Ailəsi və əsil-nəsəbi

Bu nəcabətli ailənin əcdadı hələ qədimdən başlayaraq Nəcəf-əşrəf, Qum, Ərdəbil, Qəzvin, Xalxal, Rəşt, Tehran və başqa şəhərlərdə məs­kunlaşmış və mənəviyyatda öncül olub, müvəffəqiyyətlə ədəb və elm öyrənmişlər. Bütün zamanlarda bu ailədə çoxlu fəqih, , şair, və sair peşə sahibləri müşahidə olunub. Onların istər din, istərsə də dünyəvi elmlərdə xüsusi ləyaqətləri və müvəffəqiyyətləri vardır. Onlardan bir çoxu müxtəlif dəqiq elmlərdə də yüksək elmi məqamlara çatmışlar.

Bu sülalədən olan böyük şəxsiyyətlər haqqında tarixi və təhqiqi kitab­larda yazılara rast gəlmək təəccüblü deyil. Bu şəxsiyyətlər barəsində olan yazılarda onların təfəkkürü və səciyyəvi istedad sahibi olmaları ehtiram və təşəkkürlə qələmə alınmışdır.

Təvəllüdü və adı

Onun adı Məhəmməd ibn Məhəmməd Təqi ibn Murtəza ibn Nəqdəli ibn Mirəli ibn Hüseyndir. O böyük şəxsiyyət Musəvi seyyidlərindən­dir. Onun nəsli Musa ibn Cəfərin (ə) övladı, Murtəza ləqəbli, Seyyid İb­rahim Əsğərə çatır. O hicri qəməri tarixi ilə 1347-ci ilin rəcəb ayının 10-da (miladi 1928-ci il) o zamanlar "Darül-irşad" kimi məşhur olan Ərdəbil şəhərində dünyaya göz açmışdır.

Babası

Onun babası Ayətullahül-üzma öz dövrünün mərcəi-təqlidi idi. O Nəcəf-əşrəf şəhərindən Ərdəbilə qayıt­dıqdan sonra böyük bir elmi mədrəsə təsis etdi. Bu məntəqənin tanın­mış şəxsiyyətlərindən çoxu bu mədrəsədə elm öyrənmiş və yüksək el­mi dərəcələrə nail olmuşlar. Bərəkətli mədrəsənin şöhrəti o qədər dillər əzbəri oldu ki, Cənubi Azərbaycandan əlavə Qafqaz, Qarabağ, Bakı, Şirvan, , Naxçıvan, Lənkəran və bu kimi başqa yerlərdən də elm və mərifət öyrənmək istəyənlər buraya axışdılar! Bu alim və tələbələrin çoxu sovet hakimiyyətinə tabe olan məntəqələrdən idilər. Hakimiyyətdə olan ate­ist, kommunist və marksistlər məscid, hüseyniyyə və dini mədrəsələri məhv edir, alimləri isə qətlə yetirir və ya sürgün edirdilər. Şeyx Mürtəza Ənsarinin tələbələrindən olan Seyyid Murtəza Xəlxali bir çox kəramət sahibi idi. O hicri qəməri tarixi ilə 1317-ci ildə dünyası­nı dəyişdi və öz əcdadının dəfn edildiyi Ərdəbilin qədim tikintilərin­dən olan "Cümə məscidi" adlanan mədrəsədə dəfn edildi.

Atası

Onun atası Ayətullahül-üzma Seyyid Məhəmməd Təqi Müfti-şiə Ərdə­bil məntəqəsinin rəhbəri və mərcəi-təqlidi idi. Fiqh və usul elminə aid çoxlu əsərlər yazmışdır. Bunlardan "Şəcərətüt-təqva" və "Zəxirətül-üq­ba" adlı iki əməli göstəriş risalələrini misal göstərmək olar. Birinci risa­lə hicri qəməri tarixi ilə 1336-cı il zil-hiccə ayının 18-də və ikinci risalə isə hicri qəməri tarixi ilə 1344-cü ildə çap olunub. O Axund Xorasani, Seyyid Kazim Yəzdi və Seyyid Məhəmməd Fişarəki İsfahaninin tələbə­lərindən olub. Böyük alim, hicri qəməri tarixi ilə 1361-ci ildə vəfat et­mişdir.

