1948-ci ilin on doqquz iyulunda ən cənubi yapon adası kiçik şaxtaçı şəhəri olan Saqada qeyri-adi bir canlanma hökm sürürdü. Hələ səhərdən hər yerdə elanlar asılmışdı ki, bələddiyə idarəsinin konfrans zalında məxfi şəraitdən çıxmış Yaponiya Kommunist Partiyası tərəfindən təşkil edilən mitinq olacaqdır. Axşam saat 6-ya yaxın zal ağzına kimi dolu idi, mitinqə üç minə qədər adam toplaşmışdı. YKP Mərkəzi Komitəsinin Baş katibi–parlamentin deputatı Kyuiti Tokuda «Yaponiya Kommunist Partiyası və müasir vəziyyət» barədə məruzə ilə çıxış etdi. Şaxtaçılar yapon xalqının mənafeyi uğrunda, sülh uğrunda qəhrəman mübarizi hərarətlə qarşıladılar. O, həyatının on səkkiz ilini ən dəhşətli yapon həbsxanalarının zindanlarında keçirmiş, lakin heç bir işgəncə və məhrumiyyətlər onu marksizm-leninizmin böyük ideyalarından əl çəkməyə məcbur edə bilməmişdi.

Tokuda öz məruzəsində müharibədən sonrakı dövrdə yapon iqtisadiyyatının fəlakətli vəziyyətinin və zəhmətkeşlərin həyatının dözülməz ağır şəraitinin səbəblərini açıb göstərdi. Hərbçilərin törətdikləri təcavüzkar müharibələr üçün bütün xərclərin fəhlə və kəndlilərin həyatı hesabına ödənilməsindən, daxili irticanın fitnəkarlığından, ölkənin bütün demokratik qüvvələrinin birliyi uğrunda kommunist partiyasının apardığı mübarizədən danışdı. Kyuiti Tokuda dedi:

–Yaponiya iflas ərəfəsindədir, biz buna qarşı mübarizə aparmasaq, çox güman ki, Yaponiya asılı ölkəyə çevriləcəkdir.

Bu vaxt yerli antikommunist təşkilatının başçılarından biri olan Koqa balkondan içərisi dinamitlə doldurulmuş və bir neçə kapsul bərkidilmiş butulkanı tribunaya atdı. Əldəqayırma qumbara Tokudadan lap iki metr aralı düşdü. Lakin xoşbəxtlikdən o, fərli hazırlanmamışdı–düşən zaman kapsullar butulkadan kənara sıçradı və dinamit alışmadı. Buna baxmayaraq iki kapsul Tokudanın lap ayaqları yanında partladı. O, boynundan, sol əlindən və çiynindən yaralandı (sonralar bu yaralardan otuz səkkiz qəlpə çıxarılmışdı). Zalda böyük çaxnaşma düşdü və bu, sui-qəsdçinin qaçıb aradan çıxmasına kömək etdi.

Lakin Tokuda mitinqin pozulmasına yol vermədi. O, bir də tribunaya qalxdı və hamını sakit olmağa çağıraraq dedi: «Məni belə sui-qəsdlərlə qorxutmaq olmaz». Qanına bulaşan Tokuda öz məruzəsini yarım saat da davam etdirdi. Təkrar sui-qəsddən qorumaq üçün onlarla kommunist Tokudanı əhatə etdi. Mitinq böyük canlanma, misilsiz ruh yüksəkliyi şəraitində qurtardı. Yalnız bu zaman Tokuda yerli xəstəxanaya getməyə razılaşdı və orada ona ilk yardım göstərildi. O, bir neçə gün sonra, hələ yaraları sağalmamış, Kyusyu adası boyu hər yerdə müvəffəqiyyətlə keçən səfərini davam etdirdi.

Kyuiti Tokudaya sui-qəsd haqqında qəzetlərin və radionun verdiyi xəbərlər bütün ölkədə yapon zəhmətkeşlərinin böyük həyəcanına, lənətinə səbəb oldu. Həmkarlar ittifaqları, kommunistləri təqib mühiti yaradan və faşist ünsürlərin azğın çıxışlarını şirnikləndirən hökumətin siyasətinə qarşı etiraz əlaməti olaraq, dərhal birsaatlıq ümumi tətil keçirməyi qərara aldı. Tokioda, Osakada, Fukuokada və digər iri şəhərlərdə etiraz mitinqləri keçirildi. Bir çox fəhlə və kəndli təşkilatları, o cümlədən Yaponiya istehsalat həmkarlar ittifaqları Konqresi, Dövlət dəmiryol işçiləri həmkarlar ittifaqı, Yaponiya Kəndli ittifaqı mətbuatda bəyanatlarla çıxış etdilər. Mətbuat və radio Kyuiti Tokudanın müstəsna dərəcə igidliyini, onun kommunizm ideyalarına sarsılmaz inamını qeyd edirdi.

Fəhlələr iftixarla deyirdilər:–Əziz Tokyu bizimlədir, bizi zəhmətkeş adamın mənafeyi uğrunda, haqq işi uğrunda mübarizəyə aparır. Kyusyu adasındakı terrorçuluq aktı təsadüfi hadisə deyildi. Bundan bir neçə gün əvvəl, 1948-ci il iyulun 14-də İtaliyada imperialist qüvvələrinin agentləri Palmiro Tolyattini öldürməyə cəhd etmişdilər. Jak Dükloya və digər kommunist partiyalarının bəzi rəhbərlərinə də sui-qəsdlər edilmişdi. O zamanlar fəhlə sinfinin və bütün zəhmətkeşlərin üzərinə hücuma başlayan beynəlxalq irtica kommunist və fəhlə hərəkatının görkəmli rəhbər xadimlərini məhv etməyə cəhd edirdi. Belə bir şəraitdə proletar həmrəyliyini, zəhmətkeşlərin hərəkat birliyini maksimum möhkəmlətmək xususilə vacib idi.

Tokudaya sui-qəsd edilən günün ertəsi, iyulun 20-də axşam, Yaponiya Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi Moskvadan teleqram aldı. Teleqramda deyilirdi ki, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi «yoldaşımız, Yaponiya fəhlə sinfinin görkəmli rəhbəri Tokudanın həyatına yapon xalqının düşmənlərinin mənfur əlaltıları tərəfindən alçaqcasına sui-qəsd edilməsi xəbərini hiddətlə eşitdi». Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi əmin olduğunu bildirdi ki, Tokuda yoldaş «tezliklə özünün fəaliyyətinə qayıdacaqdır».

