Cəbrayıl rayonunun adı rayonun mərkəzi olan Cəbrayıl kəndinin adından götürülmüşdür. Cəbrayıl kəndinin əsasını qoymuş Cəbrayıl ata VIII əsrdə yaşamış Sultan Əhməd adlı bir hökmdarın yaxın adamlarından biri olmuş və Ziyarət dağından Araz çayına qədər ərazilər Cəbrayıl ataya və onun övladlarına məxsus olub. Bu müqəddəs şəxs hələ öz sağlığında böyük hörmət sahibi olub, vəfat edərkən öz mülkünün axar-baxarlı bir yerində - Alpaşa dağının üstündə dəfn edilmişdir. Cəbrayıl kəndinin şimalında "Cəbrayıl ata" adı ilə məşhur olan bu məqbərənin uzunluğu 4,5 metr, eni 2,4 metr, hündürlüyü 1,8 metrdir ki, oradakı məzar və qədim yaşayış yerlərinin izləri indiyə qədər qalır. Cəbrayıl atanın Mirzəcan, Yarəhməd, şahvələd, Bünyad, Qurban, Xubyar, Hasan və b. adlı oğlanları olduğu mənbələrdə göstərilir. Sonralar onun adından Cəbrayıllı tayfası formalaşmışdır. Orta əsrlərdən bəhs edən mənbələrdə məşhur şahsevən, Cavanşir, Əfşar və b. tayfalarla yanaşı, Cəbrayıllı tayfasının da adı çəkilir. Rus imperiyası işğaldan sonra vergi yığmaq məqsədilə siyahı tərtib edərkən (1823-cü il) Cəbrayıllı tayfasında 17 tirə, 443 ev, 2200 nəfərdən ibarət əhalini qeydə almışdır. XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin 50-ci illərində Cəbrayıl kəndinə Qıraxdın da deyilmişdir. Bu da 1831-ci ildə Daşkəsən kəndində "Karantin" (qırx gün deməkdir) idarəsinin yaranması və 1848-ci ildə həmin idarənin Cəbrayıl kəndinə köçməsi ilə əlaqədardır. Yerli əhalinin dili dönmədiyindən "Qraxdın" kimi tələffüz etmişlər. Cəbrayıl ərazisi Midiya (e.ə. VII-IV əsrlər), Əhmənilər imperiyasının (e.ə. IV-III əsrlər), Albaniya (e.ə. IV-III əsrlər) dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. Albanların dövründə Cəbrayıl ərazisi Pazkank, Əhristan və Dizak adlanan mahalın tərkibində olub. 971-1086-cı illərdə Cəbrayıl Şəddadilərin, 1250-ci illərdən monqolların, 1387-ci ildən Teymurilərin, 1412-ci ildən Qaraqoyunluların, 1478-ci ildən Ağqoyunluların və nəhayət, 1501-ci ildən Səfəvilərin tərkibində olmuşdur. 1841-ci ildə Cəbrayıl ərazisi Mərkəzi Şamaxı şəhəri olan Xəzər vilayətinin, 1846-cı ildə isə Şuşa qəzasının tabeliyinə verilmişdir. 1873-cü ildə Cəbrayıl və ona qonşu olan ərazilər Şuşa qəzasının tabeliyindən çıxarılıb Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının tərkibində müstəqil Cəbrayıl qəzası təşkil edildi. Bu dövrdə Cəbrayıl qəzasının ərazisi 66,3 min kv.km, əhalisi 66360 nəfər olmuşdur. Qəza indiki Füzuli, Xocavənd, Qubadlı, Zəngilan rayonlarının ərazilərini əhatə edirdi.