Anası

Onun anası "Seyyidül-üləma" ləqəbi ilə məşhur olan seyyid Baqir Ərdə­bili Nəcəfinin qızıdır. Seyyid Baqir Ərdəbili Nəcəfi hicri qəməri tarixi ilə 1325-ci ildə öz ustadı, görkəmli mərcəi-təqlid Şeyx Məhəmməd Təqi Şirazidən dərs almağa nail olmuşdur. Seyyid Baqir Ərdəbili Nəcəfi Ayətullah Seyyid Həbibullah Əthari Ərdəbilinin oğlu, mühəqqiq Kərə­ki Amulinin bacısı oğlu olan müctəhid, Seyyid Hüseynin nəvələrindən­dir. Mühəqqiq Kərəki Amuli Səfəvi padşahı şah Təhmasibin zamanın­da yaşamışdır.

Əmiləri

Biz burada onun əmilərindən ikisini qeyd etməyi məqsədəuyğun bili­rik: Birinci: Kamil fəqih olan Ayətullah Seyyid Əhməd Muctəhid. O Şeyx Həsən Mamaqani və Fazil Şərəbyaninin tələbələrindən idi. Keçmişdə möminlərin iqtisadi vəziyyəti çətin olan vaxt öz uzaqgörənliyi və gözəl tədbirləri ilə onların vəziyyətini nizamlayırdı. İkinci: Ayətullah Seyyid Musa Fəqih Murtəzəvi. Abid, arif və zahid olan bu şəxs öz görkəmli ustadlarından və tanınmış mərcəi-təqlidlər­dən olan Ayətullah Seyyid Əbulhəsən İsfahani, Mühəqqiq Naini və Mühəqqiq İraqidən ictihad icazəsini almışdır.

Övladları

Allah-Təala ona yeddi oğlan övlad əta etmişdir ki, onların üçü İslam elmləri alimlərindəndir. O üç nəfər bunlardır: - Höccətul-İslam vəl-muslimin Seyyid Məhəmməd Təqi. - Höccətul-İslam vəl-muslimin Hacı Seyyid Məhəmməd Zəki. - Siqətül-İslam Seyyid Əbülfəzl.

Cavanlıq dövrü

Hicri qəməri tarixi ilə 1361-ci il zil-qədə ayının 29-da İmam Məhəm­məd Təqinin (ə) şəhadətinə təsadüf edən gün Ayətullahül-üzma Müf­ti-şiənin atası dünyasını dəyişdi. Onun vəfatı münasibətilə ümumi əzadarlıq elan olunaraq, qırx gün matəm məclisi bərpa olundu. Bu məc­lisin sonuncu günü Müfti-şiə İslamın əziz Peyğəmbərinin (s) libası sa­yılan, ruhanilik libasını geyinmək iftixarına nail oldu və görkəmli din xadimi, mərcəi-təqlid olan Ayətullahül-üzma Seyyid Yunis Ərdəbili əm­maməni ona təqdim etdi. O zaman, Ərdəbil şəhərində sakin olan Sey­yid Yunis sonradan müqəddəs Məşhəd şəhərinə köçdü. Hicri-qəməri tarixi ilə 1363-cü ildə o, alim əmisi Seyyid Musa Fəqih Mürtəzəvinin icazəsi ilə atasının "Bazar məscidi" kimi məşhur olan məscidinin və "Seyyid Əhməd məscidi"nin axundluğunu öz öhdəsinə götürdü. Cavanlıqda xoşrəftar, gözəl əxlaqlı, eyni zamanda alimlərin nəslindən olduğu üçün əhali onun İmamlıq etdiyi camaat namazına xüsusi bir eh­tiram və izdihamla yetişir və xüsusi hörmət edirdilər. Camaat özünün və ya ailəsinin problemlərini həll etmək üçün ona mü­raciət edirdilər. Bunlardan əlavə o, camaat arasında təqva və iffəti, alim və tələbələr arasında isə fəzilət və ədalətli alim kimi tanınırdı.

Əxlaqi xüsusiyyətləri

O, adətən az danışır, elmi müzakirə və ya Allah zikrindən başqa söh­bət etmir. Məclislərdə, qədim alimlərin davranış tərzi, onların həyatın­dan ibrətli hadisələr yaxud fiqhi məsələlər və hədislər danışır. Həmişə düşünür və təqva yolunu tutur. O, düz danışan, müstəqil fikirli və öz rəyini sərbəst şəkildə bəyan edən bir şəxsdir. Xalqın, xüsusi ilə öz dostları arasında təqva və ibadətlə özünə rəğbət qazanmışdır.