Başqa ölkələrin kommunist partiyaları da bu sui-qəsdə qarşı dərhal qəzəblə səsləndilər. İtaliya Kommunist Partiyasının Mərkəzi orqanı «Unita» qəzeti iyulun 20-də yazırdı: «Fəhlə sinfinin rəhbərlərindən birinə qarşı edilən yeni cinayət–belə cinayətlərin ilhamçılarını açıqcasına ifşa edir. İtaliya və Fransada olduğu kimi, Yaponiyada da müharibə qızışdıranlar bu ölkələri asanlıqla müharibəyə sürükləməkdən ötrü demokratiya qüvvələrini boğmağa cəhd göstərirlər. Müharibə qızışdıranların İtaliyada aldıqları və Yaponiyada alacaqları cavab onlar üçün ciddi xəbərdarlıq olar». Həmin günlərdə sovet şairi K.Simonov özünün «Yox» şeirini Kyuiti Tokudaya həsr etmişdi:

Yapon xalqının görkəmli oğlu Kyuiti Tokuda 1894-cü il sentyabrın 12-də Okinava adasındakı Kuntyan qəzasının Maqo kəndində anadan olmuşdur. Atası Saxey Tokuda gəncliyində çapçı fəhlə, sonralar da bələdiyyə qulluqçusu olmuş, uşaq on iki yaşında ikən, vəfat etmişdi. Kyuiti komaya oxşar köhnə bir evdə yaşayıb boya-başa çatmışdı. Ailəsi çox kasıb idi. Kyuitiyə təhsil verməkdən ötrü dövlətli qohumlarından birinə–alverlə və sələmçiliklə məşğul olan ana nənəsinə müraciət etməli olmuşdular. Əlbəttə kömək əvəzsiz göstərilməmişdi: gimnaziyanı bitirənə qədər Kyuiti qeydlər və hesablar aparar, borclulardan pul yığar və bu qəbildən olan başqa tapşırıqları da yerinə yetirərdi. Öz xatirələrində Tokuda yazırdı: «Navi şəhərindəki gimnaziyaya mən on üç yaşında daxil oldum və bu vaxtdan da sələmçilərin fəhlələri, kəndliləri və sair kasıb adamları necə istismar etdiklərini yaxşı bilirdim». Tokudada hər hansı ictimai ədalətsizliklə mübarizə aparmaq zərurətinə dərin inam belə yarandı. Gimnaziyada oxuduğu illərdə onun mütaliə etdiyi ilk ciddi kitablar–Temin Nakaenin «İtinenyuxan» («İl yarım») və «Dzoku itinenyuxan» («Sonrakı il yarım»), habelə 1879-cu il Fransa burjua inqilabının tarixinə dair kitablar idi. Nakae Teminin bu kitabları feodalizm əsarətindən və xalqın feodallara və mülkədarlara qarşı inqilabi mübarizəsindən bəhs edirdi. Sonralar, on yeddi yaşında, Tokuda Syusuy Kotokunun «Sosializmin mahiyyəti» kitabını da oxumuşdu. Bu kitablar, zəhmətkeşlərin mənafeyi uğrunda bir mübariz kimi Tokudanın dünyabaxışının formalaşmasında mühüm rol oynadı.

1911-ci ilin martında gənc Kyuiti gimnaziyanı müvəffətiyyətlə bitirdi. O, təhsilini Tokioda davam etdirmək arzusunda idi, lakin başa düşürdü ki, paytaxt ali məktəbinə qəbul imtahanlarını vermək ona, Okinava sakininə bir o qədər də asan olmayacaqdır. Tam bir il o hazırlaşdı, bütün gimnaziya kursunu bir də təkrar etdi. O vaxt Tokioya qədər Kyuitiyə tam bir həftə yol getmək lazım idi. Beləliklə o, 1912-ci ilin aprelində Tokioya gəldi. Tokuda yeddinci şəhər kollecinə daxil ola bildi. Lakin kollecdəki vəziyyətlə razılaşa bilmədi. Sonralar o, öz tərcümeyi-halında yazırdı: «Kollecdə yalnız xarici dillər tədris edildiyi üçün mən oxumağı tərk etdim və sevdiyim işlə, başlıca olaraq sosializmə aid kitabları oxumaqla məşğul oldum». 1913-cü ildə on doqquz yaşlı Tokuda Okinavaya qayıtdıqdan sonra adanın şimalındakı Ava kəndində ibtidai məktəb müəllimi işlədi. O zamankı dərsliklər başdan-başa şovinist və monarxist ruhu ilə dolu idi, ona görə də gənc müəllim bunlardan istifadə etmirdi. O, çox mütaliə edirdi. Tolstoyun, Dostoyevskinin, İbsenin əsərlərini oxuyur və uşaqları da o zamanın tərəqqipərvər yazıçılarının kitablarını oxumağa öyrədirdi. O xatırlayaraq deyirdi ki: «Mən hər şeydən çox rus ədəbiyyatından olan əsərlərin məzmununu nağıl etməyi sevirdim».

Bir az keçəndən sonra Kyuiti Tokuda prefektura idarəsində kiçik qulluqçu vəzifəsinə işə keçir. Burada o, yapon kəndlilərinin, sənətkarlarının, şəhərlilərin hüquqsuz həyatını daha yaxşı öyrəndi. O məzlumlara daha çox rəğbət bəsləyir, bacardığı qədər ədalətsizliyəvə istismara qarşı mübarizə aparırdı. Təhsilini davam etdirmək, sadə xalqın mənafeyi uğrunda mübarizəyə daha yaxşı hazırlaşmaq həvəsi Tokudanı ikinci dəfə doğma yurdunu tərk etməyə vadar edir. 1917-ci ilin fevralında o yenə Tokioya gəlir, bankda işə girir, axşamlar isə «Nippon» universitetinin hüquq fakültəsində oxuyur və buranı 1920-ci ilin martında fərqlənmə ilə bitirir.

Böyük Oktyabr inqilabı Yaponiyada ikqilabi hərəkatın inkişafına böyük təsir göstərir. Tokuda da öz həyatını bu hərəkata həsr edir. O, sosializmi öyrənən dərnəyə daxil olur, zəhmətkeşlərin inqilabi mübarizə nəzəriyyəsi məsələləri ilə ciddi məşğul olmağa başlayır, yapon fəhlələri arasında sosializmi təbliğ edir. Tokuda Tokioda proletariatın mübarizəsində bilavasitə iştirak etməyə başlayır. Kyuichi Tokuda declared his intention to lead a movement to overthrow the emperor and the powerful ruling families of Japan, and asserted that he would lead a campaign for a republic and redistribution of the land.

1918-ci il avqustun beşində iri yapon qəzeti «Tokioniti-niti» gurultulu başlıq altında belə bir məqalə dərc etmişdi: «Balıqçı arvadları düyünün qiymətinin aşağı salınmasını qətiyyətlə tələb edirlər. Onlar, həyəcana gəlmiş adamları sakitləşdirmək üçün çağırılan polislə vuruşmağa başlayıblar. Yaralananlar vardır». Bu xəbərdə–Xonsyu adasındakı Toyama prefekturasının şimalında Nisimisubasi balıqçı kəndində 1918-ci il avqustun 8-də baş vermiş ciddi həyəcanlardan söhbət gedirdi. Zəhmətkeşlərin kütləvi çıxışlarına xalq kütlələrinin əsas yeməyi olan düyünün qiymətinin xeyli artırılması səbəb olmuşdu. Yaponiyanı bir aydan artıq sarsıdan «düyü üsyanı» belə başlanmışdı.

Birinci dünya müharibəsi yapon xalqının onsuz da ağır vəziyyətini daha da pisləşdirdi, lakin bu müharibənin sonu da xalq kütlələrinin gözlədiyi sülh və rahatlığı təmin etmədi. Yaponiyanın hakim dairələri Sovet Uzaq Şərqində müdaxiləyə başlamağı qət edən zaman düyünün qiyməti çox artdı. 1917-ci ildə 1 se düyünün qiyməti 12 sen, 1918-ci il avqustun 3-də 38 sen idi, avqustun 9-da isə 1 se düyüyə artıq 53 sen vermək lazım gəlirdi.

