Ürəkvəng monastırının adı Moisey Kalankatlının “Alban ölkəsinin tarixi” əsərində çəkilir və onun Mets-Kolmank havarında, Talış kəndinfən şimaldakı meşəlik ərazidə yerləşməsi qeyd edilir. Ərazidəki digər məbədlər kimi Ürəkvəng monastırı da xarici basqın çıların talanlarına məruz qalmış, lakin, narrativ və epiqrafik mənbələrin məlumatına görə hər dəfə bərpa edilmiş və yenidən qurulmuşdur.

Monastır kompleksinə kilsə binası, narteks, zəng qülləsi, geniş məzarlıq və digər yarımdağılmış vəziyyətdə olan binalar daxildir. Kilsə və narteks sadə, ciddi memarlıq həllinə malikdir. Kompleksə daxil olan tikililərin divarları kobud işlənmiş nəhəng əhəng daşı bloklarından ucaldılmış, yalnız girişlər və pəncərə yerləri yaxşı yonulmuş daşla çərçivələnmişdir.

Əksər alban kilsəsləri kimi Ürəkvəng kilsəsində də müxtəlif dövrlərdə inşaat-yenidənqurma işləri aparılsa da, altar apsidası ilkin memarlıq quruluşunu saxlamışdır. Məmmədova, səh. 41 Kilsənin məhz bu hissəsinin toxunulmaz saxlanmasının səbəbi M. Kalankatlının altarda Qafqaz Albaniyasının ilk maarifçisi Müqəddəs Yeliseyin qalıqlarının dəfn edilməsi haqqında xəbər verməsidir. Kilsə binası birnefli zala malikdir. Zalın birbaşa divarlar üzərində bərkidilmiş tağlar tərəfindən saxlanan tavanı ikitərəfli damla örtülüb. Düzbucaqlı ibadət zalı kifayət qədər arxaik və qeyri-adi formaya malikdir, belə ki, dərinliyində zirzəmi yerləşən kvadrat formalı apsida-bema zaldan hündürdə yerləşir. O, təxminən zalın yarısını tutur və iki tərəfdən pilləkənlərə malikdir.

Yenidənqurma zamanı inşa edilmiş divarların hörgüsündə qədim kilsənin relyeflərlə işlənmiş daşlarından istifadə edilmişdir. Giriş qapısı üzərindəki timpanın altında yerləşdirilmiş kitabədə dövrümüzə çatmış kilsə binasının 1279-cu ildə inşa edildiyi qeyd edilmişdir.

Qafqaz Albaniyası memarlığına məxsus anoloji zal-tağ kilsələrindən fərqli olaraq, Ürəkvəng kilsəsinin altar hissəsi, apsidanın tərkibinə daxildir və demək olar ki, daxili həcmin yarısını tutur. Kilsənin inşa edildiyi erkən orta əsrlər dövrünün memarlıq ruhuna uyğun olaraq bina qaranlıq və ciddi görünüşə malikdir.

7.6x4.3 metr ölçüyə malik uzun, ensiz kilsə binasına bitişik narteks inşa edilmişdir. Narteksin inşa tarixi onun kitabəsində 1284-cü il olaraq göstərilmişdir. 7x7.5 metr ölçüyə malik kvadrat formalı bina, iki cüt tap tərəfindən dəstəklənən günbəzformalı örtüklə tamamlanır. Kilsə və narteks binaları kobud yonulmuş daşdan, pəncərə və qapı çərçivələri isə yaxşı yonulmuş əhəngdaşından inşa edilmişdir.

Hiss olunur ki, XIII əsrdə kilsənin inşası zamanı memarın qarşısında çətin tapşırıq durub: mümkün qədər köhnə kilsənin zirzəmisi və salamat qalmış memarlıq elementlərinin istifadəsi əsasında əvvəlki kilsəyə oxşar kilsənin yaradılması. Bu halda faktiki olaraq kilsə V əsrə aid kilsənin saxlanmış apsidasından istifadə əsasında bərpa edilib. Binanın digər yerlərində isə qədim tikilinin hissələri saxlanmamışdır. Qədim kilsənin müxtəlif ornamentlərlə bəzədilmiş friz və kapitel qalıqları yeni kilsənin inşası zamanı adi tikinti materialı kimi divar hörgüsündə işlədilmişdir.

Yarımtağ şəkilli portalın timpanında yerləşdirilmiş kitabədə kilsənin bərpaçılarının adı Hovannes və keşiş Stepanos olaraq qeyd edilir. Kilsənin inşa tarixi isə 1279-cu il göstərilir. Narteksin portalının timpanındakı kitabədən bəlli olur ki, həmin Hovannes 1284-cü ildə demək olar ki, kvadrat formasına malik olan (ölçüləri 7x7,75 m) narteks binasını da inşa etmişdir. Narteks eyni zamanda monastır yepiskoplarının türbəsi kimi də istifadə edilmişdir. Buradakı məzar daşları yüksək bədii zövqlə işlənməklə müxtəlif ornamentlər və kitabələrlə bəzədilmişdir. Zəng qülləsi XVII əsrdə inşa edilmişdir. Bu kiçik, sadə tikili qərb tərəfdən narteks binasına birləşmişdir.

Kilsənin divarlarında müxtəlif dövrlərə aid xaç daşları vardır ki, onların da bəzisi pəncərə çərçivələrinin formalaşdırılmasında istifadə edilmişdir. Bundan başqa XIII əsr və daha sonrakı əsrlərə aid onlarla xaç daşlar monastırın şimal həyəti boyunca səpələnmişdir. Bu abidələr üzərində atlılar, din xadimləri, musiqiçilər, müxtəlif məişət səhnələri, həndəsi və nəbati naxışlar yer almışdır.

Qala divarları ilə əhatə olunmuş Ürəkvəng monastırı ərazisində bir neçə başqa tikilinin qalıqları da yarımdağılmış vəziyyətdə dövrümüzə çatmışdır.

Monastırın geniş məzarlığında yarımdağılmış vəziyyətdə olan sərdabə günümüzə çatmışdır. Sərdabənin içərisində iki böyük, düz daş plitə vardır. Ümumiyyətlə monastır məzarlığı zəngin ornamentli, portret relyeflərlə bəzədilmiş məzar daşları ilə fərqlənir. Buradakı məzar daşları iki metr və daha çox hündürlüyə, bir metrdən çox isə en ölçülərinə malikdirlər. Daşların hazırlanmasında həm yerli, həm də gətirilmə materiallardan istifadə edilmişdir. Unikal daş yonma sənət nümunəsi kimi Saruxan bəy, Məlik Ovsep, Məlik Bəylər, Cəsur Ter-Mkrtıç Keşiş oğlu və general Şamir xanın məzar daşları xüsusi diqqət cəlb edir. Şamir xan Yermolovun rəhbərliyi altında rus ordusunun qərargah rəisi olmuş, həmçinin İran səfəri zamanı Qriboyedovun katibi və tərcüməçisi kimi fəaliyyət göstərmiş, həmçinin 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsinin bağlanmasına iştirak etmişdir.

• Каланкатуаци, Мовсес, История страны Алуанк / Пер. Ш. В. Смбатяна, Ереван: Матенадаран, 1984
• Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004
• Мамедова, Гюльчохра, Христианское култовое зодчество Кавказской Албании эпохи раннего средневековья, Баку: Элм, 1985
• Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989

• Xaçın knyazlığı
• Alban Həvari Kilsəsi