Arattanın coğrafi mövqeyi və yerləşdiyi ərazi ilə bağlı bu ərazini uzaq Əfqanıstanda və oradan Qərbə doğru uzanan yollar üzərində yerləşdirilmək kimi müxtəlif fərziyyə və mülahizələr irəli sürülsə də, Şumer qaynaqlarından əldə edilən məlumatların təhlili Aratta toponiminin Cənubi Azərbaycanda Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq ərazilərinə veriiən ad olduğunu təsdiq edir. Dastanda Aratta ölkəsinin Cənubi Azərbaycan torpaqları olduğunu müəyyən edən məlumatlar mövcuddur. Şumer dastanlarından məlum olur ki, Aratta dağlıq ölkə idi, burada qiymətli lacivərd daşı istehsal olunurdu. Bu daş Şumerə Arattadan gətirilirdi, Aratta ustaları Şumerə çağırılır, arattalılar Şumerlə mal mübadiləsi aparırdı. Bu məlumatlar Arattanın Şumerlə qonşu ərazi olduğunu göstərir. Aratta ölkəsinin Cənubi Azərbaycan torpaqları olduğunu Şumer dastanındakı "Qara dağı" keçdikdən sonra, beş, altı, yeddi dağı aşdı və Aratta ölkəsinə daxil oldu" ifadəsindən də müəyyən etmək mümkündür. Qaynaqda adı çəkilən Qara dağ toponimi İraqdan İrana keçidi təşkil edən indiki Süleymaniyyə ərazisində yerləşən Qaradağ ilə eyniyyət təşkil edir. Süleymaniyyədən isə yol Azərbaycanın cənub torpaqlarına çıxırdı. Süleymaniyyə keçidinin adı e.ə. VIIİ əsrdə Assur hökmdanll Sarqonun (e.ə. 722-705) Mannaya yürüşü ilə bağlı qaynaqda da çəkilir, "...yeddi dağı çətinliklə aşdım, oradan axan Rappa və Aratta çaylarının gur vaxtında keçdim, Mannanın vilayəti Surikaşa endim" ifadəsində yad edilən yeddi dağ və Aratta dövlətinin adını saxlamış çay Şumer dastanındakı coğrafi mühitlə eyniyyət təşkil edir. Arattanın sərhədləri isə cənub-şərqdə Zəncana, cənub-qərbdə isə Sənəndəcin şimalına - Zəribər gölünə kimi çatırdı. Diyala çayının yuxarı axarı və müasir Zəncan-Qəzvin ərazisi Arattanın aşağı sərhəddini təşkil edirdi.

En-Merkarın dövründə Elam ərazisi təbii sərvətlərlə zəngin Aratta ölkəsinə getmək üçün tranzit kimi istifadə olunurdu. Bu barədə şumer mənbələrində qeyd olunur ki, I Uruk sülaləsinin beşinci hökmdan Gilqameş (e.ə. XXVII əsrin sonu) sidr ağacı əldə etmək üçün kiçik bir dəstə ilə Elama yürüş edir. Elamın sidr meşələri Zabu vilayətinin Hurrum adlanan dağlıq hissəsində yerləşirdi. Arattaya gedən yol buradan keçirdi.

Şumeroloq Samuel Kramer Luqalbandanın əfsanəsində qeyd olunan Hurum dağını hürrilətlə əlaqələndirərək Arattanın Urmiya gölünün yaxınlığında olduğunu qeyd edir. Bəzi tədqiqatçılar Arattanın Əfqanıstandan Mesopatamiyaya uzanan ticarət yolunun üzərində olduğunu güman edilirlər. Bu yolla qiymətli daşların da ticarəti aparılırdı. Qədim dövrdə lazurit yataqlarının ancaq hazırda Bədəxşanda olduğu məlum idi. Həmçinin Arattanın İranın şərqində yerləşməsi, onun Urartu adının fərqli forması olması kimi fərziyələr var.