Toyama prefekturasının ardınca Yaponiyanın digər prefekturalarında və iri şəhərlərində də həyəcanlar başladı. İzdiham kortəbii surətdə toplaşır, ərzaq mağazalarını və anbarlarını dağıdırdı, düyünü ehtiyacı olanlara paylayır, iri möhtəkirlərin evlərini yandırır, polis məntəqələrinə hücumlar edirdi. Avqustun 12-də həyəcanlar Tokioya və onun qonşuluğundakı prefekturalara yayıldı. Avqustun ikinci yarısında «düyü üsyanı» şaxtaçılar, toxucular və başqa sənaye sahələrinin fəhlələri tərəfindən müdafiə olundu. Ölkənin 33 prefekturasında baş qaldıran zəhmətkeşlərin bu çıxışlarında 10 milyona yaxın adam iştirak etmişdi. «Düyü üsyanı» kortəbii olaraq başlamışdı, lakin bu üsyan parlaq ifadəli siyasi xarakter daşıyırdı, bu kütləvi hərəkatda Böyük Oktyabrın təsiri açıq-aşkar hiss olunurdu. Terauti hökuməti xalq hərəkatını amansızcasına boğdu. Onun bir çox iştirakçıları yaralandı və öldürüldü. Səkkiz minə yaxın adam həbsə alındı, bunların yarıdan çoxu məhkəməyə verildi və məhkum edildi. Kyuiti Tokuda Tokiodakı həyəcanlı hərəkatın bilavasitə iştirakçısı idi. O xatırlayırdı: «Tokioda düyü hərəkatı Funaqava rayonundan başladı, sonra da xalq Kanda və Reqoku yaxınlığındakı düyü anbarını dağıtdı və Banseybasi küçəsinə tərəf axışdı. Bu zaman polislərlə dolu bir yük maşını gəldi, onlar əllərindəki uzun dəyənəklərlə elə maşından, toplanmış adamalrı döyməyə başladılar. Adamlar qaçışdılar. Onlar Banseybasidəki körpüyə tərəf hərəkət etdilər, lakin buraya gələrkən qoşun dəstələrilə qarşılaşdılar. Zabit qılıncını siyirib komanda verdi ki, «qırın bunları!», ancaq soldatlar atəş açmadılar. Mən özümü çox çətinliklə Kanda küçəsindəki yataqxanaya çatdıra bildim və yaxamı həbsdən qurtardım. Bu «düyü üsyanında» iştirlk etməyim mənim ilk proletar mübarizəsi təcrübəm idi».

Universiteti bitirdikdən sonra Tokuda vəkil işləməyə başladı. Bu fəaliyyəti ona sosialist hərəkatında fəal iştirak etmək imkanı verdi. O, tətillərin və siyasi nümayişlərin iştirakçılarını müdafiə edir, o zamanlar İcarəçilər cəmiyyətində birləşən torpaqsız kəndlilərin mənafeyini qoruyurdu. Yaponiyanın qeyri-leqal kommunist partiyasının təĢkilatçı və rəhbərlərindən biri 1918-ci ilin kortəbii törənən, mütəşəkkil rəhbərliyi olmayan «düyü üsyanı» ölkədə gedən fəhlə və kəndli hərəkatının inkişafında mühüm rol oynadı. Yapon proletariatının bu ilk kütləvi çıxışına yekun vuraraq Sen Katayama yazmışdı: «Düyü hərəkatının və gur tətil dalğalarının təcrübəsi göstərdi ki, proletariatın kortəbii kütləvi çıxışı qalibiyyətlə nəticələnə bilməz. İnqilabi qələbənin açarı–təşkilatdadır. Yapon proletariatının bu mübarizədən aldığı dərs bundan ibarətdir».

«Düyü üsyanından» sonra Yaponiya Kommunist Partiyasının yaradılması üçün hazırlıq dövrü başladı, Kyuiti Tokuda bu hazırlıqda çox fəal iştirak etdi. 1920-ci ildə o, ilk yapon kommunist təşkilatlarından birinin–fəhlə sinfinin və qabaqcıl ziyalıların nümayəndələri tərəfindən yaradılmış «Nippon syakaysyuqi domey»in («Sosialist cəmiyyəti») banilərindən biri idi. Cəmiyyət dağıldıqdan sonra Tokuda, sosialist ideyalarını müdafiə edən «Suyyekay» («Həmrəylər cəmiyyəti») qrupuna başçılıq edirdi. Tokuda bu qrupun nümayəndəsi kimi Uzaq Şərq xalqları kommunist və inqilabi təşkilatlarının 1922-ci il yanvar-fevral aylarında Moskvada keçirilmiş I qurultayında iştirak etmişdi. Qurultayın qərarlarında pərakəndə hərəkətlərin yararsız və zərərli olduğu qeyd edilmiş və Yaponiyadakı kommunist dərnəklərinin tezliklə birləşməsinin, kommunist partiyası yaradılmasının məqsədəuyğunluğu göstərilmişdi.

Vətənə qayıtdıqdan sonra Tokuda Yaponiya Kommunist Partiyasının 1922-ci il iyulun 15-də keçirilən gizli təsis qurultayının təşkilatçılarından biri oldu. Nümayəndələr Tokionun Sibuya kvartalının Datemati küçəsindəki kiçik bir evin ikinci mərtəbəsində toplaşdılar. Qurultayda YKP-nin müvəqqəti nizamnaməsi və Kommunist İnternasionalına daxil olmaq haqqında qərar qəbul edildi. Tokuda YKP Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçildi. Oktyabr inqilabının təsiri altında bütün dünya zəhmətkeşlərinin azadlıq mübarizəsinin yüksəlişi dövründə yaradılmış Yaponiya Kommunist Partiyası gizli işin ən ağır şəraitində mütləqiyyətin devrilməsi uğrunda, xalq üçün adi demokratik azadlıqlar uğrunda, yarımfeodal mülkədar sisteminin ləğvi və torpağın kəndlilərə verilməsi uğrunda inadlı mübarizə aparırdı. Kommunist partiyası Sovet İttifaqı və Çinin üzərinə hücuma hazırlaşan yapon hərbçilərinin təcavüzkar niyyətlərini ifşa edir, Asiyanın müstəmləkə və yarımmüstəmləkə xalqlarının tam istiqlaliyyəti uğrunda çıxış edirdi.

1923–1927-ci illərdə sağ opportunistlərin təsviyəçi təmayülü (Yamakava və b.) və Fukumoto başda olmaqla sol təriqətçi ünsürlər Yaponiya kommunist hərəkatı üçün böyük təhlükə törədirdi. Kyuiti Tokuda Sen Katayama, Masanosuke Vatanabe, Syoiti İtikava, Kendzo Yamamoto və başqaları ilə birlikdə təmayülçülərə qarşı mübarizəyə böyük qüvvə sərf etdi. Onun çoxtərəfli qızğın fəaliyyəti partiya tərəfindən bəyənilmişdi. 1924-cü ildə o, YKP MK katibi vəzifəsini ifa etmişdi. İki dəfə, 1923 və 1926-cı illərdə polis Tokudanı həbsə almışdı. 1926 və 1927-ci illərdə o, Moskvada Kommunist İnternasionalı İcraiyyə Komitəsinin işində iştirak etmişdi. 1927-ci ildə Tokuda Kommunist İnternasionalı İcraiyyə Komitəsinin Yanoniya üzrə tezislərinin müəlliflərindən biri idi, bu tezislər Fukumotonun və onun tərəfdarlarının sol təriqətçilik təmayülünü dəf etməkdə YKP-yə xeyli kömək etmişdi.

