Azərbaycanın Dərbənd şəhərinin yerləşdiyi coğrafi ərazi, strateji mövqe-bir tərəfdən uca dağlarla, digər tərəfdən Xəzər dənizi ilə əhatələnən keçid məntəqəsi olması onun daima diqqət mərkəzində qalmasına səbəb olub. Əbəs yerə şəhər "Dərbənd", yəni "Bağlı qapı", həmçinin "Dəmir qapı", "Bab əl-əbvab" və s. adlandırılmır. Tarixən olduğu kimi, Dərbənd XIII-XIV əsrlərdə də şimaldan cənuba, cənubdan şimala istiqamətlənən yürüşlərin qarşısında sipər rolu oynayan istehkam idi. Bir çoxları şəhərin möhkəmliyini, alınmaz olduğunu bilərək, ondan yan ötməyi daha üstün tutmuşlar.

Əlverişli strateji mövqeyə malik Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdə, başqa sözlə monqol ağalığı dövründə Monqol imperiyasının hansı ulusuna - Cuçi və Tuli nəslinə, yəni qızılordalılara və ya hülakulara məxsus olduğu tarixi ədəbiyyatda müəyyən fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Bunun əsas səbəbi şəhərin iki monqol ulusu arasında sərhəd məntəqəsi təşkil etməsidir. Odur ki, şəhər daima uluslar arasında gedən müharibələrin meydanına çevrilmiş, əldən-ələ keçmiş və tədqiqatçılar arasındakı fikir ayrılığı da bundan meydana gəlmişdir.

Tədqiqatçıların bir qismi şəhərin qızıl ordalılara, digərləri Hülakulara aid olduğunu yazırlarsa, bəzisi bu məsələ ilə əlaqədə qəti mövqe tuta bilmir. Dövrə aid ilk mənbələrdə bu məsələ ilə əlaqədar müxtəlif faktlara təsadüf olunur. Belə ki, monqol dövlətlərinin sərhədlərindən, hüdudlarından bəhs edən bəzi müəlliflər sərhəddin "Dərbəndə qədər" uzandığını bildirirlər və dəqiq məlum olmur ki, Dərbənd özü həmin ulusun - dövlətin tərkibindədir ya yox. Məsələn, Həmdullah Qəzvini Şirvan ərazisində Kür çayından "Dərbəndə kimi" olduğunu xəbər verir. Belə hallar tarixi ədəbiyyatda da təsadüf olunur. A.Yakubovski Qızıl Orda ulusunun təşəkkülü tarixindən bəhs edərkən Dəşt-i Qıpçaq, Bulqar, Krım və "Dərbəndə kimi Qafqazın" ("Кавказ до Дербента") qızılordalıların əlinə keçdiyini yazır. Müəllif daha sonra Cuçi ulusunun dəqiq sərhədlərini müəyyənləşdirməyin çətin olduğunu vurğulayaraq, bu dövlətin tərkibinə "Dərbəndə kimi Qafqazın" (bəzən isə "Bakıya kimi") da daxil olduğunu bildirir. Akademik V.V.Bartold göstərir ki, monqol ağalığı dövründə Dərbənd bəzən Şirvanşahlara tabe olmuş, bəzən isə öz müstəqil hakimləri tərəfindən idarə olunmuşdur. Burada hülakularla qızılordalıların təsiri vaxtaşırı dəyişilmişdir. Teymur isə Dərbəndi, öz imperiyasının şimal sərhəd məntəqəsi kimi möhkəmləndirmiş və şəhəri şirvanşah İbrahimin sərəncamına vermişdir. V.V.Bartold başqa əsərində bu barədə daha konkret fikir yürüdərək yazır: "Görünür, monqollar dövrndə Dərbənd İran Elxanilərindən daha çox Qızıl Orda xanlarına məxsus olmuşdur". Akademik Ə.Ə.Əlizadə bildirir ki, Dərbənd Qızıl Orda dövlətinin sərhəd məntəqəsi olmaqla yanaşı, XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində şirvanşahlara tabe olmuşdur. A.R.Şıxsəidov Dərbəndin 1249-cu ildə Qızıl Ordanın təsirinə düşdüyünü, 1256-cı ildən XIV əsrin ortalarına kimi hülakuların hakimiyyəti altında olduğunu, Şeyx İbrahimin dövründə isə inkişaf edərək, Şamaxı ilə birlikdə, Şirvanın mərkəzi şəhərinə çevrildiyini xəbər verir. Dərbəndin hansı monqol ulusuna məxsus olması məsələsi V.L.Yeqorovun Qızıl Ordanın XIII-XIV əsrlərdəki tarixi-coğrafiyasına həsr olunmuş əsərində daha qabarıq nəzərə çatdırılır. Müəllifin gəldiyi ümumi qənaət isə Dərbəndin həmin dövrdə qeyd-şərtsiz Qızıl Ordaya, dolayısı ilə Rusiyaya məxsus olması fikrinin "təsdiqlənməsi"dir. Onun kitabının bir çox səhifələrində bu fikir aşılanır və əsərə daxil olunmuş xəritələrin hər ikisində Qızıl Ordanın cənub sərhəddi, Dərbənddən cənubda göstərilir. Ümumiyyətlə, müəllif Azərbaycan barədə həqiqətə uyğun olmayan fikirlər irəli sürür və hər vasitə ilə Dərbəndin və hətta Kürdən şimalda olan ərazilərin Azərbaycana daxil olmadığını sübuta çalışır. Nəzərə almaq lazımdır ki, V.L.Yeqorov ilk növbədə V.Q.Tizenqauzenin (1825-1902) Qızıl Orda tarixinə dair topladığı materiallardan əsasən ərəb müəllifi Əl-Umarinin (XIV əsr) topluya daxil edilmiş məlumatından bəhrələnmişdir. Əl-Umarinin məlumatında isə. Dərbəndin Qızıl Orda şəhərləri sırasında sadalanmış faktında başqa, xüsusi konkretlik nəzərə çarpmır və o, da digər müəlliflər kimi, dövlətin sərhədlərinin "Dərbəndə kimi" uzandığını qeyd edir.

