Mənbələr qeyd edir ki, İstanbuldan qayıtdıqdan sonra M. F. Axundov yenə əlifba haqqında ikinci bir layihə tərtib edərək Tehrana göndərir. Bu layihədə fanatik İran ruhanilərindən ehtiyat etdiyi üçün hərflərin şəklini sağdan sola doğru göstərir, lakin başda Nəsrəddin şah özü olmaq üzrə irticapərəst İran hökuməti onun bu xüsusdakı fikirlərinə qətiyyən etina etməyib. Bundan başqa, əlifba məsələsi ətrafında üçüncü bir layihə yazaraq Türkiyə sədr-əzəmi Ali paşaya göndərir. Həmin layihədə Türkiyə alimlərindən Suavinin islam əlifbasının dəyişdirilməsinin lüzumsuzluğu haqqında məqaləsinə bir tənqid yazaraq ona əlavə edir, lakin islam cəhalətpərəstliyinin hökm sürdüyü ölkələrdə onun bu layihələri həyata keçirilə bilmir. Bundan mütəəssir olan ədib 1868-ci ildə farsca "Yeni əlifba haqqında" mənzuməsini yazır. Bu mənzumədə İranın və Türkiyənin cəhalətpərəst dövlət başçılarını şiddətli tənqid atəşinə tutur.

M. F. Axundov həmin illərdə "Mollayi-Ruminin məsnəvisi haqqında tənqid", "Yek kəlmə haqqında", "Yuma cavab", "Türkiyə ordusunun 1618-ci ildə Bağdad ətrafında vəziyyəti" və s. siyasi, ictimai, tənqidi və fəlsəfi məqalələrini yazır. Bu dövrdə ədibin ən böyük və ciddi əsəri "Kəmalüddövlə məktubları" traktatıdır. Bu əsərdə dinin və ruhaniliyin kəskin surətdə tənqid edilməsi cəhalətin və fanatizmin hökm sürdüyü o zamankı mühitdə M. F. Axundovun həyatı üçün təhlükə yarada bilirdi. Mütəfəkkir bu barədə yazırdı: "Bu dinin əsasını yıxmaq, fanatizmi qaldırmaq, Asiya xalqlarını qəflət və nadanlıq yuxusundan oyandırmaq və islamda protestantizmin lüzumunu sübut etmək məqsədilə "Kəmalüddövlə"ni yazmağa başladım".

Kəmalüddövlə ilə Cəlalüddövlə şahzadədirlər. Hər ikisi siyasi təqiblər üzündən Misirə köçməyə məcbur olmuşlar. Kəmalüddövlənin vətəni Hindistanda ingilislər ağalıq edir, onlar Kəmalüddövlənin atası Övrəngzibi hakimiyyət başından götürüb məmləkətə sahib olmuşlar. Cəlalüddövlə isə vətəni İranda despotun özbaşınalığına və zülmünə dözə bilməyib Misirə köçmək məcburiyyətində qalmışdır.

Göründüyü kimi, hər iki şahzadə ölkələrində hökm sürən vəziyyətlə barışa bilmir, vətənlərinin geridə qalmasına acıyır və düçar olduqları fəlakətdən xilas olmaq üçün yollar axtarır.

Kəmalüddövlə səyahətə çıxır, əvvəl Amerika, sonra Avropa ölkələrini gəzir. Onun bu səyahəti adicə seyr etmək və ya əylənmək məqsədi daşımır, öz ölkəsinin və xalqının, eləcə də Şərq xalqlarının geridə qalması səbəblərini öyrənmək, tərəqqi etmiş ölkələrin ictimai-siyasi quruluşu ilə tanış olmaq — bir sözlə, onların irəliləməsinin əsas şərtlərini araşdırmaq üçündür. Bu müdrik səyyah Qərb ölkələrini gəzdikdən sonra dostu Cəlalüddövlənin xahişi ilə onun vətəni İrana gedir.