Zəngin yeraltı faydalı sərvətləri olan Aratta ölkəsinin əhalisi qızıl, gümüş, mis, dağ daşı, qiymətli lacivərd daşı hasil edirdi. Qiymətli metallardan hazırlanmış əşyalar və lacivərd daşı İkiçayarasma ixrac edilirdi. Aratta əhalisi əsasən sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdu. Burada məbəd və saray tikən, divarlara qiymətli daşlardan naxışlar vuran mahir ustalar vardı. Arattalılar qiymətli metal və daşlardan nadir zinət əşyaları hazırlayırdılar. Aratta ustalarının sənətkarlığı Ikiçayarasında yüksək qiymətləndirilirdi. Urukda saray və məbədlərin tikintisinə Aratta ustaları dəvət edilirdi. Tikintidə istifadə olunacaq lacivərd, qızıl-gümüş Arattadan gətirilirdi. Aratta əhalisi əkinçiliklə də məşğul olur, buğda, noxud becərirdi. Arattada dəmyə əkinçiliyi mövcud idi, yəni əkinçilik yağış sularından asılı idi. Qaynaqlarda bu məlumat belə təsvir edilir:

En-Merkar Aratta ustalarının Uruka gəlməsini ilahə İnannadan xahiş edir:

Arattada mövcud olan siyasi və ideoloji qurumlar şumer məfhumları ilə ifadə olunurdu. Aratta ölkəsini rütbəsi daşıyan hökmdar idarə edirdi. Şumerdə də ensi rütbəsi var idi. Lakin bu rütbə ali kahin - hökmdara şamil edilirdi. E ə. III minilliyin I yarısında Arattada dövlət idarəetmə strukturunda maşmaş (kahin, vəzir), sukkal (elçi, kiçik hökmdar, əyalət hakimi), uqula (rəis) kimi əsilzadə təbəqəsinə daxil edilən qulluqçular əsas yer tuturdu. Aratta dövlət idarələri şumer mixi işarələri və şumer dili ilə tanış idi. Şumer Arattada dövlət idarəsində mirzələr də çalışırdı. Onlar həm Şumer hökmdarlarına cavab yazır, həm də Şumerdən göndərilən məktubları tərcümə edirdilər. Aratta arasında əlaqə elçi vasitəsi ilə həyata keçirilirdi.

Arattada politeizm - yəni müxtəlif tanrı və ilahələrə sitayiş mövcud olmuşdur. Tanrıların ali kahini İşkur adlanır və o, "göyü guruldadır, ildırım çaxdırır və yağış yağdırır". Bərəkət və məhəbbət ilahəsi hesab edilən İnannaya sitayiş Arattada geniş yayılmışdı. bu ilahəni İştar adlandırırdılar. Şumer tanrısı həmçinin Arattaya himayədarlıq edirdi. Ola bilsin ki, Aratta panteonuna ilahə başçılıq edirdi və nəsli quruluşun qalıqları Arattanın dini dünyagörüşündə də öz əksini tapmışdı. Qaynaqlarda Aratta ilə əlaqədar adı çəkilən digər bir ilahə Arattanın mühafizəkarı hesab edilən Lama ilahəsidir. İlahə Lama Arattanın mühafizəkarı hesab edilirdi. O, sırf Aratta ilahəsi imiş.

Aratta tayfa ittifaqı ilə bağlı (e.ə. III minilliyin I yarısı) ilkin məlumatı şumer dastanları verir. Bu mixi yazılı dastanlar aşağıdakılardırː

1. En-Merkar və Aratta hökmdarı
2. En-Merkar və En-Sukuşsiranna
3. En-Merkar və Luqalbanda
4. Luqalbanda və Hurrum dağı
5. Luqalbanda və Anzud quşu

