Pankreas qarın boşluğunda sağ qabırğaaltı, göbək və sol qabırğaaltı nahiyələri tutur; peritona olan münasibətinə görə ekstraperitoneal üzvlərdən hesab olunur; yəni periton ilə ancaq ön və aşağı səthləri örtülmüşdür. Bunun yuxarı kənarına kındələn çənbər bağırsaq müsariqəsi bağlanmışdır. Pankreasın başı — sağ tərəfdə I–II bel fəqərələri bərabərində, cismi — I bel fəqərəsi bərabərində və quyruğu — sol qabırğaaltı nahiyyədə XI-XII- ci qabırğa bərabərində yerləşmişdir.

Pankreas quruluş cəhətcə mürəkkəb alveollu vəzilərdən olub, qulaqaltı vəziyə xeyli bənzəyir. Bu qeyri-müntəzəm şəkilli və boş birləşdirici toxuma vasitəsilə birləşmiş paycıqlardan ibarətdir; birləşdirici toxumada qan damarları və pankreas axacaqları vardır. pankreasda vəzi ünsürlərindən başqa Langerhans adacıqları — lat. insulae Langerhans deyilən epitel hüceyrələr yığıntısı vardır. Bunlar pankeasın şirə ifrazedici kütləsindən ayrı olub vəzifəcə daxili sekresiya vəzilərindən (endokrin vəzilərdən) hesab olunur. Burada ifraz olunan hormon insulin adlanır və qana keçərək bədəndə (qaraciyərdə) karbohidratlar mübadiləsini tənzim edir. Beləliklə pankreas həm xarici və həm də daxili ifrazat (sekresiya) vəzilərinə aiddir.

Pankreasdan ifraz olunan şirə — lat. succus pancreaticus kiçik axacaqlara toplanır; bunlar bir-biri ilə birləşərək pankreas daxilində bir böyük axacaq — lat. ductus pancreaticus (ductus pancreaticus Wirsungi – BNA) əmələ gətirir. Bu axacaq pankreas quyruğundan başlayaraq onun daxili ilə sağa doğru gedir və onikibarmaq bağırsağın enən hissəsinin arxa divarında lat. ductus choledochus ilə bərabər onikibarmaq bağırsağa (məməcik üzərində) açılır. Pankreas axacağı ümumi ıd axacağı ilə bir yerdə açılarkən onikibarmaq bağırsağın məməciyində lat. ampulla hepatopancreatica (diverticulum Vaferi – BNA) adlanan bir genişlik əmələ gətirir. Bəzən pankreasda əlavə bir axacaq — lat. ductus pancreaticus accessorius (ductus pancreaticus accessorius Santorini – BNA) təsadüf edir; bu axacaq pankreas başından şirəni yəğər və lat. papilla duodeni minor üzərində onikibarmaq bağırsağa açılır.

Pankreas onikibarmaq bağırsağın ön və arxa divarındakı endodermal epiteldən əmələ gəlmiş bir dorzal və iki ventral mayalardan inkişaf edir; bu mayalar bir-biri ilə birləşərək onikibarmaq bağırsağın dorzal çözünün (lat. mesoduodenum dorsale) səfhələri arasına daxil olur və beləliklə ilk dəfəsagital xətdə yerləşir və hər tərəfdən seroz qişa ilə örtülü olur. Sonradan mədə öz vəziyyətini dəyişdikdə pankreas da boylama vəziyyətdən köndələn vəziyyətə keçir və onikibarmaq bağırsaqla birlikdə qarın bpşluğunun arxa divarına söykənərək arxadan seroz qişasını itirir və nəticədə intraperitoneal vəziyyətdən ekstraperitoneal vəziyyətə keçir. Pankreas onikibarmaq bağırsağın divarından inkişaf etdiyi üçün onunla axacaq (lat. ductus pancreaticus) vasitəsilə rabitədə qalır. Bu axacaq ventral mayalardan hasil olur; dorzal mayanın axacağı isə, adətən, reduksiya edir, bəzən əlavə axacaq (lat. ductus pancreaticus accessorius) halında davam edir.