Kəmalüddövlənin 1-ci məktubu

Kəmalüddövlə ilk məktubunda yazır ki, o İngiltərə, Amerika və Avropanı gəzib gəlir İrana. O öz həmməzhəblərinin halına yanır, düşünür ki, İran əvvəllər çox yaxşı vəziyyətdə idi, əhali çox xoşbəxt idi. Və o pis olur ki, o səadət, şövkət gedib, bu işdə ərəbləri günahkar bilir. O deyir: "Əhali nadandır və sivilizasyoni-cahandan bixəbərdir". Hesab edir ki, despotluq rejimi və ruhanilərin dini fanatizmi İranı zəiflədib. Ancaq yazır ki, elə hesab etməsin ki, o hansısa məzhəbi islamdan üstün tutur. O həmin dini üstün tutur ki, onun vasitəsilə insan bu dünyada xoşbəxtliyə çatsın. İranlıların nə dərəcədə fanatik olduqlarına misallar gətirir, bunlara özü də təəccüblənir. O İranda tacirlərin sərmayəsiz, kəndlilərin yoxsul, dövlət xəzinəsinin boş olduğundan və qanunların olmadığından şikayətlənir. Kəmalüddövlə ən çox ona yanır ki, xalq bu bəlaların əzabını dərk etmir. O münəccimlərin şaha yaltaqlıq üçün təqvimlərin başına yazdığı sözləri qəbul edə bilmir, çünki şah o sözlərə layiq deyil, çünki o əzəmət sahibi deyil, o nə ədalət, vətənpərvərlik qaydalarından xəbərdardır, nə də ölkəsini köçərilərdən qoruya bilir. Maarifin necə aşağı səviyyədə olmasından danışır, söz açır ki, uşaqlar molla yanında çubuq və fələqqə ilə tərbiyə edilir və belə uşaqdan gələcəkdə əxlaq, mərifət gözləmək olmaz. Vilayətin içində elmsiz və dünyadan xəbərsiz şahzadələrin oturması, onların xalq ilə ən alçaq formada rəftarı, xalqın onların hər sözünə "bəli" deməsi ona toxunur. Onlar nə xalqı düşmənlərdən qoruyur, nə xalqa şəfaxana, mədrəsələr açır, nə də ticarətə rövnəq verirlər. O, Cəmalüddövləyə deyir ki, əgər o da İrandan xali olmasaydı, bu eyibləri onun üzünə deməzdi. O bilir ki, İran nəşeyi-azadiyyət və hüquqi-insaniyyətdən bixəbərdir, ona görə də despot zülmündən nicat tapa bilməz. Düşünür ki, İranın məzhəbi ona liberal olmağa mane olur. Əsas da ona əsəbiləşir ki, İranda heç kəs şarlatan üləma və avamın qorxusundan heç nəyi deyə bilmir. Vəhşi və barbar tayfaların cəza tədbirlərinin İranda müşahidə olunması, ancaq Avropada bunun tamamilə qadağan olunmasını sivilizasyonla əlaqələndirir.

Kəmalüddövlənin 2-ci məktubu

2-ci məktubunda deyir ki, o bilir ki, onun yazdıqlarını oxuyub başa düşsələr də, bunlar fayda verməz. O deyir ki, bir əlac tap ki, İran əhli yazıb-oxumağa qadir olsun. Əslində, Axundzadə özü də əlifba hazırlamış, hətta onu Osmanlı dövlətinə təqdim etmiş, lakin qəbul etməmişdilər. Burda da, əslində, Axundzadə ömrünün sonuna qədər arzuladığı yeni əlifbanı Kəmalüddövlənin dilindən söyləyir. O deyir ki, İran xalqının kütlüyündən despot sevinməsin, onların heç biri əbədi deyil. O, Nadiri misal gətirir ki, onun kimi qorxulu despotun da sonunun necə olduğu məlumdur. Molla Sadığın sözlərindən sonra deyir ki, belə cəfəng əqidə heç bir xalqda yoxdur. Sonra Allahın ədaləti haqda fikirlər söyləyir. O insanın behişt ümidi və cəhənnəm qorxusundan danışır. O deyir ki, ərəb tayfasının yalan quraşdırmaqda və İranlıların yalana inanmaqda misli-bərabəri yoxdur. Kəmalüddövlə Molla Sadığın yalanlarına müxtəlif mənbələrdən faktlar gətirir. Kəmalüddövlə dini və elmi cəhətdən müqayisələr aparır. Sonra surələrdən danışır, onlardan da dəlillər göstərərək sanki öz fikrini təsdiqlətməyə çalışır. O bilir ki, Cəmalüddövlə deyəcək: "Hikmətdən sual yoxdur!" Amma o bunu qəbul edə bilmir, onu ittiham edir, ondan elmsizliyini etiraf etməsini istəyir. Əsərdə Kəmalüddövlənin mövqeyi çox kəskin, sərtdir. O düşünür ki, əqidə ağıl və hikmət əsasında qurulmalıdır, onun açıqlaması olmalıdır, belə olmayan halda, ona etibar etmək olmaz. "İslam dini o zaman yaşayıb davam edə bilər ki, insanlar dinin mahiyyətini şüur və mərifət əsasında anlamış olsunlar". 2-ci məktubun əvvəlindən Kəmalüddövlə dəlillər ki göstərirdi, məktubun sonunda artıq deyir: "Daha bəsdir! Nə vaxta qədər faydasız arzular dalınca düşəcəksiniz? Artıq elə vaxt yetişib ki, 5 duyğu orqanınızı da müvəffəqiyyət qazanmaq və fəzilət sahibi olmaq üçün sərf edəsiniz".

