəifləmiş Sasani və Bizans imperiyaları ölkədə baş verən hadisələrə müdaxilə etmək iqtidarında deyildilər. Eyni zamanda Xəzər xaqanlığında baş verən daxili çəkişmələr də dövlətə fəal xariji siyasət aparmağa imkan vermirdi. Belə bir zamanda Vironun dəstəyi ilə Mehranilər Böyük Alban knyazlığının yarandığını elan etdilər. Bu hadisə 630-ju ildə baş verdi.

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023