II Dünya müharibəsi illəri bəşəriyyətin XX əsrdə üzləşdiyi ən ağır və dəhşətli dövr olmuşdur. Azərbaycan xalqının bu müharibədə göstərdiyi əzmkarlıq və qəhrəmanlıqları açıqlamaq ciddi elmi-nəzəri, siyasi və əməli əhəmiyyətə malikdir.

 

 

== Ümumi məlumat ==

 

 

== Müharibə haqqında ==

[[Şəkil:Ww2 map23 july42 Nov 42.jpg|thumb|300px|1942-ci ilin iyun-noyabr aylarında almanarın hücumu]]

 

 

 

 

 

== Azərbaycanın işğalı mərkəzi yer tuturdu ==

 

Qafqazın işğalı üçün tərtib edilmiş planın (Edelveyus planının) həyata keçirilməsi faşistlərin "A" qrupu ordusuna həvalə edilmişdi. Həmin planda Qafqaz beş işğal rayonuna bölünməli idi və onlardan biri Azərbaycan əlahiddə rayonu idi. "Ost" planına görə, Bakı 1941-ci il sentyabrın axırına qədər işğal olunmalı idi. Faşistlər Bakını işğal edib, onun neftini alman şirkətlərinin sərəncamına verməli idilər. Onlar, eyni zamanda Azərbaycandakı iri sənaye müəssisələrinə rəhbərlər də təyin etmişdilər.

 

== Azərbaycan faşizmə qarşı müharibədə ==

 

 

 

 

Müharibənin ən ağır illərində azərbaycanlı əsgər və zabitlər od, alov püskürən cəbhələrdə, o cümlədən [[Moskva]], [[Leninqrad]], [[Kiyev]], [[Stalinqrad]], [[Ukrayna]], [[Belorusiya]], [[Pribaltika]] respublikaları uğrunda döyüşlərdə cəsarətlə vuruşmuş, faşist ordu hissələrinə mətanətlə müqavimət göstərmiş, onların hərbi texnikasını və canlı qüvvəsini məhv etmiş, işğal edilmiş yaşayış məntəqələrinin azad edilməsində, [[Berlin]]in süqutunda fəal iştirak etmiş, bu yolda çoxları ölümləri ilə ölümsüzlüyə, əbədiyyətə qovuşmuşlar.

== Azərbaycanlılardan ibarət diviziyalar ==

[[Şəkil:Həzi Aslanov.jpg|thumb|right|200px|iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı [[Həzi Aslanov]]]]

İkinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar olaraq baş komandan [[Stalin]]in 1941-ci ilin [[18 oktyabr]] tarixli əmrinə əsasən [[azərbaycanlılar]]dan ibarət 77-ci dağatıcı diviziyası, 223-cü milli atıcı, 396-cı milli atıcı, 402-ci və 416-cı milli atıcı diviziyaları yaradıldı və onlar Zaqafqaziya hərbi dairəsində yerləşdirilmiş 44-cü, 45-ci və 46-cı orduların tərkibinə daxil edildilər.

 

Azərbaycanlılardan ibarət 416-cı, 402-ci, 396-cı, 223-cü, 77-ci və s. milli diviziyalar [[Simferopol]]un, [[Odessa]]nın və digər şəhərlərin, 77-ci diviziya [[Polşa]] və [[Çexoslovakiya]]nın, 223-cü diviziya [[Yuqoslaviya]]nın azad olunmasında fəal iştirak etmiş, 416-cı diviziya Qafqazdan Berlinə qədər böyük döyüş yolu keçmiş, Berlinin süquta yetirilməsində xüsusi fəallıq göstərmişdir. Polşa və Çexoslovakiyanın faşistlərdən azad edilməsi uğrundakı döyüşlərdə göstərdikləri qəhrəmanlıqlara görə [[Ziya Bünyadov]] və digər 20 nəfər azərbaycanlı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü. <ref> [http://www.9may.az/article_az.php?subaction=showfull&id=1112707666&archive=&start_from=&ucat=14 İkinci Dünya Müharibəsində Azərbaycanın rolu] </ref>

 

Azərbaycanın 77-ci milli atıcı diviziyası müharibəyə 1941-ci ilin dekabrında 51-ci ordunun tərkibində Kerç-Feodosiya desant əməliyyatı ilə başladı. Diviziya [[Kerç]], [[Taman]], [[Novorossiysk]], [[Mozdok]], [[Mineralni vodı]] uğrunda gedən döyüşlərdə fərqlənmiş, Simferopolun azad edilməsində göstərdiyi qəhramanlığa görə Suvorov ordeni ilə təltif edilmişdi.

