Pozitron - Haqqinda Melumat

Pozitron — elektronun antimaddəsidir. Pozitron $e^{+}$ (ingiliscə - positron) elektronla eyni kütləyə və əks işarəli yükə malikdir. Başqa maddə və antimaddə hissəciklərində olduğu kimi elektron və pozitron bir biri ilə toqquşduqda annihilyasiya (latın: “nihil” – “heç nə” deməkdir), yəni yox olma hadisəsi baş verir.

Ümumi məlumat

Bulud kamerası

Bulud kamerası qaz və buxar qarışığı ilə doldurulmuş qabdan ibarətdir. Kosmik şüalarla Yer səthinə enən yüksək enerjili hissəciklər qaba daxil olur. Hissəciklər buxar mühitindən keçərkən yol boyu mühitin molekullarını ionlaşdırırlar. Buxarın soyuması həmin ionların üzərində çox kiçik damlalar yığışmasına səbəb olur və beləliklə hissəciyin keçdiyi yol aşkarlanır.

İlk bulud kamerasını Şotlandiyalı fizik C.T.R. Wilson 19-cu əsrin sonlarında Kavendiş laboratoriyasında hazırlamışdır.

Pozitronun kəşfi

Bulud kamerasında ilk pozitronun fotosu

Britaniyalı fizik Pol Dirak (Paul Dirac) 1920-ci illərin sonunda elektronun davranışını tədqiq edərkən aşkar etdi ki, onun üzərində çalışdığı formulanın iki həlli var. Bu həllərdən biri mənfi yüklü hissəciyi təsvir etdiyi halda ikinci həll müsbət yüklü hissəciyə aid idi. Bu müəmma ancaq 1932-ci ildə həll olundu.

Rus fizik Dmitri Skobeltsın 1927-ci ildə kosmik şüa hissəciklərinin izlərinin fotolarını nümayiş etdirdikdən sonra amerikalı fizik Karl Anderson (Carl Anderson) 1930-cu ildə oxşar təcrübə aparmaq qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, ölçüləri 17 x 17x 3 sm olan bulud kamerası (Wilson kamerası) quraşdırdı.

Anderson kosmik şüaların bulud kamerasındakı izlərini tədqiq edərkən müşahidə etdi ki, izlərdən bəziləri müsbət yüklü hissəciklərə məxsusdur. Sonrakı tədqiqatlar bu izlərin müsbət "elektrona" aid olduğunu göstərdi və tədqiqatçı 1932-ci ildə elektronla eyni kütləli və əks yüklü hissəciyi aşkar etdiyini bildirdi. Beləliklə ilk antimaddə hissəciyi kəşf edilmiş oldu.

Müsbət “elektron” sonradan pozitron (ingilis: “positive electron” – “müsbət elektron” ifadəsinin qısa forması) adlandırıldı. Karl Anderson “pozitronu kəşf etdiyinə görə” 1936-cı il Nobel mükafatına layiq görüldü.

Xüsusiyyətləri

**Pozitronun kütləsi**
Ölçü vahidi	Dəyər
kq	9.109 382 91 × 10⁻³¹kq
enerji ekvivalenti – J	8.187 105 06 × 10⁻¹⁴J
enerji ekvivalenti – MeV	0.510 998 928 MeV

Pozitron $e^{+}$ müsbət yüklü, ½ hissəcikdir.
O, elektronla eyni kütləyə malikdir.

Pozitronun lepton nömrəsi -1-dir. Leptonlar – elektronun da daxil olduğu
elementar hissəciklər qrupudur. Bu qrupa daxil olan hissəciklərin lepton
nömrəsi 1, həmin hissəciklərə aid anti-hissəciklərin lepton nömrəsi -1-dir.

Davranışı

Pozitron antiatom daxilində

Almaniyada yerləşən DESY akseleratorunun qabarcıq kamerasında qeydə alınmış cüt yaranması. Foton (yaşıl) elektrona (göy) və pozitrona (qırmızı) çevrilir.

