Arid-denudasion, relyef formaları suffozion-çökmə qıflarından, gil karstlarından və nəlbəkivari qapalı çökəkliklərdən ibarət olub, quru semiarid iqlimə və əlverişli struktur-litoloji qurluşa malik ərazilərdə geniş inkişaf etmişdir

Suffozion-çökmə qıfları tərkibində asan həll olunan mineralların iştirak etdiyi lyoss gillərindən təşkil olunmuş Kür-Araz, Naxcıvan, Səbadüzü, Nəvahi, Ceyrançöl çökəkliklərinin yanlarında və Qusar-Dəvəçi və Lənkəran-Muğanının dağətyi hissəsində yayılmışdır. Bu cür formalara suvarılmanın düzgün aparılmadığı bəzi sahələrdə də təsadüf edilir (məs. Gəncə-Qazax düzənliyinin Kürboyu zonasında olduğu kimi.

Gil karstları və onun formaları Cənub–Şərqi Qafqazın dağətəyində, Abşeron yarımadasının qərb hissəsində, Qobustanda, Ceyrançöl və Acınohur alçaq dağlığında, Həkəri çayının aşağı hissəsində, Naxçıvan çökəkliyində, Lənkəran Muğanının dağətəyi hissəsində və Kür çökəkliyinin daxili qalxmalarında inkişaf etmişdir. Gil karstlarının əmələgəlmə şəraitinin, onların morfoloji xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, bu prosesdə suların eroziya (mexaniki) fəaliyyəti mühüm rol oynayır.

Suların yeraltı eroziyası morfoloji cəhətdən klassik karstı xatırladan, ancaq əmələgəlmə mexanizminə görə ondan kəskin fərqlənən formalar yaradır. Süxurların litoloji tərkibi və çatlılıq xüsusiyyətləri gil karstlarının morfologiyasına əsaslı təsir göstərir. Bunları əsas götürərək D. A. Lilienberq (1955) və N. Ş. Şirinov (1975) gil karstlarının — ana süxurlarda, delüvial və terras çöküntülərində və palçıq vulkanı brekçiyalarında inkişaf edən tiplərini ayırmışlar.

Birinci tip gil karstları üçün yeraltı dəhlizlər vasitəsi ilə bir-biri ilə əlaqədar olan quyular, şaxtalar, çökmə qıflar xarakterik olub, Dəvəlidağ, Dəlikdaş, Dostubazı və b. ərazilərdə və Böyük Hərəmi silsiləsinin cənub-şərq hissəsində psevdokarst sahələri şəklində müşahidə edilir. Dərinliyi 5–6 m, diametri 20–25 m-ə çatan və sonralar quyulara və şaxtalara keçən qıflar daha çox yayılmışdır.

Gil karstlarının delüvial tiplərində yeraltı dəhlizlər o qədər də səciyyəvi olmayıb, çox az yayılmışdır. Yeraltı formalar delüvinin qalınlığından asılı olub, 15–20 m-ə qədər dərində yerləşir. Bəzən yeraltı eroziya süxurların çatlılıq və aşınma dərəcəsindən asılı olaraq onun üst zonasını da əhatə edir. Belə hallarda gil karstlarının qarışıq tipləri yaranır.

Karstların terras tipləri terrasların qaşı boyunca yerləşib, məsaməli və müxtəlif növ örtük gillərinin yayıldığı sahələrdə inkişaf etmişdir. Bunların əmələ gəlməsində yeraltı eroziya bazisinin səviyyəsi əsas rol oynayır. Bu tip gil karstları bəzən dəniz terraslarında, gətirmə konusları və prolüvial — delüvial şleyflərin üzərində erozion kəsilişlər boyunca əmələ gələ bilir. Bunlar üçün qıfların, boşluqların və yeraltı keçidlərin çatlar boyunca xətt üzrə yerləşməsi səciyyəvidir.

Gil karstlarının palçıq vulkanı tipi morfoloji cəhətdən delüvlal tipə daha yaxındır. Onlar üzərində bitki örtüyü olmayan və çatları çox olan ən cavan palçıq vulkanı brekçiyalarında inkişaf edir. Qədim brekçiyalarda gil karstları çox az yayılıb ölçülərinin böyük olması ilə səciyyələnir.

Respublika ərazisində inkişaf etmiş bedlend relyef formalarına dair ilk məlumatları C. İ. Boqdanoviçin (1906), İ. S. Şukinin (1926) işlərində rast gəlinsə də onun daha geniş şərhi D. A. Liliyenberqin (1962), M. A. Müseyibovun (1963), B. Ə. Budaqovun (1967), N. Ş. Şirinovun (1973), M. A. Abbasovun, 1989 və X. K. Tanrıverdiyevin (1968, 1991) əsərlərində verilmişdir. Bedlend əsasən alçaq dağlıqda qismən də orta dağlıqda 1300 m-ə qədər yüksəklikdə inkihaf etmişdir. O, əsasən təbaşir və üçüncü dövrün qumlu-gilli və mergelli çöküntülərində, eyni zamanda üst Pliosen–Dördüncü dövrün gilli çaqıl daşlarında, piroklastik süxurlarında və palçıq vulkanı brekçiyalarında yayılmışdır.