Tokuda 1927-ci ildə Yaponiyaya qayıtdıqdan sonra S.İtikava, M.Vatanabe, Q.Kokure, T.Kobayasi və başqaları ilə birlikdə partiyanın kütləvi işini yaxşılaşdırmaq və onun sıralarını möhkəmlətmək üçün çox iş gördü. Bunun da nəticəsində partiya tezliklə quvvə topladı. Tətillərin miqdarının və bunların iştirakçılarının sayının kəskin surətdə çoxalması Yaponiyanın zəhmətkeş kütlələrinin inqilabi şüurunun artdığını sübut edirdi.

1928-ci ilin fevralında YKP-nin Mərkəzi orqanı olan «Sekki» («Qırmızı bayraq») qəzeti müntəzəm çıxmağa başladı və dərhal parlament seçkilərinə hazırlığa qoşuldu. Kyuiti Tokuda və on nəfər digər kommunist bu seçkidərdə YKP-nin təsiri altında olan leqal Fəhlə-kəndli partiyasından (Ronoto) namizəd irəli sürülmüşdülər. Tokuda Kyusyu adasındakı Fukuoka prefekturası üçüncü seçki dairəsi üzrə səsə qoyuldu, lakin tələb olunan qədər səs toplaya bilmədi. Səsvermədən sonra hakimiyyət orqanları ona divan tutmağa tələsdilər. Fevralın 26-da Tokuda Fukuokadan Tokioya gedən yolda həbs edildi. 1928-ci il martın 15-də kommunistlərin və onların tərəfdarlarının kütləvi həbsləri başlandı. 1929-cu il aprelin 16-da da həbslər aparıldı. 1928–1929-cu illərdə demək olar ki, bütun sol təşkilatlar qadağan edildi, inqilabi fəaliyyət üstündə ölüm cəzası verilirdi.

General Tanakanın imperialist hökuməti demokratik təşkilatlara qarşı, ilk növbədə Yaponiya Kommunist Partiyasına qarşı açıqcasına amansız terror və təqiblərlə hərbçilərin təcavüzkarlıq niyyətləri əleyhinə xalqın hər haisı müqavimətini boğmağa can atırdı. 1928-ci il oktyabrın altısında Tayvan adasında YKP-nin Baş katibi Masanosuke Vatanabe polis tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldü; 1929-cu il martın 5-də faşistlər tərəfindən göndərilmiş casus fəhlə-kəndli partiyasından parlamentin deputatı olan Yamamotonu öldürdü; polis məntəqəsində işgəncələr verilən istedadlı proletar yazıçısı–kommunist Takidzi Kobayasi 1933-cü il fevralın 20-də həlak oldu. 1934–1935-ci illərdə Yaponiya Kommunist Partiyasının görkəmli xadimlərindən Ueda, Noro, İvata öldürüldülər.

1929-cu ildən 1939-cu ilə kimi Yaponiyada altmış min adam «Kommunist fəaliyyəti» üstündə həbsə alınmışdı. Həbslər nəticəsində YKP Mərkəzi Komitəsinin heyəti dörd dəfə dəyişmişdi. Bunlara baxmayaraq Yaponiya Kommunist Partiyası öz mübarizəsində və kütlələr arasında iş aparmaqda davam edirdi. Kommunistlər həm həbsxana kameralarında, həm məhkəmə iclası salonlarında döyüşürdülər. 1931–1933-cü illərdə Tokuda, İtikava və başqaları başda olmaqla kommunistlərdən böyük bir qrupu məhkəmə prosesindən kommunist ideyalarının təbliği və YKP-nin fəaliyyəti üçün istifadə edirdilər. Son məhkəmə mərhələsinin hökmü yalnız 1934-cü il oktyabrın 17-də, ilkin istintaqdan və «məhkəmə baxışından» 7 ildən artıq keçəndən sonra çıxarıldı. Tokuda on illik həbs cəzasına məhkum edildi, lakin cəza müddəti bitdikdən sonra da azad edilmədi, yalnız 1945-ci il oktyabrın 10-da həbsdən buraxıldı. Beləliklə o, 18 ilə yaxın həbsdə qalmalı olmuşdu...

Kyuiti Tokuda Xokkaydo adasının şimalındakı ən dəhşətli yapon həbsxanalarından biri olan Abasiri zindanına salındı. Onu buraya 1935-ci il dekabr ayının 27-də gətirmişdilər. Xokkaydonun artıq hər yerini qar örtmüşdü. Syoiti İtikava və Qoitiro Kokure də bir az əvvəl həmin qaranlıq zindana gətirilmişdilər. Qaranlıq və rütubətli kameralarda həmişə dözülməz dərəcədə soyuq idi: qışda içərinin temperaturu adətən səkkiz-doqquz dərəcə şaxtaya qədər enirdi, divarlar qalın qırov bağlayırdı. Yatmaqdan əvvəl məhbuslar çəlləkdəki buzu sındırıb, bədənlərinin hər yerini soyuq su ilə sürtərdilər. Bunu etməyənlərə tez soyuq dəyir və həlak olurdular. Üzlərini şaxta vurmamaq üçün məhbuslar başlarını da ədyalla örtürdülər.

Tokuda Yaponiyanın heç bir zaman soyuq olmayan, hətta qar belə düşməyən ucqar cənubunda yaşayıb böyümüşdü. Odur ki, bir qədər Abasiridə qalandan sonra o ağır xəstələndi. O öz xatirələrində belə deyir: «Abasiridə olduğum ikinci ildə (bu tarix indi də yaxşı yadımdadır–1937-ci il fevralın 11-i idi, bu zaman birinci yapon imperatorunun taxta çıxması bayram edilirdi) mən ayağa qalxmaq istədim, lakin bacara bilmədim. Bütün bədənim bərk ağrıyırdı. Qıçımda, belimdə, başımda da bərk ağrılar hiss edirdim. Məni xəstəxanaya əl üstə gətirdilər, burada kürəyimə, qıçlarıma və əllərimə iynə vurdular. Tam bir həftə tərpənə bilmədim. Bu vaxtdan etibarən əsəb xəstəliyim xroniki oldu. İl yarım ərzində mən sağ əlimi dəbərdə bilmədim, çünki əlim körpücük sümüyündən barmaqlara qədər iflic olmuşdu». Tokudanın sağ əlindəki ağrılar Abasiridən yadigar kimi ta onun ölümünədək davam etmişdi.

