Saltuknamə — XIII əsrdə İslam dininin yayılması uğrunda qəhrəmanlıqlar göstərmiş Sarı Saltukun həyatı, döyüşləri və kəramətləri haqqında olan rəvayət

İslam dininin qəbulundan sonra, Türk ədəbiyyatında öz mövzusunu din və din uğrunda aparılan qəzalardan almış bir çox əsərlər vardır ki, bunların arasında İslami Türk Dastanları daha geniş yayılmışdır. Türk xalqlarının bir çox qəhrəmanlıq dastanları olmuşdur ki, bunlar İslamın qəbulundan sonra böyük dəyişikliyə uğramış, bu dastanlardakı bəzi ünsürlər İslami bir rəngə bürünərək təkrar edilmişdir. Türklərin ən qədim və cəsur qəhrəmanı olmuş Oğuz Xaqan, İslamdan sonra da unudulmamış, o bir "vəli" kimi tanınmış və Türklər arasında dinini yayan qəhrəmanların ən qabaqcılı olmuşdur. Bu dastanlardan biri də, XIII əsrdə İslam dininin yayılması uğrunda qəhrəmanlıqlar göstərmiş Sarı Saltukun həyatı, döyüşləri və kəramətləri haqqında olan rəvayətlərdir. əzbəri olmuş, ağızdan-ağıza keçərək yayılmış bu rəvayətlər XV əsrdə qələmə alınmış "SALTUKNAMƏ"dastanında öz əksini tapmışdır. Sarı Saltuk, Anadolu və Rumelinin fəth olunması əsnasında qəzalara qatılan, qəhrəmanlıqları, vilayətləri, kəramətləri ilə hələ sağlığında ikən əfsanəvi bir şəxsiyyət halına gələn müstəsna bir Türk qəhrəmanıdır. Onun haqqında yaranmış rəvayətlərə, digər qazi və vəlilərin rəvayətləri qarışdığına görə, Sarı Saltukun həqiqi həyatı haqqında düzgün məlumat əldə etmək çox çətinləşmişdir. Bu rəvayətlərdə onun real həyatı ilə əfsanəvi həyatı qarışmışdır. Sarı Saltukun dastani şəxsiyyəti ilə əlaqədar məlumatlara müxtəlif rəvayətlərdə və vilayətnamələrdə rast gəlinsə də, bu mövzuda ən mühüm mənbə, heç şübhəsiz "Saltuknamə" dastanıdır. 1473–1480-ci illərdə Uzun Həsənlə müharibəyə qoşulan Sultan Fatih Mehmed oğlu şahzadə Cem Sultanı bir vali olaraq Ədirnəyə göndərir. Ədirnədən Baba dağına gedən Cem Sultan burada Sarı Sultanın müridlərindən, onun haqqındakı rəvayətləri eşidir və çox bəyənir. O, məiyyətində olan Əbül-Xeyri-Rumiyə səfərləri zamanı eşitdiyi bu rəvayətləri toplayıb kitab yazmağı tapşırır. Əbül-Xeyri-Rumi Cem Sultanın əmri ilə Anadolu və Rumelini yeddi il addım-addım dolaşaraq, Sarı Sultan haqqında olan rəvayətləri aşıqlardan, dərvişlərdən, ağıllı və məlumatlı şəxslərdən dinləyərək toplamış, yazıya keçirmiş və 1480-ci ildə kitab halında tamamlamışdı. Əbül-Xeyri-Rumi, çox ehtimal ki, bu rəvayətləri toplayıb kitab yazarkən, özündən əvvəl yazılmış rəvayətlərdən də faydalanmışdır. "Saltuknamə" dastanı yeni Türk hərfi ilə tam bir mətn olaraq prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın tərəfindən toplanaraq tərtib edilmiş və 1987–1990-cı illərdə mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən üç cild halında çap olunmuşdur. 1480-ci ildə tamamlanmış bu dastan Topkapı Sarayı muzeyinin əlyazmaları kitabxanasında mühafizə edilir.