Semiarid iqlim şəraitində uzun sürən quraq mövsümlərdə yumşaq çöküntülərin toplanması və leysan yağışlarla müşayiət olunan qısa və rütubətli mövsümun növbələşməsi, eləcə də bitki örtüyünün olmaması və ya seyrək olması, qumlu gilli və çatlı süxurların inkişaf etdiyi cənub səmtli dik yamaclar bedlendin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır.

Palçıq vulkanları konusunda bedlendi əmələ gətirən yarğanlar zirvədən ətəklərə doğru radial şəkildə uzanaraq maqmatik vulkanlardakı barrankoslara bənzəyir.

Delüvial və digər yumşaq süxurlarda bedlendlər dağətəyində və dik yamaclarboyunca yayılaraq ana süxurdakılara nisbətən daha sürətlə inkişaf edir.

Bedlendin inkişafı yeni və müasir tektonik hərəkətlərin intensivliyindən çox asılıdır. Tektonik hərəkətlərin zəiflədiyi dövrlərdə yarğanlarda dərinə eroziya zəifləyir, yamaclar və yarğanın dibi sıx bitki ilə örtülür və hamarlanma prosesləri gedir. Yamaclarda səthi yuyulma inkişaf edir və yuyulma materialları yarğanın dibində toplanır. Burada bəzi sahələrdə gil karstının inkişafı üçün şərait yaranır və səthi axın yeraltı axına keçir. Tektonik hərəkətlərin güclənməsi yarğanlarda dərinə eroziyanın intensivləşməsinə və yarğanların dibində ikinci yarğanın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yarğanın dərinləşməsi nəticəsində onun yamacları intensiv yuyulur, meyillik artır və torpaq-bitki örtüyü deqradasiyaya uğrayır.

Axarsız çökəkliklər ən çox Abşeron yarımadasında və Qobustanın ona qonşu sahələrində yayılmışdır. Bəzi tədqiqatçılar bu çökəkliklərin ancaq deflyasiya prosesi nəticəsində əmələ gəldiyini söyləmişlər. Axarsız çökəkliklərin yayıldığı ərazilərdə apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq onların əmələ gəlməsində deflyasiyanın rolunun həddən artıq şişirildiyini göstərmişdir. O, qeyd etmişdir ki, axarsız çökəkliklərin heç də hamısı hakim küləklərin istiqamətində uzanmayıb, geoloji strukturların uzanma istiqamətinə uyğun gəlir. Onların formalaşması bütün Dördüncü dövr ərzində getsədə, çox hissəsi iqlim şəraitinə və küləklərin rejiminə görə müasir dövrdən kəskin fərqlənən həmin dövrün ikinci yarısında əmələ gəlmişdir. Bu çökəkliklərdə Xəzərin Dördüncü dövrdə daha cavan transqressiyalarının abraziya izlərinə – üzərində nazik boz çöküntü örtüyü olan terras səviyyələrinə, abraziya pillərinə təsadüf edilir. Çökəkliklədə onların formalaşmasında müəyyən rol oynamış eroziya və suffoziya proseslərinin izlərinə də təsadüf edilir.

Yuxarıda deyilənlərə əsaslanaraq N. Ş. Şirinov qeyd edir ki, axarsız çökəkliklər qarışıq mənşəli olub, bir neçə amilin (tektonika, abraziya, eroziya və suffoziya) təsiri altında əmələ gəlmişdir. Deflyasiya prosesləri isə onların formalaşmasında müəyyən dərəcədə rol oynamışdır.

Bəzi çökəkliklərin mənşəinə və inkişafına göl-şorlaşma-deflyasiya prosesləri də təsir göstərmişdir. Onların dibində toplanmış narın çöküntülər isti vaxtlarda külək vasitəsilə sovrularaq çökəkliklərin dərinləşməsinə səbəb olur. Ümumiyyətlə belə çökəkliklər kiçik və dayaz olur. Abşeron yarımadasında inkişaf etmiş Əyriçalaşor, Corat, Kürdəxanı, Pirşağı və Şurəzar çökəkliklər qrupu bu tip çökəkliklərdir.