Alimlərin fikrincə, Cəbrayıl əraziləri insanın formalaşdığı yerlərdən biri olmuşdur. Belə ki, məşhur Azıx mağarasının Cəbrayıl qəzası ərazisində olması, eyni zamanda Dağ Tumas kəndi yaxınlığındakı yaşayış üçün təbii məhsulların və əmək alətlərinin bol olduğu “Nəfəsli dərə” deyilən ərazidə yerləşən “Divlər sarayı” mağarası deməyə əsas verir ki, ibtidai insanın yaşadığı yerlərdən biri də məhz Cəbrayıl ərazisidir. Bəzi tədqiqatçılara görə, Azıxda yaşayan ulu əcdadlarımızla “Divlər sarayı”nda yaşayan qədim insanlar arasında müəyyən əlaqələrin olması istisna deyildir. Rayonun Diridağı zonası, Ziyarət və Gordubaba dağ əraziləri yaşayış üçün əlverişli olmuşdur. Bunlar bitki örtüyü ilə daha zəngindir. Diridağın cənub ətəklərində, Arazboyu zolaqlarında, Qız qalası yaxınlığında, hətta XX əsrin əvvəllərinə qədər də keçilməz meşələr var imiş. Fikrimizcə, bu dağın Diri adlandırılması da burada insanın yaşaması üçün hər şəraitin olması ilə bağlıdır. Şübhəsiz ki, hələ Cəbrayıl yer adının formalaşmasından çox-çox əsrlər öncə bu torpağın insanları ayrı-ayrı yaşayış məskənləri salmışlar.

Еrməni işğalına (1993) qədər rayonda 72 ümim təhsil - 1 peşə,3 musiqi məktəbi,12 mədəniyyət evi,32 klub, 78 kitabxana fəaliyyət göstərirdi. 127 tarixi memarlıq abidələrindən Cəbrayıl şəhərindəki Sultan Məcid hamanını, Xudyarlı kəndindəki Dairəvi və səkkizguşəli turbələri (XIX əsr), Şıxlar kəndində Dairəvi turbəni (XIV əsr), Xudafərin korpulərini (erkən orta əsrlər), Diridağdakı Qız qalasını, Dağ Tumas kəndindəki Başıkəsik kumbəzi, Gordubaba dağındakı məzarı,dini abidələrə «Hacı Qaraman», «Cəbrayıl ata», «Dul-dul», «Mazannənə» ziyarətgahlarını misal gostərmək olar.

Rayon ərazisində qədim arxeoloji abidələr də movcuddur. Dağ Tumas kəndi yaxınlığındakı «Divlər sarayı», Mahmudlu kəndi yaxınlığındakı «Canqulu» və «Qumtəpə» kurqanları, Tatar kəndi yaxınlığındakı Siklop tikililərini, Cəbrayıl şəhəri yaxınlığındakı «Ağoğlan»ı, Dağtumas kəndi yaxınlığındakı «Tumas ata»nı misal gostərmək olar.

1993-cü il avqustun 23-də erməni qəsbkarları tərəfindən işğal olunan Cəbrayıl rayonu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti,Ali Baş Komandan İlham Əliyevin uğurlu siyasətinin nəticəsi olaraq 4 oktyabr 2020-ci ildə rayonun mərkəzi və bir sıra kəndləri işğaldan azad olunaraq yenidən Azərbaycan torpaqlarına birləşdirildi.

Qalanın yan-yörəsindəki tikintiyə mane olacaq dağ silsilələri,təpəliklər hündürlüklərindən asılı olmayaraq ustalıqla təmizlənib. “Qala dağı” isə göz dağı kimi Qız qalasız qalıb. Əslində isə, nəinki Qız qalası, heç onun zirvəsində qərar tutduğu bu dağ belə tikintinin aparılmasına mane olmur. Layihə müəllifləri səbəb kimi yanlış olaraq burada inşa ediləcək “Qız qalası” və “Xudafərin” su qovşaqlarının, SES-in tikintisini göstərə bilərlər. Bunun heç bir əsası yoxdur və tarixi-mədəniyyət abidələri kimi nə Xudafərin körpüləri,nə də Qız qalası su qovşaqlarının inşasına heç bir maneçilik törətmir. Ən əsası isə tarix-mədəniyyət abidələri olduğu üçün onlara toxunulmamalı idi.