Lakin Tokuda və onun yoldaşları təslim olmurdular; müstəqil təhsillə məşğul olur, öz hüquqları uğrunda, digər məhbusların həbsxana şəraitinin yaxşılaşdırılması uğrunda müdiriyyətlə mübarizə aparırdı, əməyin intensivləşdirilməsinə qarşı etirazlar edir, məhbuslar içərisində siyasi təbliğat aparırdılar. Yapon imperialistləri Çinə qarşı müharibəyə başladıqda, kommunistlər təcavüzkar müharibələrin səbəblərini izah edir və yapon imperialistlərinin labüdən iflasa uğrayacağını isbat edirdilər... Tokuda yazırdı: «Həbsxanada öz ölkəmizin və xalqımızın gələcəyi barədə düşünəndə mən qeyriixtiyari olaraq kədərlənirdim. Mancuriyadan sonra Çinə növbə çatırdı... İmperialistlərlə mübarizə aparmağı unutmurduq, mən, Yaponiyanın ildən ilə öz məhvinə doğru getdiyini hiss edir, dodaqlarımı çeynəyirdim. Biz həmişə–azadlıqda da, məhkəmədə də bu müharibəyə qarşı mübarizə edirdik, həbsxanada da mübarizəni davam etdirirdik. İlk zamanlar bəzən başqa dustaqlar bizə etiraz edirdilər... ancaq getdikcə vəziyyət eyni ilə bizim qabaqcadan duyduğumuz kimi oldu... Dustaqlar bizim sözlərimizi yaxşı başa düşməyə başladılar».

Kyuiti Tokuda dörd ildən artıq–1935-ci ilin axırlarından 1940-cı ilin aprelinə kimi Abasiridə oldu. Sonralar onu Tiba (Xonsyu adasında) şəhərindəki; həbsxanaya köçürdülər, bura da Abasiridən yaxşı deyildi. Dustatlara duru şorba və bir az da tərəvəz verirdilər. İsti yaz küləklərinin başlanması onlara sevinc gətirirdi. Sonrakı illərdə də Tokudanın həbs yerini bir neçə dəfə dəyişdilər. Müharibə qurtarana yaxın o, Tokionun Toetami həbsxanasına düşdü. Ravilərin dediyinə görə burada müdiriyyət ona belə bir attestasiya vermişdi: «Bu adamda qətiyyən tövbə etmək arzusu yoxdur». Tokuda bu həbsxanadan azad edilmişdi.

1945-ci il sentyabrın ikisində səhər saat 10-a 4 dəqiqə işləmiş Tokio limanında lövbər salmış amerikan linkoru «Missuri»də «yapon baş qərargahının, bütün yapon silahlı qüvvələrinin və harada yerləşdiyindən asılı olmayaraq yapon nəzarəti altında olan bütün silahlı qüvvələrin müttəfiq dövlətlərə danışıqsız təslim olması» barədə akt imzalandı. Eyni zamanda yapon hökuməti 1945-ci il 26 iyul tarixli Potsdam bəyannaməsinin şərtlərini rəsmən qəbul etdi, bunun da ən mühüm müddəalarından biri 10-cu bənd idi: «Yaponiya hökuməti demokratik ideyaların yapon xalqı içərisində intişar etməsinə və möhkəmlənməsinə maneçilik törədən hər şeyi aradan qaldırmağa borcludur. Söz azadlığı, din azadlığı, həm də əsas insani hüquqlara hörmət bərqərar olacaqdır». Yapon imperializminin ikinci dünya müharibəsində məğlubiyyəti monarxiya-faşist rejiminə ən güclü zərbə vurdu, yapon irticasının gücünü xeyli sarsıtdı, ölkədə demokratik hərəkatın inkişafı üçün zəmin yaratdı.

Müharibə Yaponiyada, hər şeydən əvvəl, amerikan atom bombalarının vəhşicəsinə dağıtdığı Xirosima və Naqasaki şəhərlərində viranəliyə və xaosa səbəb oldu. Tokionun, Naqoyanın və ölkənin digər iri şəhərlərinin xeyli hissəsi yandı. Sənaye istehsalı 1945-ci ildə müharibədən əvvəlki dövrə nisbətən 10–20 faizə xədər azaldı, düyünün ümumi məhsulu isə 1905-ci ildən bəri dövrdə ən aşağı idi. Yapon xalqı özünün milyonlarla doğma və yaxın adamının yapon militarizminin törətdikləri müharibələrdə tələf olmasına ağır kədərlə dözür, ölkənin işğalı ilə əlaqədar olaraq həyəcan keçirir, evsizlik və işsizlikdən, yeməyin və ən zəruri şeylərin çatışmamasından əzab çəkirdi. Yaponiya zəhmətkeşləri öz hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxdılar. Lakin yapon kommunistləri 1945-ci ilin sentyab-roktyabr aylarında hələ həbsxanada idilər.

Amerikan işğalçı hakimiyyət orqanları ölkədə olduqları ilk günlərdən öz üzərlərinə götürdükləri təəhhüdləri pozmağa başladılar; onlar irtica qüvvələrini müdafiə edir. Yaponiya Kommunist Partiyasının və demokratik qüvvələrin fəaliyyətinə hər vəchlə maneçilik törədirdilər. Təslimdən sonra yapon siyasi məhbuslarına qəzet oxumağa va radio dinləməyə icazə verdilərsə də, onları azad etməyə tələsmədilər. Dustaq kommunistlər amerikan işğal qoşun qərargahına məktub göndərərək, həbsxanada qanunsuz saxlanmalarını bildirdilər və azad olunmalarını tələb etdilər, lakin onlar heç bir cavab almadılar. Məhz müharibə qurtarandan bir ay sonra beynəlxalq demokratik qüvvələrin və Yaponiyanın özündə genişlənən etirazların təsiri altında ədliyyə nazirliyi siyasi dustaqları tədricən azad etmək məcburiyyətində qaldı və bu, dekabrın ortalarına kimi uzandı. 1945-ci il oktyabrın 10-da nəhayət həbsxananın qapıları Kyuiti Tokudanın və onun bir qrup yoldaşının üzünə açıldı. Yapon paytaxtının zəhmətkeşləri azad edilmiş kommunistləri təntənə ilə qarşıladılar. Məşhur yapon iqtisadçı alimi, professor Xadzime Kavakami yorğan-döşəkdə xəstə yatarkən Kyuiti Tokuda ilə İosio Siqanın həbsdən azad olunması xəbərini eşidəndə onu qavrayan hissiyyatı şeirlə belə təsvir etmişdi:

Birinci qrupun ardınca digər yapon kommunistləri də azad edildilər. Yaponiya Kommunist Partiyasının rəhbərləri öz xalqının xoşbəxt gələcəyi uğrunda mübarizə aparmaqdan ötrü təzədən yapon proletariatının mübariz sıralarına daxil oldular. Həbsdən çıxan günün sabahı, 1945-ci il oktyabrın 11 də azad olunmuş kommunistlər Tokioda kütləvi mitinq keçirdilər. Kyuiti Tokuda həmin mitinqdə alovlu nitq söylədi. Mitinqdə K.Tokuda, İ.Siqa və digər kommunistlər tərəfindən imzalanmış «Xalqa müraciət» vərəqələri yayıldı.