Kəmalüddövlənin 3-cü məktubu

3-cü məktubda Molla Cabbarın danışdığı "nağıllardan" danışır. Ancaq yenə üsyan edir: "Axı, sən də bir hərəkət elə, bir proqresə ayaq qoy, bir sivilizasyona talib ol. Nə çağacan qəflət yuxusunda yatacaqsan?" Molla Cabbarın məclisindəkilərlə söhbətdən sonra bu nəticəyə gəlir: "Pərvərdigara, qəribə halətdir. Külli-aləm dəyişilib, külli-aləmin uşaqları həddi-büluğa çatıb, əhli-İran yenicə kəkələməyə başlayır". Bu məktubda o varlıqdan, onun necə və nədən yaranmasından danışır. Yenə çox kəskin mövqedə durur. O deyir ki, xalq haqq ilə batilə fərq qoymağa qadir deyilsə, gündə bir adam çıxıb bu xalqı bədbəxt edəcək.

Cəmalüddövlənin cavab məktubu

Cəmalüddövlə onun 3 məktubuna da alır və ona cavab yazır. O da ən az Kəmalüddövlə qədər kəskin bir şəkildə deyir ki, sənin beynin xarabmı olub, sən bilmirsənmi ki, islamdan əvvəl iranlılar atəşpərəst idi?! O bu məzhəbə qulluq etməyin bədbəxtlik olduğunu bildirir. O deyir: "Sən necə fars millətinin o halına səadət adı qoyursan, heyif sənə!" Özünü doğrultmaq üçün məktublarında Firdovsini şahid gətirən Kəmalüddövləyə cavab kimi məhz Firdovsidən danışır. Onu da Kəmalüddövlə kimi laməzhəb adlandırır. O belə deyir: "Əgər sənin nəslinin qanında haqq ilə batilə fərq qoymaq, filosofluq, bəşər övladının halına yanmaq var idi, bəs niyə sənin babaların hindlilərin puç etiqadlarına mültəfit olmadılar?" Cəmalüddövlə hindlilərin ən pis cəhətlərini sayır, onların ən pis xüsusiyyətlərini ifşa edir. Cəmalüddövlə ona deyir: "Mən sənə İranı gəz, həmməzhəblərinlə danış, könlün açılsın demişdim, daha deməmişdim ki, dinimizi və məzhəbimizi bir-birinə vur". Cəmalüddövlə deyirdi ki, başqalarının dini və məzhəbi haqdırsa, bizimki niyə olmasın? Sonda Cəmalüddövlənin yekunu belə olur: "Əgər sən belə filosof idin və öz rəyincə politikanın ali məsələlərindən belə xəbərdar idin, bilirdin ki, despotluq pisdir, bəs niyə bunları Övrəngzəbə vermədin ki, dediklərinə əməl edəydi, ingilis gəlib ölkəsini əlindən almayaydı və milləti zəlil etməyəydi? Bizim padşahımız despot isə də, allaha şükür, özümüzündür, biz sizin kimi biganə millət əlində qalmamışıq".

Ədəbiyyat 10 — Nizami Cəfərov, Teymur Kərimli, Zaman Əsgərli, Afət Bakıxanova (2005,2009).

"Mirzə Fətəli və ərəb əlifbası" məqaləsi — Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev.

1. . 2022-03-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-01-01.
2. . 2023-07-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-01-01.
3. . 2022-03-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-01-01.