Azaq türk qalası – indiki Rostov vilayətində (Rusiya), Don çayı sahilində liman şəhəri kimi tanınan Azovdur. Şəhərin adı dənizin adı ilə əlaqədardır. Vaxtilə Skiflər bu dənizə Karqaluk, ərəblər Bəhrəl-Azov, türklər Assak, venesiya kolonizatorları Tana dənizi, yaxın çərkəzlər Azoğ, kalmıklar Uzak demişlər.1. Qıpçaq və bulqarlarda Azaq şəxs adına rast gəlinirdi. Məhz bu mənada dənizin tarixinin qıpçaq xanı Azaqın adı ilə bağlı olması və ya əksinə dənizin adının xanın adından doğması ehtimalı çox düşündürücüdür. Qara dənizin şimalında yerləşən qədim türk şəhəri Azaqdan 1067-ci ilə aid rus salnamələrində qıpçaq (türk) şəhəri kimi bəhs olunur. Övliya Çələbi "bu kədər şəhrinin" qalasının əvvəlcə balıq ovlamaq üçün nəzərdə tutulduğunu, get-gedə sağlam müdafiə qalası şəklinə düşdüyünü, indi gecə-gündüz kazaklarla və kalmık tatarları ilə şiddətli savaş etdiklərini göstərir. Artıq 13–14-cü əsrlərdə Azaq möhtəşəm Qızıl Orda şəhəridir. Çox əlverişli nöqtədə – Don çayı ağzına yaxın yerdə yerləşən Azaqdan Avropanın Çinə gedən böyük ticarət yolu keçirdi. Qızıl Orda ilə mübarizəyə qalxan Teymurləng 1395-ci ildə Toxtamış xanı məğlub edib, Azaqı dağıdır. 1400-cü ildə genuyalılar bu şəhəri ticarət mərkəzi kimi bərpa edib ona Tana adı verirlər. Çox keçmir ki, vəziyyət dəyişir; 1471-ci ildən ondan yenilməz türk qalası Azaq adı ilə tarix səhifələrində bəhs olunur. Hərbi qala kimi yenidən tikilən bu türk qalası 11 bürclü divarlarla kəmərlənmişdi. Fateh Sultan Məhəmməd vaxtilə "Azaq qalası İstanbulun kilididir" deyə onun böyük strateji əhəmiyyətini göstərmişdi. … Əsr zaman-zaman irəliləməkdə idi. 1552-ci ildə Kazan, 1556-cı ildə Noqay və Astarxan xanlıqlarını məğlub edib onlara son qoyan IV İoann (İvan Qroznı) beləliklə, Xəzər dənizinin şimalına sahib oldu. Bundan sonra Baltik və Qara dəniz istila hədəfinə çevriləcəkdi. Belə olan halda Qara dənizə yol Kerç boğazı ilə bağlanan Azaqa yiyələnməklə açıla bilərdi."Azaq rusların və kazakların Qara dənizə enmələrinə mane olan istehkam mövqeyində idi." 2. İndi Qara dəniz uğrunda mübarizələrdə Azaq dənizi və onun üzərindəki hərb qalalarını istila etmək başlıca vəzifə olaraq dururdu. Beləliklə, Rusiya və Türkiyə arasında sərhədlərə çevrilən, türk tarixçilərinin obrazlı olaraq bu həssas höqtəni "Osmanlı dövlətinin yumşaq qarnı"(Süleyman Kocabaş) adlandırdığı Azaq Rus dövlətini düşündürməkdə idi. Azaqa ilk dəfə yad ayağı dəyir; kazaklar 1605-ci ilin sonunda uğur qazanır, onlar qalanı 112 gün əllərində saxlaya bilirlər. Azaq qalasının hərbi komendantı Dost Mühəmməd paşanı əsir alıb Moskvaya çar Yalançı Dmitriyə gətirirlər.=3. 