Bir protondan ibarət nüvə və onun ətrafında dönən elektron hidrogen atomunu yaratdığı kimi, bir antiproton və onun ətrafında dönən pozitron atomunu yaradır.

İsveçrədə yerləşən Avropa Nüvə Tədqiqatları Təşkilatında (CERN) 1995-ci ildə belə antihidrogen atomları əldə edilmişdir.

CERN laboratoriyasında ksenon atomlarını antiprotonlarla bombardman etdilər. Antiprotonların ksenon atomunun nüvəsi ilə toqquşmasından çoxlu yeni hissəciklər, o cümlədən elektron-pozitron cütləri də yarandı. Beləliklə antiprotonların olduğu mühitdə antielektronlar (pozitron) meydana gəldi.

Baxmayaraq ki, belə mühitdə antiprotonların pozitronları tutması ehtimalı çox aşağıdır, CERN laboratoriyasında bu hadisə baş verdi. İlk müvəffəqiyyətli təcrübədə 9 antihidrogen atomu (başqa sözlə, hidrogen antiatomu) yarandı.

Cütlərin yaranması

Foton kifayət qədər enejiyə malik olduqda o, maddə tərəfindən udularaq əks işarəli hissəciklər cütü yarada bilər.

Ən çox öyrənilmiş cüt yaranması fotondan elektron-pozitron cütünün yaranmasıdır (ingiliscə - pair production və ya pair creation).

\gamma \to \mathrm {e} ^{-}+\mathrm {e} ^{+}

Annihilyasiya

Elektron-pozitron annihilyasiyasını təsvir edən Feynman diaqramı

Hissəcik öz anti hissəciyi ilə qarşılaşdıqda annihilyasiya (ingiliscə - annihilation), yəni bu hissəciklərin bir birini məhv etməsi hadisəsi baş verir və bu zaman enerji ayrılır.

Elektron və pozitron qarşılaşanda bu iki hissəcik annihilyasiya edir. Nəticədə iki foton yaranır və fotonlar bir birinə əks istiqamətdə uzaqlaşırlar.

\mathrm {e} ^{-}+\mathrm {e} ^{+}\to 2\gamma

Pozitronium

Pozitronium

(ingiliscə - positronium) elektron-pozitron birləşməsidir və Ps kimi işarə olunur. e^-e⁺ birləşməsində pozitron müəyyən mənada proton rolunu oynayır (hidrogen atomundakı kimi). Belə birləşmələr çox qısa ömürlü (saniyənin on milyonda biri qədər) olurlar.

Positroniumun annihilyasiya edərək çevrildiyi müşahidə edilmişdir.

Pozitronun istehsalı

Pozitron təbii olaraq yaranır. Yerin atmosferinə daxil olan yüksək enerjili kosmik şüalar atmosferdəki atomlarla toqquşaraq başqa hissəcik cütləri ilə yanaşı elektron-pozitron cütünə də çevrilirlər. Bu hadisə Eynşteynin kəşf etdiyi E=mc² prinsipi ilə baş verir.

Bundan başqa, qeyri sabit elementlərdə (başqa sözlə, elementlərdə) gedən nüvə reaksiyası zamanı pozitron yaranır. Bu hadisə fəaliyyətinin nəticəsidir. Pozitron ayrılması ilə nəticələnən nüvə reaksiyası β⁺ parçalanma adlanır. β⁺ parçalanma zamanı atomun nüvəsində proton ⁺ buraxaraq neytrona çevrilir. W⁺ -dan isə pozitron və yaranır.

