Cənub-Şərqi Asiyada, Sakit Okeanın qərbində yerləşən Filippinin tarixi zəif öyrənilmişdir. Əhalinin 90%-dən çoxu yerli xalqlardır. Onlardan vissaylar, taqalar, iloklar, morolar, luson, neqros, aetalar yerli xalqlardan hesab olunur. Filippində dindarların əksəriyyəti, yəni 90%-dən çoxu xristianlardır, lakin sonralar, yəni ərəb istilasından sonra Filippində yalnız XIV–XV əsrlərdə islam dini yayılmağa başlamışdı. Luson və Sebu adalarında, o cümlədən Sulu arxipelaqında kiçik knyazlıqlar yaranmışdı. Dəniz yollarının açılması, yeni coğrafi kəşflər nəticəsində avropalılar Cənub-Şərqi Asiyada işğalçılıq yürüşünə başlayanda Filippin də bu işğala məruz qaldı. XVI əsrin ikinci yarısında ispanlar Filippini işğal etdilər. İspan müstəmləkəçilərinin işğalından sonra Filippində milli azadlıq hərəkatı formalaşmağa və təşkilatlanmağa başladı. XVII əsrdə Filippin xalqları fasilələrlə ispan qəsbkarlarına, hərbi ekspansionistlərə və digər Avropa dövlətlərinin erkən müstəmləkəçilərinə qarşı silahlı mübarizə aparmalı olmuşdur. 1639, 1649–1650-ci illər, 1660–1661-ci illər silahlı müqavimət hərəkatı Filippin xalqlarının milli azadlıq hərəkatı tarixində mühüm mərhələni təşkil edir. Bu məqsədlə Filippində 1774-cü ildə ispan müstəmləkəçilərinə qarşı başlanan üsyan 85 il davam etmişdir.

Filippinin İslamiyətlə ilk təması, IX və X əsrlərdə Qırmızı dənizdən Çin dənizinə qədər uzanan və əsas etibariylə müsəlmanların istifadəsində olan millətlərarası dəniz ticarətinə qatılmasıyla başlayır. Bu dönəmdə Ərəb əsilli müsəlman tacirlər inci, ədviyyat kimi malları almaq və Borneodan (Kalimantan) Çinə etdikləri yolçuluq sırasında dincəlmək üçün bəzi Filipin adalarına uğrayırdılar. "Tərsila" və ya "silsilə" adı verilən Sulu şəcərə qaynaqları, Tuan Məşaika adında bir Ərəb tacirinin Jolo (Colo) adasına gəldiyini və burada hakim sinifə mənsub bir ailənin qızıyla evlənərək bütlərə pərəstiş edən yerli əhalinin İslamiyəti qəbul etmələrinə səbəb olduğunu bildirməkdə, ancaq bu mövzuda hər hansı bir tarix vermir. İslamiyətin Suluya girişiylə ilgili ilk tarixi bəlgə, Jolo adasındakı Jolo şəhərinin bir neçə mil uzağında, qədimdən Sulu sultanlarının tac geydikləri Bud Datoda olan və Tuan Makbalu adında yabançı bir müsəlmana aid olduğu sanılan 1310-cu il tarixli bir məzar daşıdır. Yenə tərsilalar, Tuan Şərif Övliya da deyilən Kərim əl-Məhdum adında sufi bir Ərəb dəvətçisinin 1380-ci ildə Buansaya (bugünkü Jolo) gələrək məhəlli hakimlərin izniylə digər Sulu adalarını gəzib İslamiyəti yaydığını və Simunul adasındakı Tubig-Indangan şəhərində bir məscid tikdirdiyini bildirir.

XV əsrin əvvəllərində Raca Baguinda Əli adında Sumatrali müsəlman bir şahzadə kiçik donanmasıyla Joloya gəlmiş və yerli bir şahzadəylə evlənərək buranı və çevrəsindəki digər adaları idarə etməyə başlamışdır. Onun ölümündən sonra kürəkəni Ərəb dəvətçilərindən Sərif Əbu Bəkir əl-Haşim hakimiyyəti ələ almış və paytaxtı Jolo olan Sulu sultanlığını qurmuşdur (1457). Beləcə siyasi bir güc qazanan İslamiyət qısa müddətdə Sulu arxipelağının digər adalarına da yayılmışdır. Tərsilalar, Mindanao adasının İslamlaşmasını da bir Ərəb ata ilə Johorlu bir Malay şahzadəsinin oğlu olan Şərif Məhəmməd Kabungsuvan adındakı bir dəvətçiyə bağlayırlar.