Maraqlı mənzərə yaranır: Hülakular ulusunun ərazisindən eləcə də, Qızıl Orda ulusunun ərazisindən bəhs edən müəlliflər sərhədlərin "Dərbəndə kimi" olduğunu yazırlar. Bəs, Dərbəndin özü hansı dövlətin ərazisinə daxil idi? İlk mənbələrin məlumatında bu cəhət çox da aydın nəzərə çarpmır. Bununla yanaşı, ilk mənbələrdə şəhərin hansı ulusa məxsus olduğunu müəyyənlədirməyə imkan verən faktlara da təsadüf olunur. Həmin faktlara nəzər yetirək: Zəkəriyyə əl-Qəzvini 1203-1283 "Bakı Dərbənd mahalında şəhərdir", deyə qeyd edir. Əbu Bəkr əl-Əhəri isə (1328)-ci ildə yazırdı ki, "Sultan Əbu Səid nisbətən müstəqilləşdikdə Dərbəndi Əkənciyə verdi.. - Ərəb filoloqu, coğrafiyaşünası, tarixçisi Yaqut əl-Həməvi (1179-1229) 1224-cü ildə tamamladığı "Mücəm əl-buldan" ("Ölkələrin əlifba sırası ilə siyahısı") əsərində yazırdı:

Digər ərəb coğrafiyaşünas və tarixçilərin əsərində isə Dərbəndlə bağlı belə məlumat verilirdi:

Dərbəndin Hülakulara və ya Qızıl Ordaya məxsus olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verən faktlardan biri, 1335-ci ildə tərəflər arasında baş vermiş müharibə ilə əlaqədar şərh olunan məlumat diqqəti daha çox cəlb edir. Həmdullah Qəzvini yazır ki, Özbəyin qoşunundan bir dəstə Kür çayı sahilində "güclü hücumaməruz qaldığından dağılmağa başladı və bütün əmlakını və sursatını təcili atıb qaçdı... Onlar bacardıqları kimi özlərini Dərbəndə çatdırdılar və oradan öz ölkələrinə getdilər və dedilər: Biz böyük əziyyət çəkdik". Hafiz Əbru isə bu hadisə ilə bağlı məlumatını bildirir ki, həmin dəstə "bacardıqları kimi özlərini Dərbəndin o tərəfinə atdılar və öz mülklərinə gedib dedilər...". hər iki müəllifin məlumatında "be mülk-e xod saxte" ibarəsi işlənilmişdir. Məsələ bundadır ki, bu ibarənin mənası tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif şəkildə izah olunmur: V.Q.Tizenqauzen onu "öz səltənətinə qane olaraq" kimi tərcümə edir. Bəziləri onu saxta məlikə" kimi tərcümə etməyi düzgün hesab edir. Əslində həmin ibarənin məhz "öz mülklərinə gedib" kimi tərcüməsi daha doğru və həmin dövrdə cərəyan edən hadisələrin bacardıqları kimi özlərini Dərbəndə çatdırıb, oradan öz ölkələrinə, Hafiz Əbrunun aydın şəkildə yazdığı kimi, "Dərbəndin o tərəfinə atmışlar". Bura isə onların "öz mülkləri"dir.