Müraciətdə deyilirdi: «Aclığa, soyuğa məruz qalmış və mənzildən məhrum olmuş yapon xalqı ölüm təhlükəsi qarşısındadır. Hazırda vəziyyət də get-gedə xarablaşır. Yapon millətini ölümdən xilas etmək və bütün dünyada sülhü bərpa etmək üçün əsas şərt–militarizmin və indiki siyasi rejimin kökünü kəsməkdir.

Boş torpaqları zəbt etmədən, fəhlələrin həmkarlar ittifaqlarını təşkil etmədən, müştərək müqavilələr sistemini qaydaya salmadan, işsizləri işlə təmin etmədən və səkkiz saatlıq iş günü müəyyən etmədən, din azadlığı olmadan, indiki idarəetmə sistemini ləğv etmədən qarşıdakı təxirəsalınmaz vəzifələri həyata keçirmək mümkün deyildir... Bizim məqsədimiz imperator quruluşunu devirməkdən və xalqın iradəsinə uyğun xalq respublika hökuməti qurmaqdan ibarətdir». Yapon xalqı üçün belə ciddi bir vaxtda Yaponiya Kommunist Partiyası geniş xalq cəbhəsi yaratmağa çağırırdı. Oktyabrın 20-də YKP-nin «Akaxata» qəzetinin nəşri bərpa olundu. YKP-nin nümayəndələri yenidən yaradılan Sosialist partiyasının qərargahına gəlib, onlara mübarizədə qüvvələri birləşdirməyi təklif etdilər. Lakin sosialistlər bunu rədd etdilər. Elə həmin gün Kyuiti Tokuda Tokiodan sonra Yaponiyanın ən iri sənaye mərkəzi olan Osakaya getdi və burada zəhmətkeşlərin yığıncağında çıxış etdi. Tokuda mitinq iştirakçılarını kommunistlərlə əməkdaşlıq etməyə vəmülkədar torpaqlarının alınıb kəndlilərə verilməsinə, inhisarçı konsernlərin yox edilməsinə və müharibə canilərinin cəzalandırılmasına nail olmağa çağırdı.

1945-ci il noyabrın 8-də YKP-nin birinci milli konfransı oldu, dekabrın 1-də isə partiyanın IV qurultayı çağırıldı və burada YKP-nin xətti-hərəkət proqramı və nizamnaməsi qəbul edildi. Qurultayda Tokuda Mərkəzi Komitənin üzvü, YKP-nin birinci plenumunda isə partiya MK-sının Siyasi bürosunun üzvü və onun Baş katibi seçildi. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə qaldı. Bərpa olunmuş Yaponiya Kommunist partiyası beynəlxalq vəziyyətin kəskinləşdiyi və daxili siyasətin mürəkkəbləşdiyi bir şəraitdə fəaliyyət göstərirdi. 1945–1948-ci illərdə beynəlxalq demokratik qüvvələrin təsiri altında və yapon zəhmətkeşlərinin mübarizəsi nəticəsində ölkədə bir sıra demokratik dəyişikliklər baş verdi. 1947-ci ilin yeni konstitusiyası imperatorun hüquqlarını məhdudlaşdırdı və parlamentin hüquqlarını genişləndirdi, beynəlxalq mübahisələrin həlli üçün bir vasitə kimi müharibəni qadağan etdi. Aqrar islahatının keçirilməsi nəticəsində kəndlilər 1946–1949-cu illərdə az da olsa torpaq payı aldılar, mülkədar torpaq mülkiyyəti isə əsaslı surətdə sarsıldı. Əmək qanunvericiliyi tətbiq olundu və bir sıra başqa mütərəqqi islahatlar həyata keçirildi.

Yaponiyada zəhmətkeşlərin mübarizəsi–öz miqyası etibarı ilə müharibədən qabaqkı illərdən qəti fərqlənən mübarizəsi geniş vüsət aldı. YKP-nin rəhbərliyi altında Ümumyapon kəndli ittifaqı, istehsalatda çalışanların həmkarlar ittifaqları Konqresi, habelə ziyalılar, qadınlar, gənclər təşkilatları yaradıldı. YKP-nin sıraları və onun təsiri sürətlə artdı.

Demokratik qüvvələrin müvəffəqiyyətləri yapon–amerikan irticasını narahat edirdi. Amerikan işğal hakimiyyət orqanları Potsdam bəyannaməsini, ölkənin demokratikləşdirilməsinə və militarizmin kökündən məhv edilməsinə yardım göstərmək sahəsində öz təəhhüdlərini kobudcasına pozmağa başladılar. ABŞ-nin irticaçı dairələri Asiya qitəsində məğlubiyyətə uğrayaraq Uzaq Şərqdə Yaponiyanı özlərinin silahlı qalasına çevirmək siyasətinə keçdilər. 1947-ci il fevralın 1-də amerikan işğal hakimiyyət orqanları zəhmətkeşlərin öz hüquqları uğrundakı mübarizəsinə dəxalət edib ümumi tətili qadağan etdilər.

Belə bir məsuliyyətli zamanda Kyuiti Tokuda Yaponiya Kommunist Partiyası adından partiyanın, ölkənin fəhlə sinfinin və bütün demokratik qüvvələrinin istiqlaliyyət, demokratiya və ictimai tərəqqi uğrundakı mübarizəsinə başçılıq edə biləcək geniş xalq cəbhəsi yaratmağa doğru yönəldilmiş konkret fəaliyyət proqramını dərc etdirdi. Bu zamanlar YKP Potsdam bəyannaməsinin tamamilə həyata keçirilməsi, dövlət aparatının təmizlənməsi və müharibə canilərinin ciddi cəzalandırılması, mütləqiyyətin devrilməsi, dövlət idarələrinin tədriclə demokratikləşdirilməsi, mülkədar torpaq mülkiyyətinin ləğv edilməsi, «dzaybatsu» maliyyə qrupunun ləğv edilməsi, iqtisadiyyatın tezliklə bərpa edilməsi və yapon zəhmətkeşlərinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi kimi şüarlar irəli sürmüşdü.

Təşkilati işlər sahəsində Yaponiya Kommunist Partiyası bu illərdə kütləvi cəza tədbirləri üzündən böyük tələfata uğramış partiya təşkilatlarının mərkəzdə və yerlərdə bərpa olunmasına çox diqqət verirdi. Özünün həyati tələbləri uğrunda mübarizəyə qalxmış çoxmilyonlu xalq kütlələri içərisində partiyanın təsiri artırdı. Kyuiti Tokuda partiyanın bütün əməli fəaliyyətinin ilhamçısı və təşkilatçısı idi. O özünün xalq kütlələri içərisində böyük şöhrət qazanmış gözəl bir natiq, bacarıqlı və iradəli bir rəhbər olduğunu göstərdi.

