Mixail Nüeymə 1889-cu ildə Livanda anadan olmuş, 11 yaşında təhsilini davam etdirmək üçün Rusiyaya getmiş, gənclik dövründə rus ədəbi mühiti ilə sıx surətdə bağlı olmuş, daha sonra Amerikaya köçərək uzun müddət orada yazıb yaratmış və zəngin bir həyat təcrübəsi topladıqdan sonra 1932-ci ildə yenidən vətənə qayıtmışdır. Onun həyatı da, yaradıcılıq fəaliyyəti də Şərq ilə Qərb arasında cərəyan etmişdir. M.Nüeyməni Azərbaycan oxucularına ilk dəfə təqdim edən professor Aida İmanquliyeva onu sadəcə bir ölkənin və müəyyən bir dövrün yazıçısı kimi deyil, bütövlükdə ərəb dünyasına, həm də Qərb mədəniyyətinə mənsub olan hərtərəfli bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirir: «Nüeymə özünü yalnız ərəb yazıçısı hesab etmirdi. O, özü deyirdi ki, bütün bəşəriyyət üçün yazır». M. Nüeymənin yaradıcılığı ilə tanışlıq onun fikir məkanı və maraq dairəsinin həqiqətən çox geniş olduğunu göstərir.

M.Nüeymə ərəb məhcər ədəbiyyatının digər əsas nümayəndələri kimi, milliyyətcə ərəb, dini mənsubiyyətinə görə xristiandır. Bir Şərq ölkəsində doğulmuş və ömrünün çox hissəsini Qərb ölkələrində keçirmişdir. Bu cəhətlər ona Şərq və Qərb sivilizasiyalarını eyni dərəcədə mənimsəməyə və öz daxili aləmində bu müxtəlif düşüncə tərzlərini birləşdirməyə imkan vermişdir. Təsadüfi deyil ki, onun əsərlərində (məs. «Son gün» əsərində qi-yamət haqqında mülahizələr) dindən bəhs edərkən, təkcə xristianlığa yox, həm də islama aid müddəalar və dəyərlər ehtiva olunur.

«Qalx və son gününə vida et» («Son gün») romanı müəllifin böyük fəlsəfi yük daşıyan bədii əsərlərindən biridir. Vida səhnəsi təkcə bu dünya ilə o dünyanın hüdudunda keçirilən hiss-həyəcanlar, insanın bu son anda ağlına gələn və həyatın mənasını ifadə etməyə iddialı olan müxtəlif hadisələrin dramatizmi baxımından deyil, həm də ümumiyyətlə həyatla ölüm arasındakı mübarizəni, həyatın hərəkətverici qüvvələrini ifadə etmək baxımından çox təsirli və ibrətamizdir.

İnsan ölməzdən qabaq yarımçıq qalmış işlərini xatırlayır və bunları başa çatdırmadan ölümün mümkünsüz və ya haqsız olduğunu əsaslandırmağa çalışır. Burada Qurani-Kərimin «Möminlər» surəsindən belə bir ayə yada düşür: «Onlardan hər kimi ölüm haqlayarsa, deyər: “Rəbbim geriyə qaytar məni. Yarımçıq qoyduğum işlərimi tamamlayım, yaxşı işlər görərəm” . Yəni insan ölüm məqamı çatandan sonra yox, həyatın ən şirin mə-qamlarında xeyirli işlər barədə, işlərini tamamlamaq barədə düşünməlidir.

«Nə olursa olsun, təkcə ölüm olmasın!» nidası bütün əsər boyu qəhrə-manın keçirdiyi hiss-həyəcanı çox gözəl ifadə edir. Çünki ölüm məhz zamanın qırıldığı məqamdır. M.Nüeymə əsərin qəhrəmanı doktor Musa Əsgərinin dili ilə «mən – zamanam, zaman da mənəm», – deyir. «Nə mən onu sona çat-dıra bilərəm, nə də o, məni». Digər tərəfdən zamanın kiçiyi və böyüyü yox-dur. Hər saat, hər dəqiqə, hər saniyə elə zamanın hamısıdır. Burada M.Nüeymə anın əbədiyyəti problemini çox gözəl qoyur. Çünki bir anda baş verənlər daha böyük zaman intervalında baş verənlərlə elə sıx bağlıdır ki, onu «keçmişindən və gələcəyindən qoparmaq mümkün deyil».