İlk mənbələrdən əxz olunmuş faktları xronoloji ardıcıllıqla ümumiləşdirsək aşağıdakı mənzərənin şahidi olarıq:

• XIII əsrin əvvəlləri - Dərbəndin yaxınlığındakı Qurd dağı üzərində tonqal qalayıb, türk-oğuz adətinə uyğun, Azərbaycan və Arran əhalisini qəfil düşmən hücumundan xəbərdar edirlər. Bu dövrdə Şamaxı Dərbənd əyalətinə daxildir və onların hakimləri qardaşdırlar;
• 1222-ci ildə Dərbənd padşahı Şirvanşahdır;
• 1265-ci ildə Hülaku şahzadəsi Juşumut Dərbənd, Şirvan və Muğana göndərilir ki, özünə məxsus olan bu yerləri düşməndən (məhz qızılordalılardan) qorusun;
• 1275-ci ildə Bakı Dərbənd mahalına daxil olan şəhərdir;
• XIII əsrin sonu - Rəşidəddinin yazdığına görə Şirvanşahlar onun dövründə Dərbənd və Şabranın hökmdarıdırlar;
• 1328-ci ildə Sultan Əbu Səid Dərbəndi öz əmiri Əkənciyə tapşırır;
• 1335-ci il: - Özbəyin qoşunu məğlub olaraq qaçır. Çətinliklə Dərbəndə çatır və mənbənin yazdığı kimi, Dərbənddən öz ölkəsinə gedir;
• 1367-ci il: - Teymurun qoşunu Toxtamışı izləyərək Dərbəndin o tərəfinə qovur və bəlli olduğu kimi, Teymurun dövründə Dərbəndin müdafiəsi Şirvanşah I Şeyx İbrahimə tapşırılır.

Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanla bağlılığını nəzərə çatdıran digər faktlar da mövcuddur. Məsələn, dövrün mənbələrində Dərbənd əksər hallarda, "Şirvan Dərbəndi" ("Dərbənd-e Şirvan"), "Bakı Dərbəndi" (Dərbənd-e Baku") adlandırılır. Tək-tək hallarda "Xəzər Dərbəndi", "Dəmir qapı Dərbəndi", "Qıpçaq Dərbəndi" adlarına rast gəlinsə də, "Qızıl Orda Dərbəndi" adına təsadüf olunmur.

Bütün sadalanan faktlar belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdə heç də bəzilərinin qeyd etdikləri kimi, əksər vaxtlarda qızılordalılara məxsus olmamış, əksinə, tək-tək hallarda istisna olmaqla, Şirvanın, deməli Azərbaycanın tərkibində olmuşdur. Qızıl Orda xanlarının yürüşləri dövründə şəhər müvəqqəti tutulsa da, tezliklə azad olunmuş (məsələn, 1265-ci ildə) və yenidən Şirvana qatılmışdır.

• Dərbənd
• Dərbənd tarixi
• Dərbənd əmirliyi

1. ↑ Piriyev V. Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdəki tarixi-siyasi coğrafiyasından//AMEA Tarix İnstitutu. Elmi əsərlər, 2007, cild 19, s.18
2. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-Buldan. Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-Qulub. Bakı: Elm, 1983 (rusca), s. 54
3. Греков Б. и Якубовский А. Золотая Орда. Л.: 1937, s. 43
4. Греков Б. и Якубовский А. Золотая Орда. Л.: 1937, s. 44
5. Бартольд В.В. Сочинения. Том V. М. 1968, с.426
6. Бартольд В.В. Сочинения. Том V. М. 1968, с.372
7. Али-заде А.А. 2023-05-06 at the Wayback Machine Баку, 1956, с. 397
8. Шихсаидов А.Р. Дагестан в X-XIV вв. Махачкала, 1975, с.10
9. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. М.: Наука, 1985, 246 с.
10. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв., с. 195, 199 и т.д.
11. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв., с. 29
12. Буниятов Дж. З. Материалы из сочинений Закарийи ал-Казвини об Азербайджане. - Известия АН Азерб. ССР, СИФП, 1976, №3, с. 54
13. Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhəri. Tarix-e Şeyx Üveys. Bakı: Elm, 1984, s.33
14. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-Buldan. Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-Qulub. Bakı: Elm, 1983 (rusca), s. 14-15
15. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-Buldan. Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-Qulub. Bakı: Elm, 1983 (rusca), s. 27-28
16. İbn əl-Əsir. Əl-Kamil fit-tarix. Bakı, 1959, s. 172
17. Рашид ад-Дин. Переписка. Москва: Наука, 1971, с.186
18. Фазлуллах Рашид-ад-Дин. Джами ат-таварих. Том III, Баку, 1957, s. 67
19. Козубский Е.И. История города Дербент. Темир-хан-Шура, 1906, с. 40
20. Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini: Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı: Elm, 1990, s. 37
21. Şərəfəddin Əli Yəzdi. Zəfərnamə-Daşkənd: 1972, 184a
22. Həmdullah Mustovfi Qəzvini. Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı: elm, 1986, s. 18-19)
23. Hafiz Əbru. Zeyl-e came ət-təvarix-e Rəşidi. Tehran, 1350 h.q., s. 192
24. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Том 1, СПб. 1884, Том II, М.-Л.., 1941, с. 93
25. Şərəfəddin Əli Yəzdi. Zəfərnamə-Daşkənd: 1972, s.241a, 283b, 284a
26. Şərəfəddin Əli Yəzdi. Zəfərnamə-Daşkənd: 1972, v. 71b