Təhsil dövrü

Ayətullahül-üzma Müfti-şiə cənabları, güclü zəkaya malikdir, elm və təhsildə zərif elmi məqamları belə gözdən qaçırmır. Dahi və zəkalı ol­ması, onun simasından açıq-aşkar hiss olunur. O, ibtidai, orta və ali di­ni təhsilini Ərdəbil şəhərinin böyük alimlərindən almışdır. Onların da bir çoxu onun atası Ayətullah Seyid Məhəmməd Təqi Müfti-şiənin tələ­bələrindən idilər. O, Şeyx Murtəza Ənsarinin qələmə aldığı "Ər-rəsail" kitabını Ayətul­lah Şeyx Qulam Hüseyn Qərəvidən və Şeyx Murtəza ibn Məhəmməd Əmin Ənsarinin yazdığı "Əl-məkasib" kitabını isə, öz əmisi Ayətullah Seyid Musa Fəqih Murtəzəvidən dərs almışdır.

Qum şəhərinə köçməsi

Hicri qəməri tarixi ilə 1367-ci ildə müqəddəs Qum şəhərinə köçdü və o dövrün görkəmli mərcəi təqlid və dahi alimlərinin dərslərində iştirak et­di. Biz burada onların bəzilərinə işarə edirik: - Ayətullahül-üzma Seyid Hüseyn Təbatəbai Burucerdi cənablarının fiqh elminin "Namaz" mövzusu dərslərində iştirak etmişdir. - Ayətullahül-üzma Seyid Məhəmməd Höccət Kuhkəməri cənablarının fiqh elminin "Müamilə" mövzusu dərsində iştirak etmişdir. - Ayətullahül-üzma Seyid Ruhullah Musəvi Xomeyni cənablarının "Üsul" dərsində iştirak etmişdir. - Ayətullahül-üzma Seyid Məhəmməd mühəqqiq Damad cənablarının fiqh elminin "Təharət" mövzusundakı dərsində iştirak etmişdir. - Əllamə Seyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbainin "Təfsir" və "Fəlsəfə" dərslərində iştirak etmişdir. O zaman Ayətullahül-üzma Müfti-şiə təkcə təhsillə deyil, həm də təd­rislə məşğul olurdu. O, ali səthdə "Ər-rəsail", "Əl-məkasib 1" "Kifayə­tül-üsul 2" və "Mənzumə" kitablarını tədris edərək görkəmli tələbələr yetişdirdi.

Nəcəf-əşrəf şəhərinə köçməsi

Rəbiül-əvvəl ayının 16-da ictihad dərslərini kamilləşdirmək üçün İs­lam elmlərinin mənbəyi və İmam Əmirəl-möminin Əlinin (ə) şəhəri olan Nəcəf-əşrəf şəhərinə yollandı. Ayətullahül-üzma Müfti-şiə cənabları, o dövrün görkəmli və tanınmış mərcəi təqlidlərinin dərslərində iştirak etdi. Burada onların bəzisinə işa­rə edirik: - Ayətullahül-üzma Seyid Möhsün Təbatəbai Həkim. - Ayətullahül-üzma Seyid Mahmud Şahrudi. - Ayətullahül-üzma Seyid Əbulqasim Xoyi. - Daha çox Ayətullahül-üzma Hillinin fiqh dərsində, təqribən 10 il müddətində iştirak etmişdir. O, ustadı Ayətullahül-üzma Hillinin dərslərinə izahlar yazmış və onun tələbələrinin ən savadlılarından biri hesab olunurdu. Ayətullahül-üzma Müfti-şiə hicri qəməri tarixi ilə 1388-ci ildə həcc ziya­rətindən qayıtdıqdan sonra Ayətullahül-üzma Hillinin hövzəvi dərsləri­ni bitirdi. Sonra özü müstəqil şəkildə fiqh və üsul elmlərini tədris etmə­yə və qələmə almağa başladı.