\mathrm {p} \to \mathrm {n} +\mathrm {e} ^{+}+\nu _{e}

İstifadəsi

Elektron-pozitron annihilyasiyası

Pozitrondan tibbi müayinə məqsədləri üçün istifadə edilir. (Positron Emission Tomography – PET Scan) adlanan qurğu vasitəsilə orqanizmin iltihab olan sahələri müəyyən edilir. Müayinə aparmaq üçün pasientə (sağlamlıq üçün zərərsiz miqdarda) radioaktiv maddə qarışdırılmış qlyukoza iynəsi vurulur. Pasientin orqanizmində radioaktiv maddə parçalanmağa başlayır və pozitron emissiyası (ayrılması) baş verir. PET skan ayrılan pozitronları tutaraq müayinə edilən orqanın təsvirini yaradır. Bu təsvir həkimə orqanda çatışmazlıq olub olmadığını müəyyən etməyə imkan verir.

Pozitronlardan akseleratorlarda istifadə olunur. Belə qurğulardan biri İsveçrədə CERN-də yerləşir və (Large Electron-Positron (LEP) collider) adlanır. LEP-də elektron-pozitron toqquşması vasitəsilə zəif qüvvə daşıyıcılarından biri olan əldə edilir.

İstinadlar

. . 2018-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr, 2013.
(PDF). . December 12, 1936. June 3, 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.
Don Lincoln, Understanding the Universe: from quarks to the cosmos, World Scientific, 2004, ISBN 981-238-705-6, p. 86
. Encyclopædia Britannica. 2015-05-01 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr, 2013.
. . 2018-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.
. (NIST). 2009-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.
John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153
Wolfgang Demtröder, Atoms, Molecules and Photons An Introduction to Atomic-, Molecular- and Quantum-Physics, , 2010, ISBN 978-3-642-10298-1, p.240
Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 11
. (MPQ). 2021-10-22 tarixində . İstifadə tarixi: 22 sentyabr, 2013.
Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 51
John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153
Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 11
Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 9
. . 2017-10-20 tarixində . İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.
John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153, p.209

Mənbələr

1.Дирак П.А.М. Принципы квантовой механики, перевод с англ., М.,1960.

2.Anderson C.D. “Science” 1932,V.76..N1967, p.233.

3.Anderson C.D. “Phys.Rev”, 1933, V.43, ser.2, N 6, p.491.

4.Мyakişev G.Ya, Buxovtsev B.B. Fizika kursu, 11-ci snif üçün dərslik. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı-1992, səh.244-246.

5.Физический энциклопедический словарь. Москва, (1965), том.IV, стр.86.

6.Rüstəmov S.S., Rüstəmov A.S., Rüstəmova Z.E. “Fizika”, abituriyentlər üçün vəsait, Baku-2010, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, (2010) səh.447.

Xarici keçidlər

Massachusetts Institute of Technology (MIT) Video (Bulud kamerasında kosmik hissəciklərin iz qoyması – Video)
2012-08-15 at the Wayback Machine University of Cambridge Department of Physics High Energy Physics (Bulud kamerasının quraşdırılma qaydası)
The Particle Adventure
High School Teachers at CERN
Science Photo Library (Elektron və pozitron izlərinin fotosu)

[Collins-1] . . 2018-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr, 2013.

[Nobel_lecture-2] (PDF). . December 12, 1936. June 3, 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.

[Lincoln-3] Don Lincoln, Understanding the Universe: from quarks to the cosmos, World Scientific, 2004, ISBN 981-238-705-6, p. 86

[Britannica-4] . Encyclopædia Britannica. 2015-05-01 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr, 2013.

[Nobel-5] . . 2018-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.

[NIST-6] . (NIST). 2009-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.

[7] John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153

[Demtröder-8] Wolfgang Demtröder, Atoms, Molecules and Photons An Introduction to Atomic-, Molecular- and Quantum-Physics, , 2010, ISBN 978-3-642-10298-1, p.240

[9] Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 11

[Plank-10] . (MPQ). 2021-10-22 tarixində . İstifadə tarixi: 22 sentyabr, 2013.

[11] Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 51

[12] John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153

[Gregersen-13] Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 11

[14] Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, ISBN 978-1615303335, p. 9

[15] . . 2017-10-20 tarixində . İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.

[Gribbin-16] John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153, p.209