Əfsanələrə görə Uruk (Şumer şəhər dövləti) ilə Aratta arasında əlaqələr gah düşmənçilik, gah dinc, gah dostluq xarakteri daşıyır. En-Merkar (Uruk hökmdarı) Arattanın Uruka tabe olmasını tələb edir. Aratta hökmdarı da öz növbəsində Uruku Arattaya tabe etmək üçün tədbirlər görür. Lakin sami tayfaları Uruk şəhərini mühasirə edən zaman En-Merkar hərbi yardım almaq üçün Aratta hökmdarına müraciət edir. Şumerlər Uruk şəhərindəki məbədləri bərpa etmək üçün tikinti materiallarına, qiymətli metal və daşlara ehtiyac duyurdular. Uruk hökmdarı En-Merkar bu materialların Arattadan gətirilməsini istəyirdi. O, Aratta hökmdarı ilə yazışmalar aparır, qasidlər göndərir və hətta bu ölkəyə səfər edir.

Şumerlə Aratta arasında bəzən siyasi rəqabət güclənirdi. Aratta hökmdarı En-Sukuşsiranna En-Merkardan onu ali hakim kimi tanımasını tələb edir. En-Merkar isə ona əks tələb göndərir. Belə olduqda En-Sukuşsiranna şuranı toplayır. Şura üzvləri ona En-Merkara tabe olmağı məsləhət görürlər. Aratta hökmdarı bu təklifi rədd edir və kahini Urqirunnunanı Uruku tutmağa göndərir. Lakin son məqamda kahin məğlub olur. Buna baxmayaraq yəqin ki, En-Merkar Arattaya bir müttəfiq kimi baxırdı. Şumeri narahat edən zaman o, məhz Aratta hökmdarından kömək diləmiş və bu məqsədlə Arattaya Luqalbandanı göndərmişdi.

Şumer-Aratta əlaqələri "En-Merkar və Aratta hökmdarı" dastanında nisbətən geniş əks olunmuşdur. En-Merkar Aratta hökmdarına qasidlə xəbər göndərir ki, o, Şumerə tabe olsun və məbəd tikintisi üçün material göndərsin. Əvəzində En-Merkar Arattaya taxıl göndərəcəyini vəd edir. Aratta hökmdarı Şumerə tabe olmaq tələbinə qarşı qasidə belə cavab verir:

Qasid En-Merkarın adından Aratta hökmdarına hədə-qorxu gəlir:

Aratta hökmdarı En-Merkarın hədələrinə məhəl qoymadı və qasid vasitəsilə onunla mübahisəyə girişdi, münaqişəni sülh yolu ilə həll etmək istədi. Aratta hökmdarı qasidə cavab verdi ki, "Arattada göz yaşə çilənir, su burulur, un tökülür, ölkədə qurbankəsmə, dua, ibadət vardır, nə beş adam, nə on adam (yəni çox adam) vardır. Uruk necə dağlara qarşı çıxış edə bilər? Sənin ağan silaha sarılmaq istəyir, mən isə təkbətək vuruşmağa (yaxud mübahisəyə) çağırıram". Aratta hökmdarı ölkənin məharətindən, qəhrəmanlığından danışır, onu dağlara qaranlıq yayan axşam şəfəqinə, üzü parıltı ilə dolu olan və göyə qalxan aya, dağlara çəpər olan ağaclara bənzədir və En-Merkardan taxıl göndərməsini tələb edir. Eyni zamanda En-Merkar tələb edir ki, Aratta hökmdarı onun yanına gəlsin, sonuncu isə En-Merkarın Arattaya gəlməsini təklif edir:

En-Merkar qarşıya Arattanı siyasi cəhətdən Uruka tabe etmək məqsədini qoymuşdu. Aratta hökmdarı sonralar lacivərdi və digər materialları İkiçayarasına göndərdi, lakin onun itaətkarı olması tələbinə məhəl qoymadı.

• Akkad
• Lullubilər
• Kuti dövlət qurumu

1. Hansman I. The Question of Aratta // JNES, 1978, vol. 37, p. 331-336.
2. Majidzadeh Y. The Land of Aratta // JNES, 1976, vol. 35, p. 105-113