1637-ci ildə yenə savaşqan Don kazakları Kırımdakı daxili (Xan ailəsindəki qardaşlararası) münaqişələrdən istifadə edərək Azaqı tuturlar, lakin Rusiyadan gözlədikləri kömək gəlmədiyindən türklərin qarşısında dayana bilmədilər; 1642-ci ildə türklər Azaq qalasını geri aldılar. … Şimaldan qorxunc istilaların acı ruzigarı duyulmaqda idi. Pyotrla başlayan yeni qəsbkarlıq epoxasının fıttınaları yaxınlaşırdı. Qara dəniz 1693-cü ildən başlayaraq Pyotru ciddi olaraq maraqlandırmağa başlamışdı. Qara dənizinsə yolu Azaqdan keçirdi. Pyotr gəmi inşaasına girişir, bu iş onun zehnini elə qaplayır ki, hərb işini – gəmiçiliyi möhkəm əsaslarla qurmaq üçün bu işə maraq göstərən 250 nəfər həvəskar əyanlardan ibarət bir kompaniya ona qoşularaq xaricə üz tutur. Pyotr adını dəyişir ki, onu bu yad ölkələrdə tanımasınlar. Nəhayət, 1695-ci ildə 31 minlik qoşunla səfərə çıxıb Azaq qalasının altında dayanır. Pyotr birinci Azov səfərində (1695) qalanı ala bilmədi. Bu uğursuz səfərdən Moskvaya əliboş qayıtmırdı, onun qoşununun önündə apardığı əsir türkə baxmağa bütün ğəhər əhalisi yollara yığışmışdı. Düz bir il sonra, 3 iyun 1696-cı ildə Pyotr 64 minlik qüvvəsilə Azaq qalasını mühasirəyə aldı. Keçən ilki müharibədən sınıq düşən qalanın təmiri gecikmiş, qalanın bərpası başa çatmamışdı. Kırım xanlarının laqeydliyi özünü göstərdi: ərzaq çatışmazlığı da hiss olunurdu. Qalanın müdafiəsi də başdansovdu təşkil edilmişdi; nəzərə almaq lazımdır ki, 64 minlik rus gücünə qarşı qalada onu işğalçılardan qorumalı olacaq 4–5 yüz nəfərlik qüvvə var idi. Keçən ilki mətanətli qala indi aciz görkəmdə idi. Beləliklə, Pyotr ikinci səfərində Don və Ukrayna kazaklarının böyük köməyi ilə (habelə qoşuna cəlb edilmiş yaxşı atıcı olan başqurd və mişarlardan ibarət çoxminlik ayrıca ordu bu səfərdə iştirak edirdi) 1696-cı il iyunun 19-da Azaq qalasını aldı. Bu, Rusiyanın dəniz dövlətinə çevrilməsinin başlanğıcı oldu. Azaq dənizinə və böyük sulara – Qara dənizə çıxmaq istəyən Pyotrun yolları açıq idi. "Azaq qalasının düşməsi İstanbulda böyük həyəcan yaratdı. Qalanı vaxtında təmir etməyənlər və imdada yetməyənlər edam edildilər… Azaqın itirilməsi ilə Osmanlı dövlətinin Qara dəniz üzərində olan mütləq hakimiyyəti yara aldı.=4. Azaq boyu məntəqələrin, o cümlədən Azaq şəhərinin dərhal xristianlaşdırılmasına başlanılır. Yenicə istila olunan Azaqdan gələn 21 avqust 1696-cı ilə dair ilk poçt xəbərindən aydın olur: qaladakı məsciddən "Bojiya poxvala prisvyataya Boqoroditsı" kilsəsi, yenə digər məsciddən "Verxovnik apostol Petra i Pavla" kilsəsi tikilir.(bax: Zapiski İvana Afanasyeviç Jelyabujskoqo) Azaq sonra 1711-ci ildə Pyotrun həmin ildəki müharibədə məğlubiyyətindən sonra Türkiyəyə qaytarılmışdısa da 1774-cü ildə birdəfəlik Rusiyaya keçmişdir. Bu vaxtdan dəniz kimi şəhərin də Azaq adı dəyişdirilərək Azov adlanmışdı.

• Minaxanım Təkləli. Türk kitabı. Unudulan tarix. Dəyişdirilən adlar, Bakı, Nurlar, 2009
• Энциклопедический Словарь т.1, с.234.
• İslam Ansiklopedisi, 4 c., İstanbul, s.300
• Скрынников Р.Г. Самозванцы в России, М., Наука, 1987, с.170
• Süleyman Kocabaş. Çarlık Rusiyasının Azaq denizi mücadelesi, TD Tarih dergisi,1992, № 66, s.33.