Nəzərə alsaq ki, bu tarixi abidələr uzun müddət ermənilərin işğal etdikləri ərazidə yerləşmişdi və işğalın ilk illərində Qız qalasının bir tərəfi düşmənlərimiz tərəfindən təcavüzə məruz qalmış,partladılmışdı. Deməli, bu gün qalanın tamamilə yerlə yeksan edilməsində məqsəd tariximizi yaşadan abidələrdən bir kimi onu məhv etmək olub. Bu iyrənc əməllərini ortaya qoyan erməni vandalları bir daha kimliklərini göstərdilər.

Bir məsələni xatırlatmaq istərdim. Məlum olduğu kimi, bu tipli qalalar adətən müdafiə isehkamı xarakteri daşıyırlar. Amma söhbət nələrin və kimlərin müdafiəsindən gedir? Hansı tarixi şərait belə bir qalanın inşasını zəruri edib? Onu kim tikdirib? Görəsən, Araz çayının sahilində, Güney Azərbaycanla Quzey Azərbaycanın qovuşuğunda yerləşən Qız qalası niyə indiyənəcən (işğaldan əvvəlki dövr nəzərdə tutulur) tədqiq edilməyib? Ümumiyyətlə, buna cəhd olunubmu? Bəlkə, vaxtında araşdırılsaydı tariximiz üçün yeni, sanballı, gərəkli materiallar əldə etmiş olardıq. Kim bilr, tariximizin müəyyən qatları elə bu cür qalalarda gizlənib, öz tədqiqatçılarını gözləyir…

Diri dağındakı qala artıq yoxdur. Bundan sonra daha ondan danışmamaq da olar. Ancaq ölkəmizin işğal altında olmayan bölgələrindəki Qız qalaları barədə düşünək bəlkə? Şübhə etmirəm ki, bu cür qalalar adlarına uyğun spesifik xarakerə malik olmuşlar və məhz ona görə də maraq doğurmaya bilməzlər...

Haqqında sözügedən qala kökündən dağıdılması ilə şübhəsiz, araşdırılmayan, bilinməyən bir çox gizlinləri özü ilə birgə əbədi yoxluğa çəkib apardı. Ondan bizə yalnız dildən-dilə dolaşan əfsanələr, rəvayətlər qaldı. Gərək idi ki, XII əsrin bu daş yaddaşına yiyə çıxaydıq. Belə bir baş ağrısı uzun illlər Xudafərin körpüləri ilə bağlı da yaranıb. Ancaq xalqımızın və dövlətimizin körpülərin mühafizəsi yönündə birlik nümayiş etdirməsi bu körpülərin hələlik xilası ilə nəticələnə bildi.

Digər tərəfdən, Xudafərin körpülərinin mühafizəsi problemi beynəlxalq səviyyədə həllini tapdığından onun dağıdılmasına risk edilmədi. Təbii ki, Azərbaycan dövlətinin bu istiqamətdə apardığı məqsədyönlü iş uğurla nəticələndi. Qız qalasına bu səviyyədə münasibət olmasa da, o respublikamızın mühafizə tələb edən tarixi abidələrindən biri kimi qeydiyyata alınmışdı.

Siz indi təsəvvür edin: Əgər göz qabağında olan Qız qalası dağıdılırsa, işğal altında olunmuş Qarabağ bölgəsinin,o cümlədən Cəbrayıl rayonunun gözdən uzaq, necə deyərlər, əl çatmayan, ün yetməyən yerlərdəki tarixi-mədəniyyət abidələrinin taleyi nə gündədir?! Sizcə, qarı düşmənlərimiz - erməni fəndgirləri, vandalları onları xarabazara çevirib, dəfinələri talayıb, yerində gələcək yalançı erməni tarixinə əsas verə biləcək simvollar qoymayacaqlarmı? Düşünürəm ki, bu məsələni boş buraxmaq olmaz. Sözügedən su qovşağını inşa edənlərdən dövlət səviyyəsində cavab istənilməli, müvafiq elm adamları, ictimaiyyət rəyini bildirməli, kütləvi informasiya vasitələri problemi gündəmdə saxlamalıdırlar.

• Ağgüney
• Çatandaş dağı
• Xudafərin körpüləri
• Xudafərin su anbarı
• Diridağ (Cəbrayıl)