Əsərdə ölümü barədə qeybdən qərar verilmiş düşüncələri və qoyduğu suallar diqqəti öz fəlsəfi yönümü ilə cəlb edir. «Haradan gəlib, haraya gedirəm?», «Niyə olduğum kimi yox, başqa cür görünürəm?», «İnsan həyatı boyu hara getdiyini bilirmi, nə alıb-verdiyini və nə üçün alıb-verdiyini bilirmi?». Yaxud övladının şikəstliyini yada salaraq verdiyi suallar: «Fəqət onun günahı nədir?», «Valideynlərin günahına görə uşaq cəza çəkmə-lidirmi?». Bütün bu suallar nə üçünsə həyatla vidalaşmaq məqamında bir daha yada düşür və insan bu həyatda nə qazandığını, o dünyaya nə ilə get-diyini özü üçün aydınlaşdırmaq istəyir. Bu dünyanın faniliyi, gəldi-gedərliyi bir daha vurğulanır. Lakin bununla belə həyatın mənasız olmadığı, hətta o dünyanın da əslində bu dünyadakı həyatın bir növ davamı olduğu haqqındakı fikirlər müəllifin tam pessimizmə qapılmadığını göstərir.

M.Nüeymənin mifoloji və mistik mövzuya həsr etdiyi «Mirdadın kitabı» olduqca ciddi fəlsəfi problemlərin aydınlaşdırılmasına xidmət edir.

Bu əsərdə müəllif yenə də həyatın sonlu olmasından irəli gələn bir sıra fəlsəfi sualları cavablandırmağa çalışır. Nuh peyğəmbər bu dünyadan köçərkən öz övladları və nəvə-nəticələrinin simasında davam edən həyata nikbin bir nəzər salsa da və ürəyindən keçənləri icra etmək üçün oğluna müraciət et-sə də, içindəki bir qorxu hissini dilə gətirir. Sən demə, onun qorxusu, ölmək-dən yox, öldükdən sonra gələcək nəsillərin yaddaşından silinmək təhlükə-sindən irəli gəlir. Əgər «Son gün» romanında insan həyatının kəsilməsindən, başladığı işlərin yarımçıq qalmasından qorxurdusa və hər şey ölümlə, qəbirlə tamamlanırdısa, insana daha artıq ancaq o dünya haqqında düşünmək qalırdısa, bu əsərdə həyatın məhz bu dünyada – övladların fəaliyyəti ilə davam etdirilməsi ideyası önə çəkilir. Yəni insan əmin olsa ki, onun əməlləri davam etdiriləcək və başladığı işlər yarımçıq qalmayacaq, bu dünyadan rahat köçə bilər. Bir cəhət də önəmlidir ki, Nuh peyğəmbər onunla başlayan yeni nəslin, yeni həyatın təməlində məhz iman dayandığının unudulmasını is-təmirdi. Gələcək nəsillərə ötürülən ən böyük ərməğan din-iman, haqq-ədalət olmalı idi. Və insan bu dünyadan bu imanın yaşadığına əminlik hissi ilə getməlidir.

Professor Aida İmanquliyeva M.Nüeymənin təbiətə bağlılığından da-nışarkən, onun fəlsəfə ideyalarına da müraciət edir: «Nüeymə istirahət saat-larını təbiətin qoynunda keçirirdi. Təbiətlə ünsiyyətdən böyük ilham alır, da-xili rahatlıq və sevinc duyurdu: “Təbiət böyük alicənab, şan-şöhrət aşiqidir. Onu oxumağı bacaranlar üçün ən maraqlı kitabdır, biliyə can atanlar üçün ən kamil məktəbdir. Bütün müəllimlərdən ən yüksəkdə duran müəllim təbiətdir. Lakin bu, yalnız qulaqların eşidə bildiyindən çox eşidənlər, gözlərin görə bildiyindən çox görə bilənlər üçündür”».

