Poema Qərbi İranda (Cənubi Azərbaycan) Mah (Midiya) sülaləsindən olan Şəhru və Karenin qızı Vis və Şərqi İranda Mərv hökmdarı olan Mobedan Monikanın qardaşı Ramin haqqındadır. Monikan Şəhrunu hökmdar məclisində görür, onun gözəlliyinə heyran olur və onunla evlənməyi xahiş edir. Şəhru artıq evli olduğunu bildirsə də, gələcəkdə qızı doğulsa onu Monikana ərə verməyi vəd edir.

Şəhrunun qızı doğulur və onu Veys adlandırırlar. Uşağı böyüdülməsi və tərbiyə olunması üçün Xuzana göndərirlər və elə olur ki, eyni dayə həm də Veyslə həmyaşıd olan Ramini tərbiyə edir. Onlar birlikdə böyüyürlər. Veys yetginlik yaşına çatdıqda anasının yanına qayıdır və anası onu qardaşı Viru ilə evləndirir. Lakin, Beysin menstruasiya dövrünə təsdüf etdiyindən nikah tamamlanmamış qalır, çünki, zərdüşti qanunlarına görə, həmin dövrdə qadınlar toxunulmaz olurdu. Mobid Monikan toy mərasimi haqqında eşidir və qardaşı Zardı göndərərək Şəhruya vaxtilə Veysi ona ərə verəcəyi haqqında danışıqlarını xatırladır. Veys Monikanın təklifini rədd edir və getmək istəmir. Səbri tükənən Monikan Mahabada qarşı ordu yığmağa başlayır. Visin atası Karen yaranmış qarşıdurmada öldürülür, Monikan isə Viru tərəfindən yaralanır. Daha sonra Monikan ordusunu Veysin döyüşün başa çatmasını gözlədiyi Quraba gətirir. O, elçilərini Veysin yanına göndərərək müxtəlif cazibədar təkliflər qarşılığında ona ərə gəlməsini xahiş edir. Veys məğrurluqla Monikanın bütün təkliflərini rədd edir. Monikan qardaşları Zard və Ramindən məsləhət istəyir. Veysə aşiq olan Ramin Monikanı evlənmək fikrindən daşındırmağa çalışır. Lakin, digər qardaşı Zard Monikana məsləhət görür ki, Veysi əldə etmək üçün əvvəlcə onun anası Şəhrunu hədiyyələrlə ələ almaq lazımdır. Monikan Şəhruya pul və zinət əşyaları göndərərək onu qalaya buraxmasına nail olur. Daha sonra, Virunu incitmək üçün Veysi uzağa göndərir.

Mərvə geri qayıdarkən Ramin yolda Veyslə qarşılaşır, eşqin təsirindən huşunu itirərək atdan yerə yıxılır. Monikanın hərəminə yerləşdirilən Veysə çoxlu hədiyyələr verilir. Veysin dayəsi də Mərvə kimi onu müşayət edir və razı salmağa çalışır ki, Virunu unudub Monikanı qəbul etsin. Əvvəlcə Veys taleyin onun üçün təyin etdiyi həyatla razılaşa bilməsə də, sonradan hərəm həyatına uyğunlaşır.

Hələ də atasının və qaçırılmasının yasını saxlayan Veys bir il ərzində Monikana təslim olmur. Dayəsi Veys üçün, onu ay ərzində halsız göstərən talisman hazırlayır. Cadu yalnız talismanın sındırılması ilə aradan qaldırıla bilərdi və beləcə Monikan heç vaxt Veysə yaxınlaşa bilmir. Bu arada uzun müddət Veyslə əlaqə qurmağa çalışan Ramin, nəhayət ki, onunla görüşür və Monikanın müharibədə olduğu müddətdə onlar bir-birlərinə olan hisslərini aydınlaşdırırlar.