Azərbaycan Respublikasının ərazisində karst və onun yaratdığı müxtəlif relyef formaları nisbətən az yayılmışdır ХХ əsrin 70-ciillərinə qədər ədəbiyyat məlumatlarına görə ümumi uzunluğu 800m olan 40-a qədər mağara məlum olmuşdur. 1969–1973-cü illərdə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində ümumi uzunluğu 3905 m-ə çatan 200-dən çox karst boşluqları və yerüstü karst formaları öyrənilmişdir. Bunlardan 120 karst mənşəli olub, ümumi uzunluğu 2370 m-ə çatır. Qalanı isə vulkanik süxurlarda və gillərdə əmələ gəlmişdir.

Respublikanın ərazisində asan həll olan süxurlar və onların çatlılıq dərəcəsi, yüksək rütubətli dağlıq relyef, karst sularının sirkulyasiyası və karst boşluqlarının açılmasına şərait yaradan ərazinin çay şəbəkəsi ilə dərin (200–2000 m) parçalanması, yeraltı suların toplanmasında bilavasitə iştirak edən torpaq-bitki örtüyünün və s. olması karst əmələgətirən əsas amillərdir.

Respublikanın ərazisində karst iki formada təzahür edir – yerüstü və yeraktı. Yerüstü formalar karrlar, nəlbəkivari çökəkliklər, şaxtalar, quyular, qıflar, uçqunlar və s. ibarət olub, nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Onlar əsasən səthi və yamacları çılpaq olan alçaq dağlıq qurşaqda yayılmışdır.

Karstın yeraltı formaları mağaralardan ibarət olub, demək olar ki, bütün şaquli təbii landşaft qurşaqlarında inkişaf etmişdir. Onlat, əsasən, Böyük və Kiçik Qafqazın orta və alçaqdağlıq zonalarında inkişaf etmişdir. Karstların əmələ gəlməsi üçün əlverişli süxurlar əhəng daşlarından, onların dolomitləşmiş növlərindən, yura və təbaşir yaşlı mergellərdən ibarət olub, respublikanın ərazisində 6000 km² sahəni əhatə edir

Bunun 3700 km² Böyük Qafqazın, 2000 km² Kiçik Qafqazın, 300 km² isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının payına düşür. Bunlardan cəmi 1000 km²– i karstlaşma proseslərinə məruz qalmışdır ki, bunun da 20%-i Böyük Qafqazın, 70%-i Kiçik Qafqazın payına düşür.

Kiçik Qafqaza nisbətən Böyük Qafqazda karstın zəif inkişaf etməsi əsasən karstalaşan süxurların litoloji tərkibi ilə izah edilir. Beləki, əgər Kiçik Qafqazda karstlaşan süxurlar litoloji cəhətdən eyni tərkibli olması ilə səciyyələnirsə, Böyük Qafqazda onların tərkibində çoxlu miqdarda terrigen materiallar iştirak edir və tez-tez sementləşmiş çaqıldaşı, qumdaşı və gillərlə növbələşir. Bundan başqa Kiçik Qafqazda relyefin yayla xarakteri və süxurların çatlılıq dərəcəsi karstın yaxşı inkişaf etməsi üçün şərait yaradır.

Respublika daxilində məlum olan karstlardan ən böyükləri Füzuli rayonunda Azıx (200m), Şuşa rayonunda Xan mağarası (114 m) və Qoxol (72 m), Qazax rayonunda Avey (72 m), Şamaxı rayonunda Xınıslı (65 m), Qusar rayonunda Sudur (50m), Naxçıvan Muxtar Respublikasında Kilit (48 m) və Xizəngi (40 m), Quba rayonunda Xaşı (40 m) mağaralardır.

Respublikanın ərazisində karstın iki-dağlıq və düzənlik sinifləri ayrılır. Karstın düzənlik sinfinə basdırılmış karstlar aid edilir ki, onların da əsasən Kür-Araz düzənliyinin sağ sahil hissəsində, Qanıx-Əyriçay dərəsində və Şərqi Arpaçayın aşağı axınında yayılması güman olunur.

Karstların dağlıq sinfinə örtüklü əhəng daşlarının karstlı, əhəng daşlı-dolomit karstı, çimlə örtülmüş əhəng daşlarının karstı (geniş yayılmış), çimlə örtülmüş əhəng daşları və brekçiyaların karstı, çimlə örtülmüş travertin karstı, çimlə tam örtülməmiş əhəng daşlarının karstı və çılpaq süxurların karstı aid edilir.

Formalaşması əsasən Abşeron əsri və sonrakı vaxtlara aid edilən karst mağaralarının yaşının təyin edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Karst mağaralarının yaşı əsasən onun giriş hissəsinin (çıxışının) çay terraslarının səviyyəsi ilə korrelyasiyasına, eləcə də mağaralar əmələ gələndən sonra erozion kəsilmənin dərinliyinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, bu da Kiçik Qafqazdakı mağaraları Eopleystosenə, Erkən Pleystosenə, Orta Pleystosenə və Holosenə aid etməyə imkan verir.