XVI əsrin əvvəllərində Malay yarımadasından Pulangiyə (bugünkü Cotabato) gələn Kabungsuvan, bölgəyə daha öncə çatmış olan başqa dəvətçilərlə birlikdə datularla (yerli qəbilə rəisləri) iş birliyi bağlayaraq fəthlər, diplomatiya və siyasi evliliklər yoluyla bölgədəki əhalini müsəlmanlaşdırmış, arxasından da Mindanao adasında Maguindanao sultanlığını qurmuşdur (təx. 1515). Eyni əsrin sonlarında, Sulu sultanlığı və Filipinin cənubundakı Tərnatə sultanlığı kimi dövlətlərlə münasibətlərin artması, xanədanlar arasında evlilik bağlarının qurulması və Ərəb, Borneolu, Tərnatəli dəvətçilərin bölgəyə gəlmələriylə İslamiyət gücləndi və XVII əsrin əvvəllərində gedərək artan İspaniyalıların müstəmləkə və xristianlaşdırma fəaliyətlərinə qarşı əsasən Maranao bölgəsində yayıldı.

İslam dini, Şərif Məhəmməd Kabungsuvanın Cotabato bölgəsindəki bəzi fəthləri xaric, Filippin adalarının cənubunda barışçı yolla yayılmışdır. Hətta XVI əsrin ikinci yarısında Filippinə gəlmədən və burada qalıcı bir müstəmləkə idarəsi qurmadan öncə ölkənin tamamı İslamlaşma müddəti içinə girmişdi. Borneolu müsəlman tacirlər şimaldakı Mindoro və Luzon adalarının sahil şəhərlərinə gələrək buralarda yerləşmə mərkəzləri qurmuşdular. 1521-ci ildə İspaniyalıların öncüllük etdiyi ilk avropalılar Filippinə gəlməyə başladıqları sıralarda, Malaka və Borneo ilə sıx ticari münasibətləri olan Luzonun ən önəmli liman bölgəsi Manila, Bruney sultanının qohumları olan Raca Süleyman və əmiləri Raca Matanda ilə Raca Lakandula idarəsində bir müsəlman hakimiyyəti idi; ancaq yerli əhali hələ tamamilə İslamı qəbul etməmişdi. Filippində İspaniya hakimiyyətini quran Miguel Lopez de Legazpi, 1571-ci ildə Raca Süleymanla girişdiyi savaşda müsəlmanları Şimali və Orta Filippin adalarından ataraq İslamiyətin buralarda yayılmasına əngəl oldu. Zamanla ölkənin böyük bir qisminin İspaniyalıların üstün gücü qarşısında daha artıq dayanaa bilməyərək onların hakimiyəti altına girməsi və əhalisnin xristianlaşdırılması üzərinə İslamiyət sadəcə cənubdakı Sulu və Mindanaonun qərb bölgəsində qalmış oldu.

Cənub rayonlarının Avropa müstəmləkəçilərinə qarşı müvəffəqiyyətlə müqavimət göstərməsində əsas faktor xarici kömək idi ki, bu kömək qonşu Malayya-İndoneziya regionunun hakim müsəlman dairələri tərəfindən göstərilirdi. İndoneziya sultanlıqları ilə hərbi-siyasi ittifaqa Filippin və İndoneziya hakim sülalələri arasındakı qohumluq əlaqələri, din birliyi və nəhayət Cənub- Şərgi Asiyanın adalar aləmində dəniz və ticarət inhisarını saxlamaq istəyən indoneziyalıların ticarət maraqları səbəb olurdu.

XVI əsrin sonundan – XIX əsrin II yarısınadək davam etmiş Filippin müsəlmanların ispan müstəmləkəçilərinə qarşı uzunsürən mübarizəsi Filippin tarixinə "Moro müharibələri" kimi daxil olmuşdur. Müsəlmanlarla ispan müstəmləkəçiləri arasında müharibələr hər iki tərəfdən "həqiqi din"in müdafiəsi şüarı ilə aparılırdı. İslam müsəlman xalqlar üçün müstəmləkəçilərə qarşı mü- barizədə ideoloji bayraq rolunu oynayırdı. Avropa işğalçılarına göstərilən müqavimət "kafirlərə" qarşı müharibə forması alırdı.