Monikan müharibədən qayıdıb Veys və onun dayəsi ilə danışdıqdan sonra aydınlaşdırır ki, Veys onun qardaşı Ramini sevir. Monikan tələb edir ki, Veys oddan keçərək təmizliyini sübut etsin. Lakin, Veys Raminlə birgə qaçır. Monikanın anası Ramin və hökmdar arasında sülh yarada bilir və onlar Mərvə qayıdırlar. Romalılara qarşı olan yürüşdə Monikan Ramini də özü ilə götürür, lakin, Ramin xəstələnərək onlardan geri qalır. Ramin geriyə, Monikan tərəfindən qalada həbs edilən və digər qardaş Zard tərəfindən qorunan Veysin yanına qayıdır. Ramin divarı atlayaraq Veysin yanına keçə bilir və Monikanın müharibədən qayıdıb onları bir otaqda tutmasına kimi vaxtını Veyslə əylənərək keçirir.

Ramin düşünür ki, onun Veyslə olan sevgisinin gələcəyi yoxdur və buna görə də, Monikandan xahiş edir ki, onu missiya ardına Maaha göndərsin. Orada Ramin Gül adlı bir qızla tanış olur və evlənir. Veys bu haqqda öyrənir və dayəsini Raminin yanına göndərir ki, onların sevgisini xatırlatsın. Ramin ona sərt cavab verir. Veys ona xəbər göndərərək qayıtmasını xahiş edir. Bu müddət ərzində Ramin evlilik həyatından bezir və geri qayıtmaq xahişi ilə Veysdən ikinci xəbəri alır. Lakin, qarlı gündə at belində Raminin Mərvə çatmasından sonra Veys qalanın başına çıxaraq onun sevgisini rədd edir. Naəlac olan Ramin oranı tərk edir. Tutduğu hərəkətdən peşman olan Veys Raminin arxasınca dayəsini göndərərək qayıtmağı xahiş edir. Onlar barışırlar.

Monikan Ramini özü ilə birgə ova aparır, bu arada Veys dayəsi və bir neçə qızla birlikdə yaxınlıqda yerləşən atəşgaha ziyarətə gəlirlər. Ramin ovu tərk edərək qadın libasları geyinir ki, qadınlarla birgə atəşgaha daxil ola bilsin, daha sonra isə Veyslə birgə qaçır. Onlar geriyə, qalaya qayıdırlar, Raminin dostunun köməyi ilə qardaşı Zardı və keşikçiləri öldürürlər. Daha sonra onlar Xəzər sahilində yerləşən Deyləmə qaçırlar. Monikan ov zamanı qaban tərəfindən öldürülür. Veys və Ramin Mərvə qayıdırlar, Ramin hökmdar kimi taxta oturur və Veyslə evlənir. Ramin 83 il ömür sürür. Hakimiyyətinin səksən birinci ilində Veys ölür və Ramin böyük oğlunun xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkərək Veysin türbəsinə gedir, ömrünün yerdə qalan iki ilini onun türbəsində xidmətlə keçirir.

F. Gurgani “Veys və Ramin” poemasını 1104-1105-ci ildə (h.446) yazmışdır. Əsərin mövzusu İslam dinindən qabaq, parflar dövründə İran feodal-zadəgan hakim dairələrinin əxlaq və həyat tərzinə aiddir. Aşiqanə mövzuda yazılmış “Veys və Ramin” poeması pəhləvi dilində olan eyni adlı bir nəsr əsərinin tərcüməsindən nəzmə çəkilmişdir. Lakin, əsərin pəhləvi dilindən F. Gürgani yaxud başqası tərəfindən tərcümə olunması aydın deyildir.

Məsnəvinin vəzni həzəci-müsəddəsi-məqsur (məxzuf) bəhrindədir (məfailün, məfailün, fəülun). Əsərin həcmi doqquz min beytə yaxındır. Əsərdə iştirak edən əsas surətlər isə Veysin anası Şəhru, atası şahın qardaşı və Veysin ilk nişanlısı Viru , dayəsi, sonrakı əri Mobid və onun qardaşı Zarddır.