Qısa müddət ərzində YKP kütləvi həmkarlar ittifaqlarının, kəndli təşkilatlarının və bir sıra ziyalı birləşmələrinin yenidən yaradılmasında, sülhün möhkəmləndirilməsi uğrunda hərəkatda böyük müvəffəqiyyətlər əldə etdi. Bu zaman həmkarlar ittifaqlarının xeyli hissəsi, o cümlədən ölkədə ən böyük həmkarlar ittifaqları mərkəzi olan Ümumyapon istehsalat həmkarlar ittifaqları konqresi YKP-nin təsiri altında idi. YKP-nin ziyalılar arasında: ədiblər, incəsənət xadimləri, ali və adi məktəb müəllimləri içərisində nüfuzu xeyli artdı. Bir çox kütləvi siyasi nümayişlər kommunistlərin rəhbərliyi altında keçirdi. Məsələn, 1946-cı ilin Bir may nümayişində, Yaponiyanın tarixində ilk dafə olaraq, beş yüz min adam iştirak etmişdi. O vaxtlar partiyanın təsirinin nə dərəcədə artdığını üzvlərinin sayına və parlament seçkilərində onun namizədlərinə verilən səslərin miqdarına görə təsəvvür etmək olar. Gizli fəaliyyətdən açıq işə keçəndə YKP-nin cəmi üç yüz nəfərə yaxın üzvü var idi, 1945-ci ilin axırına üzvlərin sayı bir min iki yüz nəfərə çatmışdı; 1946-cı ildə Yaponiyada iyirmi beş min kommunist, 1949-cu ilin ortalarına yaxın isə iki yüz minə yaxın kommunist var idi. Müharibədən sonra 1946-cı il aprelin 10-da keçirilən ilk seçkilərdə partiya iki milyon səs topladı və altı deputatın parlamentə seçilməsinə nail oldu.

Kyuiti Tokuda–seçilənlər siyahısında birinci idi. 1949-cu il yanvarın 23-də keçirilən seçkilərdə YKP üç milyona yaxın (səslərin ümumi sayının 9,8 faizi) səs topladı və onun otuz beş namizədi parlamentə keçdi. Bu dəfə də ən çox səs alanlardan biri Kyuiti Tokuda idi. K.Tokuda və onun yoldaşları parlamentin xitabət kürsüsündən Sidexara və İosida hökumətlərinin mürtqəce mahiyyətini ifşa edirdilər. Kommunist deputatdar müharibəni törətmiş hərbi güruhun, onunla əlbir olan inhisarın və imperator başda olmaqla iri mülkədarların daşıyacağı məsuliyyətdən danışırdılar, zəhmətkeşlərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması uğrunda, ölkənin dinc yolla müstəqil inkişafı uğrunda mübarizə aparırdılar.

Kyuiti Tokuda yapon parlamentinin tribunasına qalxan ilk kommunist idi. Onun 1946-cı il iyunun 24-də 90-cı sessiyanın açılışındakı çıxışı mətbuatda dərc edilmiş və ölkənin ictimaiyyətinə böyük təsir bağışlamışdı. Onun nitqi o qədər inandırıcı və parlaq idi ki, hətta hakim partiyanın bəzi üzvləri belə ehtiramlarını gizlədə bilməmişdilər. Liberal partiyasının üzvü olan İtiro Xosida belə demişdi: «Mən Tokudanın o fikri ilə razıyam ki, bu müharibəni qızışdıranlar–hərbçilər, iri burjuaziya və bürokratlardır. Lakin Tokudadan fərqli olaraq mən belə fikirdəyəm ki, bunun üçün imperator məsuliyyət daşımamalıdır... Hər halda mən Tokudaya dərin ehtiramımı ona görə bildirmək istəyirəm ki, o, parlamentdəki çıxışında kommunist partiyasının siyasətini olduqca inandırıcı şəkildə şərh edir».

Yaponiya Kommunist Partiyası parlamentdən kənar siyasi mübarizəni xüsusilə genişləndirirdi. YKP-nin 1947-ci ilin dekabrında keçirilmiş VI qurultayı ölkədə amerikan işğalının əl-qol atmasını və Yaponiyanın ABŞ-nin hərbi bazasına çevrilməsi təhlükəsini qeyd edərək, Potsdam bəyannaməsinə ciddi riayət olunması və milli istiqlaliyyət qazanılması uğrunda mübarizə şüarını irəli sürdü.

VI qurultayın qərarları əsasında Kyuiti Tokuda 1948-ci ilin martında geniş milli demokratik cəbhənin yaradılması məsələsini yenidən qarşıya qoydu. Kommunist partiyası, fəhlə-kəndli partiyası, həmkarlar ittifaqları və digər demokratik təşkilatlar həmin ilin avqustunda «Demokratiyanı müdafiə ittifaqı» («Minsyusyuqi yoqo domey») təsis etdilər. Bu ittifaq bir neçə milyon adamı öz sıralarında birləşdirdi. Kommunist partiyası xalq kütlələrini irtica əleyhinə, ölkənin istiqlaliyyəti uğrunda, SSRİ və Çinlə diplomatik münasibətləri normal hala salmaq və bütün sosialist və sülhsevər ölkələrlə əlaqələri genişləndirmək uğrunda mübarizəyə qaldırırdı.

Amerikan imperializmi tərəfindən KXDR-yə qarşı təcavüzün hazırlandığı və genişləndirildiyi dövrdə amerikan işğal hakimiyyət orqanları və yapon irticaçı dairələri nəyin bahasına olursa-olsun ölkədə kommunist və fəhlə hərəkatını boğmaq qərarına gəldilər. Bu məqsədlə bir sıra fitnəkarlıqlar, o cümlədən Matsukava stansiyası yaxınlığında sərnişin qatarının toqquşması kimi uydurma işlər təşkil olundu. Kommunistlərə qarşı amansız cəza tədbirləri və təqiblər başlandı. 1950-ci ilin iyununda amerikan hakimiyyət orqanları əvvəlcə YKP MK-nın, sonra isə «Akaxata» qəzetinin redaksiya heyətinin siyasi fəaliyyətini qadağan etdilər. Bir müddətdən sonra qəzetin özü də bağlandı. «Akaxata» yalnız iki il sonra təzədən çıxmağa başladı.

1950-ci il iyulun on beşində Tokio prokurorluğu, Kyuiti Tokuda başda olmaqla, YKP MK-dan səkkiz nəfərin həbsə alınması üçün order verdi. Dostları tərəfindən xəbərdar edilən Tokuda vaxtında gizli işə keçdi, oradan partiyanın bütün fəaliyyətinə rəhbərliyi davam etdirdi. 1950-ci ilin payızında YKP-nin demək olar ki, bütün mətbuat orqanları qadağan olundu, partiyanın təşkilatları isə yarım leqal və ya qeyri-leqal vəziyyətə keçmək məcburiyyətində qaldı. Eyni zamanda amerikan işğal hakimiyyət orqanlarının göstərişi ilə yapon müharibə canilərinin, habelə keçmiş gizli polis və jandarm idarəsi məmurlarının təqib olunması dayandırıldı. Bunlardan başqa, 1947-ci il konstitusiyasının əleyhinə olaraq «polis ehtiyat korpusu» və «dənizdə asayişi təmin edən korpus» yaradıldı. Sonralar bu korpuslar elə həmin vaxtdan bəri ABŞ-nin himayəsi altında «özünümüdafiə qüvvələri» kimi yenidən yaradılan ordu və donanmanın əsas özəyinə çevrildi. Amerikan–yapon hakim dairələri Potsdam bəyannaməsinin müddəalarına etinasızlıq göstərərək birtərəfli San-Fransisko sülh müqaviləsini hazırladılar ki, bu da Sovet İttifaqının, ÇXR, KXDR, VDR, Hindistan və bir sıra başqa ölkələrin iştirakı olmadan 1951-ci ildə bağlandı.