Hər il cənub-qərb mussonları ilə moro qayıqları Visay adalarına doğru yönəlirdilər. Çox vaxt onlar Luson adası sahillərinə də gəlib çıxırdılar. Bu səfərlər nəticəsində onlar dağıdılmış kilsələrdən qiymətli əşyalar və çoxlu əsir xristianlar aparırdılar. Əsir götürülmüş ispanları pul əvəzində Manilaya qaytarırdılar, xristian filippinliləri isə qula çevrilirdilər. Onlardan hərbi və ticarət gəmilərində avarçəkən kimi istifadə edirdilər. İslamı qəbul edən əsir filippinlilər azad edilirdilər və onların çoxu Filippinin xristian rayonlarına dəniz hü- cumlarının iştirakçıları olurdular.

XVII əsrin əvvəllərinə qədər müsəlmanların mübarizəsi dəniz quldurluğu ilə məhdudlaşırdı. Sultanlıqların hakim dairələri iri hərbi ekspedisiyalar təşkil etməyə cəhd göstərmirdilər. Cənub-Şərqi Asiyaya holland ekspansiyanın başlaması ilə Filippin müsəlmanlarının mübarizəsi yeni yüksəliş mərhələsinə qədəm qoydu. Yaranmış vəziyyət, ispanların güc və diqqətinin cənub rayonlarından yayınması müsəlmanlara aktiv hücum əməliyyalarına keçməyə imkan verdi. Onlar Filippində ispan mövqelərinin zəiflənməsinə, öz ərazilərinin genişlənməsinə və möhkəmlənməsinə ümid edirdilər. Sultanlıqların hakimlərinin hərbi-strateji planlarında ümumi düşmən olan ispanlara qarşı mübarizədə potensial müttəfiq kimi hollandlardan hərbi yardım almaq imkanı nəzərdə tutulurdu. İki cəbhədə hollandlara və müsəlmanlara qarşı – mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalan ispan hökuməti cənub sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müsəlmanlara münasibətdə mürəkkəb hərbi-diplomatik manevrlərə əl atmalı olurdu.

XVIII əsrin 60-cı illərinə qədər Magindanao və Sulu müsəlmanları ispanları Mindanao adasının qərbindən çıxarmaq üçün reydlər təşkil edirdilər, lakin onların bu cəhdləri nəticəsiz qaldı. Buna baxmayaraq, ispanların Mindanaonun daxili rayonlarına irəliləmək və Sulu arxipelaqını ələ keçirmək cəhdləri də baş tutmadı.

XIX əsrin I yarısında ispan müstəmləkə administrasiyası müsəlman ərazilərini işğal etmək üçün kifayət qədər hərbi gücə malik deyildi. 30-cu illərin sonunda Sulu rayonunda ispanların əsas rəqibləri ingilislər və fransızlar idi.

Filippinin cənub rayonlarını öz siyasi təsiri altına salmaq uğrunda böyük dövlətlərin mübarizəsi, ərazi işğallarına cəhd göstərilməsi, İspaniyanın avropalı rəqibləri tərəfindən hərbi-siyasi aksiyalar həyata keçirilməsi təhlükəsi – bütün bu faktorlar ispan müstəmləkəçilərini müsəlman sultanlıqlarına hücumu gücləndirməyə, onların işğalını sürətləndirməyə, müstəmləkələrinə birləşdirməyə vadar edirdi. Sulu arxipelaqının və Mindanaonun müsəlman rayonlarının işğal edilməsi prosesi XIX əsrin ortalarından demək olar ki, Filippində ispan müstəmləkə ağalığının sonuna qədər davam etdi.