Əsərin ideya və məzmunu barəsində müxtəlif fikirlər vardır. Onu dəyərsiz bir əsər sayıb, tamamilə rədd edənlər və mənfi cəhətləri ilə yanaşı bəzi müsbət cəhətlərini qeyd edənlər də vardır.

Müasir İran alimi Əli Əkbər Şəhabi tarixən qədim, həcm etibarilə böyük olan bu əsərə tamamilə mənfi münasibət bəsləmiş, onu rədd etmişdir. Tədqiqatçının fikrincə, bu poemada eşqin ancaq ehtiraslı tərəfi təsvir və tərənnüm edilir. Əsərdə yüksək amaldan, mənəviyyatdan, aşiq ilə məşuqə arasındakı nəcib, həqiqi, insani əlaqədən, bəşər həyatının zinəti olan ismət və əxlaqdan bir nişanə də yoxdur.

XIV əsrin görkəmli satirik şairi və dövlət xadimi Übeyd Zagani orta əsrlərdə bu poemaya olan mənfi münasibəti ifadə edərək: “"Veys və Ramin” hekayəsini oxuyan bir qadından...əxlaq və ismət...gözləməyin”, - deyə əsərin oxunamamsını məsləhət görməmidir. Müasir İran alimi Fruzanfər yazır: “Bu poemanın şirin və ürəyəyatan olmasına baxmayaraq, şərəf və namusla uyğun olmadığına görə, heç də din və əxlaq normaları ilə düz gəlmir.” Sadıq Hidayət əsəri tamamilə ehtiras və əyləncə təsviri, əyyaşlıq və kef macərası adlandırır.

Bununla bərabər, İslam mühitindən kənar dairələrdə əsər öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Poema, hələ XII əsrin axırlarında yaşayan gürcü şairi Sarkis Tomaçveli tərəfindən gürcü dilinə nəsrlə tərcümə olunub, “” adı ilə mənsur bir roman kimi yayılmışdır. Hətta XII əsrdə yaşayan gürcü şairlərindən Çaxuruxadze özünün “Tamaryani” əsərində, məşhur “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” adlı əsərin müəllifi Şota Rustaveli öz əsərinin bir neçə misrasında “Veys və Ramin” poemasının qəhrəmanlarının adlarını çəkmişlər. Orta əsrlərdə Gürcüstanda əsər geniş yayılmış, sonra da dəfələrlə çap edilmiş və nahəyət 1960-cı ildə gürcü dilindən rus dilinə tərcümə olunmuşdur.

Gurgani məsnəvi janrının həzəc bəhrində mənzum eşq dastanı yazan müəlliflər içərisində ilk şairlərdən biridir. O, Firdovsinin, onun sələf və xələflərinin yazdığı hərbə və rəcəzxanlığa uyğun gələn mütəqarib bəhrini kənara qoyub, ürək oxşayan, könülə yatan əyləncəyə, musiqiyə daha uyğun gələn həzəc bəhrində aşiqanə mənzum dastan yaratmışdır.

“Veys və Ramin” məsnəvisi XIX əsrin II yarısından sonra tədqiqatçıların diqqətini çəkməyə başlamışdır. K. Qraf 1869-cu ildə “Veys və Ramin” poemasının qısa məzmunu və nisbətən geniş təhlilini verərək, əsərin o vaxta qədər əldə olunan əlyazmaları haqqında məlumat vermişdi. Bir qədər sonra H. Ete bu əsər haqqında fikir söyləyir. O, 1872-ci ildə ilk dəfə olaraq XII-XIII əsrlərdə Qərbi Avropada yayılmış “Tristan və İzolda” romanını Gurganinin “Veys və Ramin” əsərinə bənzətmiş, bu əsərin süjetinin tarixən Şərqdən Qərbə keçməsi haqqında fikir söyləmişdir.