Dastandakı hadisələr XIII əsrdə baş verir. Dastanda əsl adı Şərif Xızır olan Sarı Saltuk Hz. Məhəmməd və Hz. Əli sülaləsindəndir. Ona görə də qəhrəmanın adı Şərif, Şərif Xızır, Sarı Saltuk adlandırılmışdır. Şərif Xızır üç yaşında olarkən, atası Seyyid Həsəni Kastamonunun fəthi zamanı kafirlər zəhərləyib şəhid edirlər. Atası və anası da öldükdən sonra tək qalan Şərifi Səravil adında bir lələ böyüdüb tərbiyə edir. Əbdüləziz adlı bir alim isə ona elm öyrədir. Qısa bir müddətdə ata minməyi, ox atmağı, qılınc oynatmağı öyrənən Şərif Xızır bir gecə Battal Qazini yuxuda görür. Battal Qazi ona at və silahlar olan bir mağaranın yerini nişan verir. Yuxudan oyanan Şərif Xızır həmin mağaranı tapır, Hz. Həmzənin və Battal Qazinin silahlarını, Hz. Əlinin Ankabıl adlı qanadlı atına sahib olur. Bunlardan əlavə, "Saltuknamə" dastanında Sarı Saltukun daha çox əfsanəvi silahlara və ata sahib olmasından da bəhs edilir. Son dərəcə güclü olan, heç nədən qorxmayan Şərif tək başına düşmən içinə "yanar od" kimi girərək kafirləri məhv edir, qalalarını fəth edir. Şərif atasının intiqamını almaq üçün, Amasiyaya gedir, görkəmini dəyişərək, o, oranın bəyi olan Tiryanosun yanında işləməyə başlayır. Getdikləri ovda fürsət tapıb, onu öldürərək, başını kəsir və başı götürüb Sinopa qayıdır. Bütün bu hadisələr dastanın I cildində təsvir olunur.

Dastanının II cildində, Sarı Saltukun Türkistan vilayətinə getməsi, Firəng diyarını fəth etməsi, Babil quyusuna enməsi, cadugərlərlə savaşı, Cəzayir, Kuhistan diyarına (Kastamonu bölgəsi) səfər etməsi, Anadoluda, Suriyada, Balkan ölkələrində və digər yerlərdə İslam dininin yayılmasından bəhs edilir. Həmçinin Sarı Saltukun fövqəladə gücə malik olması, onun kəramətləri haqqında da mübaliğəli şəkildə məlumatlar verilmişdir. Dastanda Türkistandan Anadoluya gəlib burada yerləşən, Anadolu və Rumelinin Türkləşməsində və İslamlaşmasında mühüm rol oynayan qazi dərvişlərin, vəlilərin fəaliyyət və kəramətlərindən də bəhs edilməkdədir.

III cilddəki rəvayətlər isə Sarı Saltukun Məşriq və Məğrib diyarlarına, Ərəbistana, Hindistana, Mirkab dağına səfərlərindən, Ədirnənin fəthindən bəhs edir. Anadolu Səlcuqlu dövlətinin son dövrləri ilə Osmanlı dövlətinin qurulması və yüksəlməsi, dövründə olan bir çox hadisələr də dastana daxil edilmişdir. II Qiyasəddin Key Xosrov, II İzzəddin Keykavuş, Alaəddin Keyqubad kimi Anadolu Səlcuqlu sultanları, Osman bəy (Qazi), Bəyazid (İldırım), II Mehmed (Fatih), I Səlim (Yavuz) kimi Osmanlı padşahları, Şahzadə Cem Sultan da "Saltuknamə" dastanında yer almışdırlar. Dastanın "Qisseyi-qəza və vəfat etdiyi" başlıqlı bölümdə isə Sarı Saltukun şəhid olması təsvir olunmuşdur. Beləliklə, bir çox tarixi hadisələrlə mifoloji ünsürlər qarışmış, Sarı Saltuk şəhid olduqdan sonra da özündən sonrakı İslam qazilərinin yuxularına girərək onlara yol göstərmiş, öz kəramətləri ilə iştirak etmişdi. Hacı Bəkdaş Vəlinin müridlərindən olan Sarı Saltukun Anadolu və Balkan ölkələrində çoxlu türbəsi var. Tarixi hadisələrlə dini hadisələrin qarışdığı bir əsər olan "Saltuknamə" xalq ədəbiyyatı, dil, tarix, ilahiyyat, etnoqrafiya, toponimiya tədqiqatçıları üçün çox mühüm bir mənbədir.

Mənbə: 1) Şükrü Haluk Akalın. Ebül-Hayri-Rumi "Saltukname"si. Türk dili araşdırmalar yıllığı – Belleten. 1992. Cilt 40, sayı 37–59. 2) Köprülü M. Fuad. Anadolu Selcukları Tarihinin Yerli Kaynakları. Türk Tarihi Kurumu. Belleten, cilt 7, Ankara, 1943, s. 430–441.