1892-ci ildə A. Bonifasionun yaratdığı "Katipunan" gizli cəmiyyəti Filippin xalqlarının antimüstəmləkəçilik mübarizəsində böyük rol oynamışdı. Filippinə qarşı ABŞ-nin, İspaniyanın, həmçinin Yaponiyanın istilaçılıq siyasəti yeritməsi adalardan ibarət olan bu ölkədə coğrafi şərait, xalqların və etnik qrupların çoxluğu və onların vətəndaş həmrəyliyinə nail ola bilməmələri, siyasi, iqtisadi pərakəndəlik və digər amillər mühüm rol oynamışdı. Filippində Avropa dövlətlərinin, xüsusilə İspaniyanın qismən asan müstəmləkəçiliyə nail olmasını etnik qrupların ispanlar tərəfindən asanlıqla ələ alınmasında görürdülər. Filippin ispanlar tərəfindən çox erkən, hələ XVI əsrin axırlarında işğal edilmişdi ki, bu dövrdə arxipelaqın adalarında yaşayan çoxlu qəbilələr və xalqlar müxtəlif iqtisadi və mədəni inkişaf mərhələsində idilər. Dəniz sahilləri boyunca, habelə Luson adası və Visay adalarındakı çayların vadilərində yaşayan xalqlar içərisində artıq inkişaf etmiş feodal münasibətləri hökm sürürdü. Lusonun dağlıq rayonlarında, Mindanao, Palavan adalarında və bir sıra başqa yerlərdə yaşayan qəbilələr və xalqlar hələ də ibtidai-icma quruluşu mərhələsində idilər. İspanların işğalından bir qədər əvvəl arxipelaqın cənub hissəsində və Lusonun sahil rayonlarında islam dini yayılmışdı. Ölkənin qalan hissələrində yerli ibtidai dini ayinlər, o cümlədən totemizim üstün yer tuturdu, amma oldquca maraqlıdır ki, XVI əsrin axırlarından başlanan müstəmləkəçiliyə baxmayaraq XVIII əsrin axırlarında ölkə hələ də bütünlüklə İspaniya taxt-tacının hakimiyyəti altında deyildi. İspaniya hələ Şimali Lusonun dağ rayonlarını və Batan adalarını zəbt edə bilməmişdi. Sulu arxipelaqında və Mindanaonun çox hissəsində müsəlman qəbilə rəhbərləri hökmranlıq edirdilər. Bu qəbilələrin hamısını ispanlar ümumi "moro" adı ilə adlandırırdı. Burada yaşayan müsəlmanlar arasında ənənəvi olaraq çoxarvadlılıq yayılmışdı. İspaniyanın əsasən XVI əsrin axırı və XVII əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmış müstəmləkəçilik rejiminin xarakterik xüsusiyyəti İspaniya istilaçıları tərəfindən torpaq üzərində feodal hüquqlarının mənimsənilməsində özünü daha çox büruzə verirdi. Adaların istilası gedişində yerli feodalların yuxarı təbəqələri əsasən vətənpərvər feodallar məhv edilirdi. Böyük ərazilər və burada yaşayan əhali ilə birlikdə enkomiend ("qəyyumluq") şəklində dini və dünyəvi ispan konkistadorların idarəsinə verilirdi. Enkomiend sistemi XVII əsrin ortalarında ləğv edildi, lakin torpaqların böyük əksəriyyəti ispanlar tərəfindən artıq işğal edilmişdi. Adaları işğal etmək işində ispan müstəmləkəçilərinin əsas alətlərindən biri Filippin əhalisini xristianlaşdırmaq idi. Bu ona görə idi ki, katolik kilsəsi və xüsusilə monax ordenləri ölkənin iqtisadi və siyasi həyatında son dərəcə mühüm rol oynayırdı. Adalarda iri torpaq mülkiyyətçisi monastırlar idi. Kilsə idarəçiliyin əksəriyyətini öz əllərinə almışdı və monaxlar öz mövqelərindən istifadə edərək, Filippin kəndlilərini hədsiz qarətə məruz qoyurdular. İspaniya mütləqiyyəti kilsələr və monastırlara himayəçilik göstərərək, onlara müxtəlif imtiyazlar verir, monastır torpaqlarını vergidən azad edirdi. Çünki, İspaniya hökuməti kilsələrə və monax ordenlərinə öz müstəmləkə ağalığının dayağı kimi baxırdı. Hökumətlə kilsə arasında çoxlu sirlər və yazılmamış qanunlar mövcud idi. İspaniyanın hakim dairələri özlərinin bütün müstəmləkələrində olduğu kimi Filippində də iqtisadi qapalılıq siyasəti aparırdılar. XVI əsrin axırı və XVII əsrin əvvəllərində Manila Şərqi Asiyada tranzit ticarətinin ən böyük mərkəzlərindən idi. İspaniya hökumət orqanları Manila ticarətini o dərəcə məhdudlaşdırmışdılar ki, əslində bu məhdudiyyətlər Manila ticarətini xeyli zəiflətmişdi. Halbu ki, bir vaxt çiçəklənən həmin şəhərin tənəzzülünə səbəb olmuşdu. İldə yalnız bir ticarət gəmisi Maniladan Akapulko (Meksikada) limanına göndərilirdi. Əhali ağır istismar şəraitində olduğuna görə nikbin deyildi. İstilaçıların yaratmış olduğu iqtisadi sistem daxili ticarətin inkişafına mane olurdu. Əyalətlərdə daxili ticarət müstəsna olaraq əyalət qubernatorlarının ixtiyarına verilmişdi. Bu hal təkcə daxili ticarəti məhdudlaşdırmaq deyil, həmçinin misilsiz satqınlıq və rüşvətxorluqla yanaşı qubernatorların ölkədəki zülmkarlığı həddini aşmışdı. Müstəmləkə inzibati orqanlarının aşağı aparatı Filippin aristokratları təbəqəsindən ibarət idi. Onlar torpaq üzərindəki hüquqdan məhrum edilsələr də, adaların zəhmətkeş əhalisinin istismarında iştirak etmək imkanına malik idilər. Bu işdə yerli din xadimləri də fəal rol oynayırdılar. Filippin xalqları isə onların ölkəsinin istila edilməsi ilə heç də razılaşmırdı. Arxipelaqda İspaniya hökmranlığının ilk iki əsrinin tarixi müstəmləkəçilərə qarşı xalq çıxışları ilə yadda qalır. Əvvəllər bu çıxışlar yerli feodalların rəhbərliyi altında keçirdi, lakin yerli yuxarı təbəqələr qismən ləğv olunduqdan, qismən də İspaniya müstəmləkəçilərinə xidmət etməyə keçdikdən sonra, Filippin kəndliləri öz içərisindən rəhbərlər irəli sürməyə başlayır. Kəndli üsyanları gücçatmaz ağır vergilərə, icbari əməyə və kəndlilərin digər şiddətli formalarda istismar edilməsinə qarşı yönəldilmişdi. Bir çox üsyanların əsas məqsədi torpaq uğrunda mübarizə idi. Bir sıra kəndli çıxışları, adalarda ən iri torpaq sahibkarları olan monax ordenlərinə qarşı çevrilmişdi. Xalq çıxışları kortəbii və dağınıq xarakter daşıyırdı. Bu çıxışlar çox vaxt bir-iki əyalət çərçivəsindən kənara çıxmırdı. Əyalət çərçivəsində baş verən üsyanlar ümumfilippin azadlıq hərəkatına çevrilmədiyinə görə məğlub olurdu. Siyasi, iqtisadi və digər mübarizə prosesində ümumxalq birliyinə və vətəndaş həmrəyliyinə malik ola bilməyən xalqın köləliyi, hüquqsuzluğu və məğlubiyyəti labüd idi.