Vətənə qayıdışı

Hicri-qəməri tarixi ilə 1379-cu ildə Ərdəbilin tanınmış dindarlarından bir dəstəsi Nəcəf şəhərinə gedərkən Ayətullahül-üzma Həkimin görü­şünə getdilər. Onlar görüş əsnasında Ayətullahül-üzma Həkimdən Ayətullah Müfti-şiəni öz nümayəndəsi olaraq Ərdəbilə göndərməyi xa­hiş etdilər. Mərhum Həkim, onun Nəcəf-əşrəfdə qalmasını istəməsinə baxmayaraq camaatın təkidini və ona olan ehtiyacı nəzərə alaraq, onla­ra razılıq verib Ayətullah Müfti-şiəni Ərdəbil şəhərinə yolladı. Hicri qəməri tarixi ilə 1380-ci ildə dahi şiə alimi Ayətullahül-üzma Bu­rucerdi vəfat etdi. Bundan sonra Cənubi Azərbaycanda yaşayan mö­minlər, Ayətullahül-üzma Həkimin şəri və ictimai məsələlərdə fətva və nəzərlərini bilmək üçün, Ayətullah Müfti-şiəni vasitəçi bilərək ona mü­raciət edirdilər. Ayətullahül-üzma Müfti-şiə bir il yarım Ərdəbil şəhərində qaldıqdan sonra, öz tədqiqat və təhqiqat işlərini təkmilləşdirmək üçün Nəcəf-əş­rəf şəhərinə qayıtdı.

Nəcəf-əşrəf şəhərindən çıxarılması

Hicri qəməri tarixi ilə 1396-cı ildə İraqın hakim rejimi Nəcəf-əşrəf elmi hövzəsinin bağlanması barədə qərar qəbul etdi. Çoxlu alim, müctəhid və filosofları özündə cəm edən bu hövzə, Əhli-beyt (ə) məktəbinin möhkəm elmi sütunlara malik olan bir mərkəzi idi. O zaman milliyyəti İran, Hindistan, Türkiyə, Pakistan və Əfqanıs­tan tələbələrin "əcnəbi" olma bəhanəsi ilə deportasiya olunması əmri verildi. Bundan əlavə bəzi tanınmış şəxsiyyətlər həbs edildi və ya nəza­rətə alındı. O cümlədən Ayətullahül-üzma Müfti-şiə bir çox alim və tə­ləbələrlə birgə neçə gün həbsxanada saxlandıqdan sonra İrana deporta­siya edildilər.

Qum şəhərinə qayıtması

O, İrana qayıtdıqdan sonra, şəri vəzifəsinə əməl etmək, dərslə məşğul olmaq, nəfsi saflaşdırmaq, kitab yazmaq, camaatın ehtiyaclarını təmin etmək və ictimai problemlərini həll etmək üçün, Qum elmi hövzəsi və Həzrət Məsumənin (ə) hərəmi yaxınlığında məskunlaşdı. Şiə aləminin görkəmli mərcəi təqlidi Ayətullahül-üzma Xoyi vəfat et­dikdən sonra, Ayətullahül-üzma Səbzvari, müctəhidlik icazəsi vermək, İranın daxilində və xaricində şəri vəkil və nümayəndə təyin etmək və məsələ və suallara cavab vermək vəzifəsini Ayətullahül-üzma Müfti-şiə cənablarına tapşırdı.