R. R. Ştakelberq 1896-cı ildə nəşr etdirdiyi «О древностях восточных» adlı əsərində ““Veys və Ramin” məsnəvisi barəsində bir neçə söz” başlığı altında həmin poemada hələ islamdan çox qabaq qədim İran adət və ənənələri haqqında bir çox məlumat olmasından danışmışdır. R. R. Ştakelberqə görə fars ədəbiyyatında “Şahnamə”dən başqa digər epik şeirlər də vardır ki, onlar ya bilavasitə Firdovsinin əsərini tamamlayır yaxud da “Şahnamə”də toxunulmayan hadisə və qəhrəmanlardan bəhs edir. Həmin epik əsərlərdən biri də “Veys və Ramin” romanıdır ki, onu Fəxrəddin Gurgani pəhləvi dilindən tərcümə etmişdir. R. R. Ştakelberq qeyd edir ki, “Veys və Ramin” poemasında “Şahnamə”dəki baxışlar və təfəkkür tərzi özünü aydın göstərir. Çünki, həmin əsərdə farsların daxili və xarici həyatının mənzərəsi əks olunur. Əsəri oxuyarkən, oxucu öz qarşısında sanki, Sasani dövrünün əxlaq və adətlərinin təsvirini görür. Bütün bunlarla bərabər, “Veys və Ramin” əsərində İslamın təsiri də öz əksini tapır. Poemada işlədilən ərəb sözləri “Şahnamə”dəkindən daha çoxdu. İslam mifologiyasından bir sıra adlar da əsərə daxil edilmişdir.

XX əsr Danimarka şərqşünası A. Kristensen R. R. Ştakelberqin əksinə çıxış edərək, 1936-cı ildə nəşr etdirdiyi “Qədim İran ənənələrində şahların rolu” adlı əsərində “Veys və Ramin” poemasının məzmunu, tarixi və ictimai hədəfi etibarilə müəyyən bir dövrün, quruluşun, yaxud mövcud bir cəmiyyətin həyatı ilə əlaqədar bir əsər olduğunu inkar edib, poemanı fantastik və uydurma bir əsər adlandırmışdır. Əsərin qədim iran adət və ənənələri ilə bağlılığını tamamilə inkar etmişdir.

V.F.Minorski 1946-cı ildə yazdığı “Vis u Ramin, a parthian romance” adlı əsərində A. Kristensenin bu iddiasını rədd edib, R. R. Ştakelberqin fikri ilə şərik olaraq “Veys və Ramin” poemasının İranda müəyyən dövrün, tarixi ictimai şəraitin və quruluşun adət ənənəsinin inikasının təsviri olduğunu iddia etmişdir.

A. Krımski 1915-ci ildə nəşr etdirdiyi “История Персии, ее литературы и дервишской теософии” adlı əsərində “Veys və Ramin” poemasından da bəhs etmişdir.

Nizami Gəncəviyə təsiri iddiası

  Əsas məqalə: Xosrov və Şirin (Nizami)

Bəzi tədqiqatçıların fikrincə Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin”i Fəxrəddin Əsəd Gurganinin “Veys və Ramin” poemasının müstəqim təsiri altında yazmışdır.

İran alimi Səid Nəfisi Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsəri ilə F. Gurganinin “Veys və Ramin” poemasını müqayisə edərkən söyləmişdir ki, bu iki mənzum dastan eşq macərasına həsr edilib, həzəc bəhrində yazılmış olsa da, eşq və məhəbbətin məhfumu etibarilə sözün əsil mənasında öz məzmununun səciyyəsi və qayəsi, şeriyyət və sənətkarlıq xüsusiyyətləri etibarilə kökündən bir-birinə zidd olub, müxtəlif düşüncə və təfəkkürün məhsulu olan ayrı-ayrı əsərlərdir.