Təbiətə bir kitab kimi baxılması fikri əslində islam fəlsəfəsinə xas olan çox mühüm ideyalardan biridir. Bütün həqiqətlərin mənbəyini ancaq Quran Kərimdə axtarmaq mövqeyindən çıxış edən ilahiyyatçılardan fərqli olaraq, bir çox görkəmli islam filosofları, o cümlədən, Məhəmməd İqbal, «iki kitab» ideyasını irəli sürür. Yəni vəhylə nazil olan Qurani Kərimlə yanaşı, Allahın yaratdığı təbiət də bir kitabdır ki, insanlara onu oxumaq üçün əql verilmişdir. Əlvani yazır: «Onlardan birincisi Allahın və-hyidir ki, burada dini əhəmiyyət daşıyan bütün məsələlər aydınlaşdırılır ; ikinci kitab isə O-nun yaradıcılığıdır (yəni təbiət universumu). Birinin digərinə istinad etmədən oxunması cəhdi bəşərə heç nə vəd etmir; nə ona sivilizasiyalı cəmiyyətin qurulması və qorunması üçün hərtərəfli olan, nə də sonrakı inkişaf və yenilənmə baxımından dəyəri olan bilik verə bilir. Faktiki olaraq, belə birtərəfli oxuma heç zaman insana nə Allahın xəlifəsi olaraq, nə də O-nun əmanətinin daşıyıcısı kimi vəzifəsini tam şəkildə yerinə yetirməyinə imkan verməz».

M.Nüeymənin təbiət haqqında belə bir fikir söyləməsi onun xristian olmasına baxmayaraq, islam fəlsəfəsinə də dərindən bələd olduğunu göstərir. Lakin çox təəssüf ki, müsəlman dünyası Qurani Kərimdə dönə-dönə tövsiyə olunan ikinci kitabın, yəni təbiətin də oxunmasına zərurəti nəzərə almamış və təhsil sistemində vəhylə verilmiş biliklərin öyrənilməsinə üstünlük vermişdir.

Qərb sivilizasiyası və Qərb təfəkkür tərzi ilə Şərq təfəkkür tərzinin uy-ğun gəlməyən məqamları heç də dini dəyərlərlə bağlı olmayıb, interpretasiyadakı fərqlərdən qaynaqlanır.

M.Nüeymə təbiəti bir müəllim kimi təqdim edir. Lakin bu müəllim normalda olduğundakından daha yüksək imkanlara malikdir. Belə ki, təbiət özündə gözlə görünən, qulaqla eşidilən məlumatlardan başqa, görülməyən və eşidilməyən, yəni hiss orqanlarının imkanları xaricində olan məlumatları da saxlayır. Lakin insan arxa planda, qaranlıq zolaqdan qalan bu informasiyanı ala bilmək üçün özündə əlahiddə imkanlar, resurslar axtarmalıdır. Orta əsr təsəvvüf fəlsəfəsində bu qabiliyyət, bu resurs bəsirət gözü sayəsində reali-zasiya olunur.

İslam düşüncəsi ilə əlaqə M.Nüeymənin əsərlərində nəfsə qarşı mübari-zənin metod və formalarını araşdırarkən ortaya çıxır. Məsələn, onun «Mirdadın kitabı»nda dağın başına yüksəlişin pillələri və məqamları təsəvvüf fəlsəfəsindəki hal və məqamlar konsepsiyasına uyğun gəlir.

A.İmanquliyeva məhz bu cəhəti önə çəkdiyinə görə, M.Nüeymənin ideyalarını L.N.Tolstoyla müqayisə edir: onun din fəlsəfəsinin əsasında «özünü təkmilləşdirmə, öz qüsur və nəfsi ilə mübarizə, əməli xeyirxahlığın gücünə inam dayanır. İnsanın etdiyi xeyirxahlıq zahiri mərasimlərə riayət etməkdən yüksəkdə durur və buna görə də Allah üçün daha əziz və daha istəniləndir». Həm də bu mövqe tək Lev Tolstoyun təsiri kimi izah oluna bilməz. M.Nüeymə təsəvvüf fəlsəfəsinin böyük ənənələri ilə heç şübhəsiz tanış idi. Onun həyat tərzi də sufi həyatını xatırladırdı. A.İmanquliyeva yazır: «Nüeymə gənc yaşlarından seyrçiliyə, tənhalığa, susqunluğa, özündə hətta qarşılıqlı məhəbbət hissini zorla boğmağa meyl göstərirdi. Hələ o vaxtdan yaradılış və insan varlığının sirləri barədə mürəkkəb məsələlər onu narahat edirdi. Nüeymənin diqqətini təbii hissi təzahürləri üstələməyi bacaran insanın «daxili» həyatı cəlb edirdi».

Bütün bu deyilənlər M.Nüeymənin görkəmli yazıçı və ədəbiyyat tən-qidçisi olmaqla yanaşı, həm də böyük mütəfəkkir olduğunu, xristianlıqdan daha çox, təsəvvüf ənənələrini bədii yaradıcılığında məharətlə tərənnüm etdiyini və beləliklə Şərq ilə Qərb arasında iman və zehniyyətin vəhdətindən çıxış etdiyini göstərir.