Filippində azadlıq hərəkatının ilkin formalaşması XIX əsrin əvvəllərinə aiddir. Bu zaman İspaniyada 1808–1812-ci illər inqilabının təsiri altında adalarda ilk islahat tələbləri irəli sürülür, lakin ilk vaxtlar bu tələbləri filippinlilər özləri deyil, filippinli ispanlar və qarışıq nikahdan olanlar irəli sürürdülər. Onlar metropoliyada yaşayan ispanlarla bərabər hüquqa malik olmağa, Filippinin iqtisadiyyatının azad inkişafı üçün şərait yaradılmasına çalışırdılar. Sinfi mahiyyət etibarilə bu hərəkat liberal burjuaziyanın hərəkatı idi, amma hərəkat adaların İspaniyadan ayrılması məsələsini irəli sürmürdü. Yəni iqtisadi tələblər irəli sürülsə də, siyasi tələblər yox idi, amma İspaniyada inqilabın müvəqqəti qələbəsi, İspaniya parlamentinə Filippin nümayəndələrinin göndərilməsinə imkan yaratdı. Bu nümayəndələrin İspaniya parlamentində iştirakı Filippin burjuaziyasına heçnə verməsə də, onun bütün sonrakı çıxışları İspaniya parlamentində Filippin nümayəndəliyinin bərpa edilməsi şüarı altında keçirdi. Eyni zamanda mütərəqqi hal idi ki, bu dövrdə istiqlal mübarizəsi sahəsində cüzi oyanış müşahidə edilirdi. Bu sahədə milli mətbuatın rolu böyük idi. Filippinin varlı siniflərinin dünyagörüşünün təşəkkülündə Filippin mətbuatı da az rol oynamamışdı. Arxipelaqda ilk qəzetin çap olunmasının əsası 1822-ci ildə qoyulmuşdu. Bu mənada, varlı siniflərdən olan gənclərin xaricə göndərilməsinin və 1863-cü ildə demək olar hər bir bələdiyyədə ibtidai məktəblər açılmasının daha böyük əhəmiyyəti olmuşdu. Filippində bütün təhsil sistemi, gənclərdə İspaniyaya itaətkarlıq və katolik dininə sədaqət əhvali-ruhiyyəsi tərbiyə etməyə çalışan kilsənin ciddi nəzarətinə tabe edilmişdi.

