Amor fati — latınca tale sevgisi və ya birinin taleyinə duyduğu sevgi kimi tərcümə olunan ifadə. Bu ifadənin özündə ehtiva etdiyi yanaşma tərzinə əsasən həyatda insanın başına gələn hər bir şey, hətta iztirab və itki belə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Amor fati Nitsşenin ədəbi təkrarlanma adı verilən konsepsiyası ilə bağlıdır. Onun fikrincə, hər şey sonsuz bir zaman müddətində sonsuz sayda yenidən təkrarlanır. Buradan da o, özünə ucsuz-bucaqsız zaman ərzində eyni həyatı olduğu kimi təkrar-təkrar yenidən yaşamaq arzusunu aşılayır (...bu əbədi təsdiqlənmədən və damğadan başqa heç nəyi belə atəşli dərəcədə arzulamamaq).
Nitsşe
Amor fati konsepsiyası Epiktetin adı, eləcə də Mark Avrelinin yazıları ilə (o, latınca yox, yunanca yazdığından yazılarında bu sözləri işlətməmişdi) əlaqələndirilsə də, ən geniş ifadəsini Nitsşedə tapdı. Tale sevgisi onun fəlsəfəsinin mərkəzində yer alırdı. O, "Ecce Homo" əsərinin "Niyə belə ağıllıyam?" adlı 10-cu hissəsində belə yazır:
|
Mənə görə insanın böyüklüyünü göstərən şey amor fatidir: insanın keçmişdəki, gələcəkdəki, bu sonsuzluqdakı heç nəyin fərqli olmasını istəməməsidir. Taleyini sadəcə məcbursan deyə yaşamaq və ya bunu gizlətmək yetərli deyil - önəmli olanın yanında idealizmin hər növü sadəcə saxtakarlıqdır - əsas məsələ taleyini həqiqətən sevməkdir. |
|
Bu ifadəyə Nitsşenin başqa əsərlərində də rast gəlinir. "Şən elm" əsərinin 276-cı hissəsində o, həyata olan ümumi münasibətini belə ifadə edir:
|
|
Hər şeyin vacib olan tərifini gözəl görmək üçün daha çox öyrənmək istəyirəm. Beləcə, sonra mən də başqa şeyləri gözəlləşdirənlərdən biri olacağam. Amor fati: qoy bundan belə mənim sevgim o olsun! Çirkin olana qarşı müharibə aparmaq istəmirəm. Günahlandırmaq da istəmirəm. Heç günahlandıranları da günahlandırmaq istəmirəm. Yeganə mənfi cəhətim üzümü yana çevirmək olacaq. Və sonda bir gün təkcə "hə" deyənin mən olmasını arzulayıram. |
|
Nitsşe "hə" deyən ifadəsini hər hansı siyasi və ya sosial vəziyyətlə bağlı işlətmir. O, burada xoşagəlməz reallığı qəbul edə bilən insana istinad edir.
İztirab
Nitsşenin taleyə olan sevgisi onu əzabın real olduğu gerçəyi ilə radikal şəkildə qarşı-qarşıya qoyur. Həyatdakı yaxşı şeylərlə yanaşı, pisləri də sevmək öz-özlüyündə yetərli deyil. Vacib olanı sevmək bizdən eyni zamanda onların bir-birinə ayrılmaz şəkildə bağlı olduğunu qəbul etməyimizi tələb edir. Nitsşe "Şən elm" əsərinin ön sözünün 3-cü hissəsində yazır:
|
|
Ancaq böyük bir iztirab insan ruhunu tam azad elə bilər. Belə bir iztirabın bizi "daha yaxşı" etdiyinə şühbə duyuram, amma bizi daha da dərinləşdirdiyini bilirəm. |
|
Nitsşe əzabın özünü yaxşı bir şey kimi qələmə vermir. Sadəcə olaraq, onu yaxşılığın ilkin şərti hesab edir. Yaxşılığın "tək bir anı" pisliyin sonsuzluğuna haqq qazandırır, lakin onların biri olmazsa, digəri məna kəsb edə bilməz. O, "Güc istəyi" əsərində qeyd edir:
|
|
Çünki heç nə öz-özlüyündə yetərli deyil. İstər insanlarda, istərsə də əşyalarda. Əgər ruhumuz xoşbəxtlikdən titrəyirsə və bu titrəmə sadəcə bircə dəfə də olsa arfa çalınması kimi səslənirsə, bunun baş verməsi üçün sonsuzluğa ehtiyac olub deməkdir. Sadəcə bu təsdiqləmə anında belə, bütün sonsuzluq "yaxşı" adlandırılır, tarazlaşdırılır, təsdiqlənir və ona haqq qazandırılır. |
|
Müasir yanaşma
Fransız filosofu Albert Kamyu asanlıqla yanaşı, çətinliyi də qəbul etmək, hətta onu sevmək istəyindən danışır. Çətinliyi sevməsək belə, ən azından ona əhəmiyyət verməli olduğumuzu bildirir. "Sizif mifi" adlı əsərində ("Tipasaya qayıdış") belə yazır:
|
|
Heç nəyi istisna etmədən yaşamaqdan, bir də, ağ və qara iplərdən tək, vahid bir kəndir hörməyi öyrənməkdən başqa nə arzulaya bilərəm ki? |
|
Nitsşe kimi Kamyu da tale ideyasını həm fəlsəfəsinin, həm də həyatının mərkəzinə qoymuşdu. "Tipasaya qayıdış"dakı sözləri ilə həyata olan ümumi mövqeyini ortaya qoyan Kamyu daha sonralar bu sözləri işlətmişdir:
|
|
Həyata aid heç bir şeyi rədd etmədən yaşamaq istəyi dünyada ən rəğbət bəslədiyim məziyyətdir. |
|
Həmçinin bax
İstinadlar
- . Daily Stoic. 2022-03-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-07-04.
- The Gay Science IV, §341
- Enchiridion of Epictetus Ch. VIII: "Do not seek for things to happen the way you want them to; rather, wish that what happens happen the way it happens: then you will be happy."—as quoted in Pierre Hadot (1998), 2016-12-18 at the Wayback Machine, p. 143.
-
Meditations IV.23:
"All that is in accord with you is in accord with me, O World! Nothing which occurs at the right time for you comes too soon or too late for me. All that your seasons produce, O Nature, is fruit for me. It is from you that all things come: all things are within you, and all things move toward you." — as quoted in Hadot (1998), p. 143.
- . Daily Stoic. 2022-05-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-07-04.
- Basic Writings of Nietzsche. trans. and ed. by Walter Kaufmann (1967), p. 714.
- Leiter, Brian. Zalta, Edward N. (redaktor ). (Winter 2015). 2015-01-01. 2022-01-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-09-22.
- The Will to Power (manuscript) §1032, Trans. by Walter Kaufman and R. J. Holdingdale. Vintage Books, 1968.
- Aronson, Ronald, Zalta, Edward N. (redaktor ), , The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2017), Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2017, 2022-01-26 tarixində , İstifadə tarixi: 2019-03-24