Sevastopolun azad edilməsi uğrunda Sapun-qaradan başlanan döyüşlər 10 gün davam etdi, qələbə bayrağını [[1943]]-cü ilin [[7 may]]ında serjant [[Əbduləziz Qurbanov]] sancdı.

Ümumilikdə 77-ci Simferopol dağ-atıcı Azərbaycan milli diviziyası döyüş əməliyyatlarına [[Krım]]dan başlamış və 11000 kilometrə yaxın məsafəni qət edərək, müharibəni Berlində qurtarmışdı. Diviziyanın döyüş yollarında [[Heybət Heybətov]], [[Tərlan Əliyarbəyov]], [[Mahmud Əbilov]], [[Məmmədbağır Bağırov (general)|Məmmədbağır Bağırov]], [[Hacıbaba Zeynalov]], [[Hüseyn Məmmədov]] kimi generallar yetişmiş və onların hər biri böyük sərkərdəlik məharəti göstərmişlər.

 

23-cü milli atıcı diviziyanın döyüş yolu [[1942]]-ci ilin yayında Şimali Qafqazdan başlayaraq, [[Ukrayna]] və [[Moldaviya]]dan, [[Bolqarıstan]], [[Yuqoslaviya]] və [[Macarıstan]]dan [[Avstriya]]nın paytaxtı [[Vyana]]ya qədər uzanmışdı. Diviziya [[1945]]-ci il mayın 9-da [[Çexoslovakiya]]ya daxil olmuş və mayın 12-də [[Çeski Budlvitse]] şəhərində Amerika ordusunun hərbi hissələri ilə görüşmüşdü. Diviziyanın əsgər və zabitlərindən 3483 nəfər orden və medalnlarla təltif edilmişdi.

 

Diviziyanın bütün alayları: 1037-ci alay Suvorov ordeninə, 1039-cu alay Kutuzov ordeninə, 1041-ci alay Suvorov və Kutuzov ordenlərinə, 818-ci alay Boqdan Xmelintski ordeninə layiq görülmüşdü. Diviziyanın döyüşçülərindən 2 nəfərinə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilmişdi.

 

Tərkibi 90% azərbaycanlılardan ibarət olan 402-ci milli atıcı diviziya 44-cü ordu tərkibində Şimali Qafqazda Terek çayının sağ sahilində [[Qroznı]]- [[Mozdok]] istiqamətində ağır döyüşlərdə iştirak etmiş və bu döyüşlərdə fərqlənmişdi. Həmin döyüşlərdə 833-cü alayın komandiri mayor [[Akim Abbasov]] və 840-cı alayın döyüşçüləri qəhrəmanlıq nümunələri göstərmişdilər.

1944-ci ilin əvvəlində 402-ci milli diviziyanın sıravi heyətinin 75%-i, komanda heyətinin 50%-i azərbaycanlılardan ibarət idi. Komanda heyətinin milli tərkibini gücləndirmək məqsədilə diviziyaya respublikadan azərbaycanlı hazırlıqlı və təcrübəli komandirlər heyəti göndərildi. Diviziyada siyasi tərbiyə işlərinə respublikadan 300 nəfərdən çox partiya işçisi göndərilmişdi. Görkəmli yaradıcı ziyalılardan [[Üzeyir Hacıbəyov]], [[Səməd Vurğun]], [[Rəsul Rza]], [[Bülbül]], [[Niyazi]] Hacıbəyov, [[Mustafa Topçubaşov]], [[Heydər Hüseynov]] və digərləri dəfələrlə həmin diviziyada olmuşlar.

 

== Bakı nefti ==

1941—1945-ci illərdə qazanılmış qələbədə üç amil həlledici rol oynayıb. Onlardan biri Bakı [[neft]]i Azərbaycanın cəbhəyə köməyidir. O vaxt Bakı ölkə neftinin 70 faizini verirdi.

 

 

== İstinadlar ==

<references/>

 

* [http://www.azeriart.net/new/silsiles_3.htm SİLSİLƏ YAZILAR]

* [http://modern.az/articles/4593/1/ Azərbaycanda 4250 İkinci Dünya Müharibəsi veteranı qalıb]

== Həmçinin bax ==

* [[İkinci Dünya müharibəsi]]

* [[Faşizm üzərində Qələbə Günü]]