Bununla yanaşı XIX əsrin 60-cı illərində ölkədə irqi ayrı-seçkiliyə qarşı geniş hərəkat başlanır. Hərəkat prixodların (xristianların aşağı kilsə təşkilatları və bu təşkilat üzvlərinin yaşadığı məhəllələr – Ş. N) müsadirə edilməsi, yəni bunların yerli ruhanilərə verilməsi uğrunda mübarizə geniş şəkli aldı. XIX əsrin ortalarında Filippindəki 792 prixoddan yalnız 181 prixodda keşişlər ispan monaxları deyil, Filippin ruhaniləri və qarışıq nikahdan olanlar idi. Filippin ruhaniləri prixodları almaq hüququ tələb etdikdə, yalnız öz mənafelərini müdafiə etmirdilər, istər-istəməz onların mübarizəsi monax ordenlərinə qarşı mübarizəyə çevrilirdi. Yerli ruhanilər gəlmə xristianların təsirindən xilas olmaq istəyirdilər, amma Filippində müsadirə uğrunda hərəkat o qədər də uğurlu nəticələr vermədi. Filippin prixodlarının çoxunda əvvəlki kimi yenə də ispan monaxları ağalıq edirdilər. Buna baxmayaraq hər halda bu hərəkat filippinlilərin milli şüurunun oyanmasında böyük rol oynadı. Bu haqda səlnaməçilərin təsvir etdikləri siyasi mənzərədən bir daha məlum olurdu ki, Filippinin zəhmətkeş kütlələri prixodların müsadirə edilməsi uğrunda hərəkat qədər hələ heç bir hərəkata bu qədər yardım göstərməmişdilər.

XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Filippində milli oyanış, xalqın özünüdərk prosesi güclənməkdə idi. Ölkədə vətəndaş həmrəyliyinin zəruriliyi nəhayət ki, dərk edilməyə başlanmışdı. Eyni zamanda müsadirə uğrunda hərəkat kəndlilərin çoxlu iğtişaşları və narazılığı ilə əlaqədar deyildi, XIX əsrdə tez-tez baş verən kəndli həyəcanları kəndlilər üzərindəki istismarın güclənməsilə əlaqədar idi. Bu da Filippinin beynəlxalq ticarət dairəsinə cəlb edilməsindən və mülkədarların xaricə ixrac edilən məhsul istehsalını artırmaq səylərindən irəli gəlirdi. Əvvəlki kimi, kəndli hərəkatının əsasını və səbəblərindən birini yenə də torpaq uğrunda mübarizə, həmçinin istər mülkədarlar, istərsə də müstəmləkəçi ağaları tərəfindən kəndlilərin amansız istismarının yumşaldılması tələbi təşkil edirdi. Əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdəki xalq üsyanları da kortəbii və 191 qeyri-mütəşəkkil xarakter daşıyır və İspaniya müstəmləkəçiləri tərəfindən asanlıqla yatırıldı. Bununla bərabər, XIX əsrin birinci yarısında baş verən kəndli hərəkatlarında bəzi yeni xüsusiyyətlər də nəzərə çarpırdı. Misal üçün, bir sıra hallarda kəndlilər təkcə İspaniya hökumət orqanlarına və monastırlara qarşı deyil, yerli feodalbürokratik aparata, xalqın istismar edilməsində vasitəçilərə, yuxarı təbəqələrə qarşı da çıxış edirdilər. 1814-cü ildə İlokosoda baş verən üsyan buna misaldır. Bu kimi faktlar Filippin zəhmətkeşləri ilə yerli istismarçı sinif arasındakı ziddiyyətlərin kəskinləşdiyini göstərirdi. Bu dövrdə kəndli hərəkatlarının başqa bir xarakterik cəhəti bunda idi ki, həmin hərəkatlar bəzən dini-təriqətçilik şəkli alırdı (1841–1842-ci illərdə Tayyabasda Apolinario de la Krusın üsyanı, Samar adasında "pulaan" hərəkatı). Təriqətçilik hərəkatının meydana çıxması, kəndliləri ən amansız bir surətdə istismar edən monax ordenlərinə qarşı Filippin xalqının nifrətinin gücləndiyini əks etdirirdi. XIX əsrdə kəndli hərəkatlarının qüvvətlənməsi Filippin inqilabının ən mühüm ilkin şərtlərindən biri oldu. 1892-ci ildən başalanan milli-azadlıq hərəkatı nəticədə 1896–1898-ci illər Filippin Milli Azadlıq inqilabı ilə başa çatdı və Filippin müstəqil respublika elan edildi, lakin Filippinin işğalı uğrunda ABŞ-İspaniya rəqabəti hələ də davam edirdi. 1899-cu ildə ABŞ Filippinə qarşı istilaçılıq siyasətini daha da fəallaşdıraraq Filippin ərazisinə ordu yeritdi və 1898–1901-ci illər Amerika-Filippin müharibəsindən sonra Filippin ABŞ-nin müstəmləkəsinə çevrildi və bu müstəmləkəçilik sistemi xeyli davam etdi. Filippində başlanan milli-azadlıq hərəkatının məğlubiyyətə uğramasında bir neçə səbəblər var idi. Bu səbəb beynəlxalq miqyasda mövcud olan və bir çox xalqlara şamil edilən milli birliyin olmaması səbəbi idi. Digər səbəblərdən biri də beynəlxalq aləmdə Filippin xalqlarının milli tənhalığı, beynəlxalq miqyasda Filippinə qarşı həmrəyliyin zəif olmasında idi. Tarixin bütün mərhələlərində sadalanan amillər əsas amillərdən olmuş bu gün də öz mahiyyətini saxlamaqdadır.

• Nuruzadə Şubay Cavad oğlu. Asiya və Afrika ölkələrinin yeni tarixi. (XVII əsrin I yarısı və XIX əsrin 70-ci illəri). Sumqayıt, "Azəri" nəşriyyatı, 2017, 440 səhifə
• Abinales, Patricio N.; Amoroso, Donna J. . Rowman & Littlefield Publishers. 2005. ISBN 978-0-7425-6872-3.
• Columbia University Press. // (6th). . 2001. July 28, 2008 tarixində .
• Barrows, David Prescott. Amer. Bk. Company. 1905.
• Corpuz, O.D. Roots of the Filipino Nation. University of the Philippines Press. 2005. ISBN 971-542-461-9.
• Elliott, Charles Burke. (pdf). The Bobbs-Merrill Company. 1916.
• Elliott, Charles Burke. (pdf). The Bobbs-Merrill Company. 1917.
• , , redaktorlar . The Philippine Islands, 1493–1803. 5. Historical introduction and additional notes by . Cleveland, Ohio: . 1903. Explorations by early navigators, descriptions of the islands and their peoples, their history and records of the catholic missions, as related in contemporaneous books and manuscripts, showing the political, economic, commercial and religious conditions of those islands from their earliest relations with European nations to the beginning of the nineteenth century.

• .
• .
• .

1. C. Adib Majul,. Muslims in the Phüippines, Quezon City, 1973
2. N. M. Saleeby, Studies in Moro Histoıy, Law and Religion, Manila, 1905.
3. S. K. Tan, The Filipino Müslim Armed Struggle (1900–1972), Manila, 1977.
4. T. J. S. George, Reuolt in Mindanao: The Rise of Islam in Philippine Politics, Kuala Lumpur, 1980.
5. A. Cabaton, "Les Moros de Soulu et de Mindanao", RMM, IV/1 (1908), s. 21–74.
6. Левтонова Ю.О. История Филиппин. М.: Наука, 1979, 295 с, c.115