Görkəmli Sovet şərqşünaslarından A.N.Boldıryev isə bu fikirdədir ki, Nizami “Veys və Ramin” əsərini yaxşı bilirdi. Onun “Xosrov və Şirin” poemasının bəzi epizodları isə, şübhəsiz ki, “Veys və Ramin” əsasında qurulmuşdur. M.İ.Zand isə yazır: “Romantik eposun ilk abidələrindən ən maraqlısı, şübhəsiz ki, Fəxrəddin Gurganinin “Veys və Ramin” poemasıdır. Bu əsər sonrakı romantik poeziyanın inkişafına, o cümlədən Nizaminin yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir.”

Azərbaycan alimi Q. Beqdeli isə yazır: “Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsəri bəzi epizodlar və tarixi hadisələr etibarilə Fordovsi “Şahnamə”si ilə, süjet və kompozisiya cəhətdən isə Gurganinin “Veys və Ramin” poemasındakı iki-üç epizodla səsləşir. Aydındır ki, heç bir şairin əsəri şifahi və yazılı ədəbi ənənələrdən təcrid olunmuş halda yaranmamışdır. Nizami də öz yaradıcılığının formalaşmasında və kamilləşməsində özündən əvvəlki Şərq şerinin nailiyyətlərindən, böyük sənətkarların bədii təcrübəsindən və şifahi xalq yaradıcılığı ənənələrindən bacarıqla istifadə etmişdir. Lakin, bəzi tədqiqatçıların, Nizaminin “Xosrov və Şirin”ini Firdovsinin “Şahnamə”sinin bir hissəsinin təkrarı və ya Gurganinin “Veys və Ramin”inin təsiri ilə yazılmış bir əsər kimi qələmə verməkləri, əlbəttə ki, səhv yanaşmadır.”

İran alimi Məhəmməd Cəfər Məhcub deyir ki, “Fəxrəddin Gurganinin “Veys və Ramin” poeması üçün seçdiyi vəzn çox bəyənilmişdir. Belə ki, aşiqanə məsnəvi yazan şairlərin ən şöhrətlisi, “Xosrov və Şirin”in müəllifi Nizami Gəncəvi də onun vəznini və bəzi tərkib hissələrini təqlid etmişdir.” Əli Əkbər Şəhabi isə yazır: “Qəhrəmanları aşiq Ramin və məşuqə Veys olan bu məsnəvidə Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsərinin əksinə aşiq və məşuqənin heç birində həqiqi eşq və insani səciyyədən bir iz də yoxdur. Məhz buna görə də, Nizami öz dastanında hər şerdə Şirinin iffət, namus və sədaqətindən danışanda Veysi məzəmmət edir. Onun əri ola-ola əyyaşlığa qurşanıb özünü başqasının ixtiyarına verməsini pisləyir.”

Vəhid Dəstgerdi bu iki əsəri müqayisə edərkən qeyd edir ki, “Nizamidən xeyli qabaq Fəxrəddin Gurgani “Veys və Ramin” əsərini nəzmə çəkmişdir. Ancaq bu əsər “Xosrov və Şirin” bərabərində o qədər kiçik, o qədər zəifdir ki, ruzigarın nəzərində tamamilə unudulmuş, quruca adı qalmışdır. Həqiqətdə isə, Yəmən əqiqi qarşısındakı atəşböcəyinə və günəş müqabilindəki bir qarı çırağına bənzər.”

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mğvzusu, Bakı, Elm, 1970
• Julie Scott Meisami, Medieval Persian Court Poetry, Princeton, 1987.
• Vladimir Minorsky, "Vis u Ramin: A Parthian Romance," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. XI, 1943–46, pp. 741–63; Vol. XII, 1947–1948, pp. 20–35; Vol. XVI, 1954, pp. 91–92; "New Developments". Vol. XXV, 1962, pp. 275–86.

• Fars ədəbiyyatı
• Şahnamə (digər epik fars poeması)