Pankreasın variantlarından əlavə pakreasa — lat. pancreas accessorium və yuxarıda qeyd olunan pankreasın əlavə axacağını — lat. ductus pancreaticum accessorius təsadüf edilir. Əlavə pankreas müxtəlif yerlərdə — onikibarmaq bağırsaq nahiyyəsində, mədə divarında onun çıxacağı nahiyyəsində. nazik bağırsaq müsariqəsində, piylikdə, dalağın qapısında və qarın boşluğunun başqa yerlərində zəsadüf edilir. Hər bir əlavə pankreas xüsusi axacağa malik olur. Nadir hallarda pankreasın zəif inkişaf etməsinə təsadüf edilir.

Yenidoğulmuşda yetişmiş şəxslərə nisbətən pankreas yuxarıda, XI–XII döş fəqərələri səviyyəsində, bir qədər çəp yerləşir və nisbətən mötəhərrik olur. Birinci ilin ikinci yarısında panlreas demək olar ki, yetişmiş şəxslərdəki kimi yerləşir. Pankreasın forması bir qədər başqa olur: cismi uçvəcli prizmaya bənzəyir, başı nisbətən kiçicik, cismi və quyruğu nisbətən uzun olur; 5–6 yaşında yetişmiş şəxslərdəki formanı əldə edir.

Pankreası qidalandıran arteriyalar bunlardır: lat. arteria pancreaticoduodenalis superior et inferior, art. lienalis et art. gastroepiploica sinistra

Venoz qan pankreas venalarına yığışaraq, qapı venası köklərinə aid olan aşağıdakı venalara daşınır: lat. vena lienalis, vv. mesentericae sup. et inf., vv. colicae, v. gastrica sinistra, vv. pancreaticoduodenales et v. gastroepiploica sinistra

limfa pankreasdan limfa damarlar ilə qonşu nahiyyələrdə olan limfa düyünlərinə: lat. nodi lymphatici celiaci pancreaticoduodenales, pancreaticolienales daşınır.

Pankreas öz sinirini qarın (günəş) kələfindən (lat. plexus celiacus) alır.

Mədəaltı vəzi şirəsi rəngsiz, xüsusi çəkisi 1,007–1,009 olan, qələvi reaksiyalı (рН 8,3–8,6) sekret olub, tərkibinə tripsin, ximotripsin, elastaza, karboksipeptidaza, fosfolipaza, profermentləri daxildir. Gün ərzində insanın mədəaltı vəzisi 1,5–2 l şirə ifraz edir.

Nazik bağırsaqlarda karbohidratların, yağların xüsusən də zülalların həzm eilib amin turşular şəklində bağırsaq divarından sovrulmasını təmin edən amilaza (nişastanı oliqosaxaridlərə: qlukoza, maltoza, dekstrinə parçalayır), (triqliseridləri qliserin və yağ turşularına parçalayır), (amin turşular arası peptid rabitəsini pozur) kimi fermenlərin sekresiyasında iştirak edir.

  Əsas məqalə: Langerhans adacıqları

Adacığın ifraz etdiyi hormon insulin adlanır; bu hormon qana daxil olub vücudda karbohidratlar mübadiləsini tənzim edir; qaraciyərdə toplanmış qlikogenin şəkərə çevrilməsini tormozlayır (yalnız normal miqdarda verilməsinə imkan yaradır); odur ki, Langerhans adacıqlarının hipofunksiyasında insulinin miqdarı azalır, nəticədə artıq miqdarda qlikogen xaric olur; bu üsul ilə şəkərli diabet — lat. diabetes mellitus deyilən xəstəlik meydana çıxır.

• Prof. Kamil Əbdülsalam oğlu Balakişiyevin, İnsanın Normal Anatomiyası, II cild, səh 83–86, "MAARİF" Nəşriyyatı, Bakı — 1979
• Р. Д. Синельников. Атлас анатомии человека (4 тома)