Ayətullahül-üzma Müfti-şiə, dərslərində iştirak etdiyi ustadlarının fiqh və üsul dərslərini əxz etmiş və onları toplayaraq izah etmişdir. Onun bu əməyi hövzə və fənn alimləri tərəfindən bəyənilmiş və yük­sək qiymətləndirilmişdir. Onun aşağıda sayılan əsərlərindən birinci beş əsəri Qum şəhərində, di­gərləri isə Nəcəf-əşrəf şəhərində olduğu dövrdə qələmə alınmışdır: - "Kitabül-bey" (alver hökmləri), Ayətullahül-üzma Höccət cənabları­nın ali səth üçün nəzərdə tutulan dərsinin izahı. - "Kitabüs-səlat" (namaz hökmləri), Ayətullahül-üzma Seyid Hüseyn Təbatəbai Burucerdi cənablarının ali səth üçün nəzərdə tutulan dərsi­nin izahı. - "Kitabüt-təharət" (təharət kitabı), Ayətullahül-üzma Seyid Məhəm­məd mühəqqiq Damad cənablarının ali səth üçün nəzərdə tutulan dər­sinin izahı. - "Elmül-üsul" (üsul elmi). O, bu kitabda Ayətullahül-üzma Seyid Ru­hullah Musəvi Xomeyni cənablarının ali səth üçün nəzərdə tutulan üsul dərsini, xüsusilə "Məbahisul-əlfaz" və "La cəbrə və la təfviz" böl­məsini əqli və şəri dəlillərlə izah etmişdir. - Təliqatül-ustazil-əllamə", "Mənzumə" və "Əsfarül-ərbəə" kitabının fəl­səfi əsasları barədə Əllamə Seyid Məhəmməd Hüseyn Təbatəbainin nəzərlərinin izahı. - "Səfər və camaat namazı" və həccin mühüm məsələlərinin bəzisi haq­qında Ayətullahül-üzma Seyid Mahmud Şahrudi cənablarının ali səth üçün nəzərdə tutulan dərsinin izahı. - Ayətullahül-üzma Seyid Əbulqasim Xoyi cənablarının ali səth üçün nəzərdə tutulan üsul dərsinin tam izahı. - Ayətullahül-üzma Şeyx Hüseyn Hilli cənablarının "Bey" (alver), "Xi­yarat" (ixtiyarlar) və "Ürvətül-vüsqa" kitabının "Təharət" bölməsinin ali səth üçün nəzərdə tutulan dərsinin izahı. - "La zərər və la zirar" qaydası haqqında risalə. - Axund Xorasaninin "Kifayətül-üsul" kitabının şərhi. - "Əl-libasül-məşkuk" (şəkkli paltar) risaləsi. - "Fürıf ül-ilmül-icmali" adlı risalə. - Fiqh elmində olan "iqrar", "Riza" və başqa mühüm qaydalar haqqında risalə. - "Əl-fiqhül-məbsut" kitabı. Alim bu kitabda fiqhi məsələlərə xüsusi tərzlə yanaşmış və onları araşdırmışdır. Kitabın əvvəlində Quran ayələ­ri, hədislər, üsul elminin qanunları və şəri dəlillər özünə geniş yer al­maqla yanaşı, onlar izah edilmiş və əməli göstərişlər ətraflı şəkildə şərh olunmuşdur. - "Tovzihül-məsail" (əməli göstərişlər) risaləsi. Bundan əlavə bu görkəmli alim əxlaq elmində və nəfsin saflaşdırılması haqqında bir sıra kitablar yazmışdır ki, hələ çap olunmayıb. Allah Təaladan istəyirik ki, o kitabların çap olunmasında yardımçı ol­sun!

Ayətullahül-üzma Müfti-şiə cənabları, görkəmli alim və mərcəi təqlid­lərdən müctəhidlik icazəsini almışdır. Alimlərin onun üçün yazdıqları icazənamələrdə bu alimin elm və təqvada uca məqama sahib olması ba­rədə yazılar öz əksini tapır. O alimlər Ayətullahül-üzma Müfti-şiə cə­nablarının uca mənəvi-əxlaqi məqamlarını, təhqiqatçı, nəzər sahibi ol­masını və əxlaqi xüsusiyyətlərini xüsusi ilə vurğulamışlar. Hətta görkəmli mərcəi təqlid və alimlərin bəzisi onunla mühüm məsələ­lərdə məsləhətləşirdilər. Ayətullahül-üzma Seyid Mahmud Şahrudi hic­ri qəməri tarixi ilə 1390-cı il zil-qədə ayının 26-da onunla bağlı yazdığı məktubda bildirir: "Nəcəf elmi mədrəsəsinin ona və onun kimi böyük alimlərə ehtiyacı çoxdur. Buna görə mən onun Nəcəfdə qalmasını vacib sayıram".

Ayətullahül-üzma Müfti-şiə cənabları imkansız şəxslərə xidmət və kö­mək etməkdə çox çalışır. O, məktəb və xeyriyyə cəmiyyətlərinin inşa­sında, məscid və tibb məntəqələrinin tikilməsində mühüm rola malik­dir. O bəzi alimlərə, ehtiyacı olan və imkansız şəxslər üçün nəzərdə tutu­lan xeyriyyə tədbirlərində xüms pulundan xərcləməyə icazə verib. Sonda mərhum Ayətullahül-üzma Səbzvari cənablarının onun şəxsiy­yəti haqqında buyurduğu sözlə kifayətlənirik: "Siz kamil və ləyaqətli şəxssiniz və sizin yaxşı işlərinizdən razıyıq".