Respublikada mövcud karst mağaralarından istifadə etmək imkanları kifayət qədər genişdir. Xüsusilə kənd təsərrüfatı inkişaf etdirilən ərazilərdə, su anbarlarının tikintisində, su ilə təchiz olunmada, hidrotexniki qurğuların, yolların və s. tikintisində, eləcə də bir sıra elmi problemlərin həllində, relyefin inkişaf tarixinin bərpa edilməsində, Paleolit dövrü insanlarının qədim düşərgələrinin axtarışında və s. karst mağaralarının öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Alçaq temperaturlu karst sularından, bəzi yerlərdə onun bulaqlarından su ilə təminatda, suvarmada, irriqasiya və meliorasiyada istifadə edilə bilər.

Mineral və termal suların çıxdığı mağaralar (Xaşi, Qalaaltı və b.) istirahət yerləri təşkil etmək, müalicə-turizm şəbəkələrinin inkişaf etdirmək üçün qiymətli yerlərdir.

Arxeoloq alim M. Hüseynov tərəfindən Azıx mağarasından tapılmış ibtidai insanın çənə sümüyü, qismən məhv olmuş məməlilərin sümük qalıqları, çoxlu miqdarda daş alətlər, insanların mağarada yaşadığı vaxtı müəyyən etməyə, o dövrün palocoğrafi şəraitini bərpa etməyə və ayrı-ayrı mağaraların yaşını təyin etməyə imkan verir. Şuşa və Daşsalahlı mağaralarında tapılmış çoxlu miqdarda daş alətlər bu mağaraların qədimliyini sübut edir. Qalaaltı, Dağtumas, Oxçuçay, Xıram, Şamaxı, Sudur və Naxçıvan mağaralar qrupu arxeoloji cəhətdən böyük maraq doğurur. Eyni zamanda bu mağaralar özünün möcüzəli yeraltı dünyası ilə turistlər üçün ən maraqlı obyektlərdir. Təəssüflər olsun ki, hələ də bu mağaralar lazımı səviyyədə təbliğ olunmur və turistlər bu marağlı obyektlərdən zövq almaqdan məhrumdurlar. Hazırda mağaraların bir qismi erməni qəsbkarları tərəfindən zəbt olunmuş ərazilərdə yerləşir və bəzi məlumatlara görə mağaraları saxtalaşdırma yolu ilə "erməniləşdirməyə" cəhd edirlər.

Mağaraların inkişafı bəzən neqativ halların baş verməsinə səbəb olur. Məsələn: Ordubad rayonu ərazisində karstlaşan yamacın uçub tökülməsi dəmiryol nəqliyyatının hərəkətində çətinliklər yaratmışdır. Bəzi yerlərdə torpaq eroziyasının güclənməsinə, kənd təsərrüfatı üçün yararlı sahələrin azalmasına səbəb olmaqla kənd təsərrüfat istehsalına mənfi təsir göstərir.

Bəzi ərazilərdə inkişaf etmiş karstların yer səthində əmələ gətirdiyi uşqun qıfları malqara, bəzi yerlərdə isə kənd təsərrüfat texnikasından istifadə etmək üçün təhlükə yaradır.

Dağtumas kəndi yanında yamacda intensiv inkişaf etmiş karst, suffoziya və sürüşmə prosesləri yamacın çökməsinə və nəticədə kəndin yerinin dəyişdirilməsinə və güclü maliyyə xərclərinə səbəb olmuşdur.

Respublikanın ərazisində karst mənşəli mağaralardan başqa vulkanik süxurlarda klastokarst və gillərdə psevdokarst inkişaf etmiş mağaralar da yayılmışdır. Vulkanik süxurlarda mağaralar əsasən Kiçik Qafqazda, Naxçıvanda və Talışda inkişaf edib, genetik cəhətdən karst mağaralarından əsaslı surətdə fərqlənir. Bu mağaralar çox da böyük olmayıb (10–15 m-ə qədər), tərkibində allüvial-prolüvial, qum-çaqıldaş layları və linzaları olan vulkanik süxurlara suların mexaniki təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Respublikada 100-ə qədər bu tip mağara öyrənilmişdir. Burada çöküntülərin su vasitəsilə vulkanik süxurların içərisindən çıxaralması nəticəsində psevdokarst relyef formaları – uçqun qıfları, yeraltı dəhlizlər, təbii körpülər, kor yarğanlar və s. əmələ gəlir.

Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi silsilələrinin yamaclarında, Ceyrançöldə Acınohur alçaq dağlığında, Qobustanda, Kür çökəkliyinin daxili qalxmalarında inkişaf etmiş gil karstları yarğan eroziyasının intensiv inkişafına, çox halda isə yamaclarda bedlendin əmələ gəlməsinə səbəb olur.