Günü-gündən güclənən cəza tədbirlərinə baxmayaraq, yapon kommunistləri Koreyada müharibə törədən amerikan imperializminə qarşı, Yaponiyadan bir hərbi baza kimi istifadə olunmasına qarşı cürətlə çıxış edirdilər. Öz xalqına başçılıq edən yapon kommunistləri sülh uğrunda, ölkənin istiqlaliyyəti uğrunda, demokratiya və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi uğrunda inadla mübarizə aparırdılar. Hərtərəfli sülh müqaviləsi bağlamaq tələbini–4,8 milyon, atom silahını qadağan etmək haqqında Stokholm çağırışını–6,4 milyon və beş böyük dövlət arasında Sülh Paktı bağlamaq barəsində Berlin müraciətnaməsini–5,7 milyon adam imzalamışdı. Atom və Hidrogen silahlarının, onların sınaq və istehsalının qadağan olunması uğrunda ölkədə böyük hərəkat başlamışdı.

O zaman ölkədə yaranmış çox çətin bir vəziyyətdə Yaponiya Kommunist Partiyası sıralarında amerikan işğalı şəraitində proqram və taktika məsələləri ətrafında ciddi ixtilaflar baş verdi; partiyada əslində təfriqə baş vermişdi. Kyuiti Tokudanın fəal iştirakı ilə YKP-nin 1951-ci ilin payızında işlənib hazırlanmış yeni proqramı–«Yaponiya Kommunist Partiyasının ən yaxın tələbləri» partiyanın ideya və təşkilati birliyinin möhkəmlənməsinə və geniş xalq kütlələrinin onun ətrafında birləşməsinə müəyyən mərhədədə kömək etdi.

Uzun sürən həbsxana illəri və müharibədən sonrakı dövrdə tələb edilən gərgin mübarizə Kyuiti Tokuda üçün təsirsiz keçmədi. O ağır xəstələndi və müalicə üçün xaricə getdi. 1952-ci ilin sonunda onun səhhəti pisləşdi, sonralar onda beyinə qansızma başladı, dili tutuldu və hərəkət edə bilmədi. Kyuiti Tokuda 1953-cü il oktyabrın 14-də axşam saat 5–25 dəqiqədə Pekində vəfat etdi.

YKP MK Baş katibinin vəfatı haqqında yalnız 1955-ci il iyulun 29-da partiyanın VI milli konfransında rəsmən elan edildi. Konfrans «YKP MK-nın Baş katibi Tokuda yoldaşın vəfatı haqqında məlumat»ı qəbul etdi. Bu məlumatda deyilirdi: «Tokuda yoldaş yapon inqilabi hərəkatının atası olan Sen Katayamanın silahdaşı və onun işinin davamçısı idi. O, Yaponiya Kommunist Partiyasının və fəhlə sinfinin böyük rəhbəri, xalqımızın ən yaxşı oğullarından biri idi... Sen Katayama ilə birlikdə Tokuda yoldaş bizim partiyanı yaratmış və öz həyatını partiyanın təşkili, Yaponiya fəhlə sinfinin təşkili işinə həsr etmişdir... Tokuda yoldaş daim partiyaya və xalqa başçılıq etmiş və həmişə də mübarizədə yenilməz mərdlik və cəsarət nümunəsi göstərmişdir... O, partiyamızı və xalqı amansız mütləqiyyət zülmünə qarşı, yapon imperializminin Çində və Asiyanın başqa ölkələrində apardığı təcavüzkar müharibəyə qarşı mübarizəyə ruhlandırırdı. Tokuda Asiyada və bütün dünyada sülh uğrunda mərd mübariz idi, bütün millətlərin azadlığı uğrunda hərəkatın fəal tərəfdarı və proletar beynəlmiləlçiliyi prinsiplərinin ardıcıl müdafiəçisi idi». K.Tokudanın vəfatı haqqında xəbər Yaponiyada və başqa ölkələrdə dərin hüzn və kədər oyatdı. Sov.İKP MK yapon kommunistlərinə teleqram göndərərək «bütün ömrünü fəhlə sinfinin işi uğrunda mübarizəyə, yapon xalqının azadlığı və milli istiqlaliyyəti uğrunda mübarizəyə sərf etmiş» Kyuiti Tokudanın vəfatı ilə əlaqədar dərin hüznlə başsağlığı vermişdi.

1955-ci ilin avqustunda YKP MK Rəyasət heyətinin üzvü, Tokudanın köhnə dostu və uzun illər boyu həbsxana yoldaşı İosio Siqa, Tokudanın dul arvadı Tatsu ilə bərabər, Yaponiya Kommunist Partiyası rəhbərinin cənazəsini gətirmək üçün Çinə getdi. 1955-ci il sentyabrın 13-də matəm mitinqində çıxış edən Siqa demişdi: «Tokuda yoldaş yapon inqilabi hərəkatının Sen Katayama tərəfindən başlanan şanlı ənənələrini irsən davam etdirirdi. O, Katayama ilə birlikdə Yaponiya Kommunist Partiyasının banilərindən biri idi». YKP-nin 1958-ci ilin iyul-avqustunda keçirilən VII qurultayı partiyanın VI qurudtaydan sonrakı on bir illik fəaliyyətinə yekun vuraraq, partiyanın yarandığı vaxtdan «onun bayrağını daim qorumuş, müharibədən sonrakı dövrdə isə partiyaya başçılıq etmiş və onun bərpası işində fəal rol oynamış» Kyuiti Tokudanın görkəmli şəxsi xidmətlərini qeyd etdi. Qurultayın qərarlarında həmçinin YKP rəhbərlərinin keçmişdə buraxmış olduqları bəzi nöqsan və səhvlər də qeyd olunmuş və bunların düzəldilməsi yolları təklif edilmişdi. Yaponiya Kommunist Partiyasının VII və VIII qurultaylarının keçirildiyi zalda K.Marksın, V.İ.Leninin və Sen Katayamanın portretləri ilə yanaşı Kyuiti Tokudanın da portreti asılmışdı. Kyuiti Tokuda həmişə Sovet İttifaqının sadiq dostu olmuşdur. 1952-ci ilin oktyabrında, Kyuiti Tokuda gizli şəraitdə çalışdığı zaman Yaponiya Kommunist Partiyası adından Sov.İKP-yə göndərdiyi teleqramda yazırdı: «Bizim partiyamız və fəhlə sinfi Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının simasında özlərinin sədaqətli dostunu və müəllimini görürlər». Sovet adamları yapon xalqının və bütün dünya zəhmətkeşlərinin mənafeyi uğrunda çalışmış bu yenilməz mərd mübarizi xatırlayır və onun xatirəsini əziz tuturlar.

• İmparatorluk Sisteminin Alaşağı Edilmesi, 1946
• Örgüt Sorunları, Akatsuki Shobo, 1946
• Japon Sanayisi ve Tarımı, JKP Yayınları, 1947
• Anılarımız, Shoin, 1948
• Seçme Konuşmalar, Tatsuo Nakagusuku, 1949
• Japonyanın və Japon Kommunistlərinin vəzifələri, 1949

• Mübarizəyə həsr edilmiş ömür. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı–1967, səh. 140-148.