Havuş folkloru və etnoqrafiyası

Havuşda yaşayan əhalinin dediyinə görə, bu kənd hündür dağların, qayaların ovcunda yerləşdiyi üçün “ovuc”, “avıc” mənası verən “Havış”, “Havuş” adlandırılmışdır. Eyni zamanda professor Akif İmanlının “Onomastika məsələləri” kitabında ”Havuş” sözünün mənşəyi barədə yazılır: “Kəndin adının mənşəyi yerləşdiyi coğrafi mövqe ilə sıx bağlıdır. Bir zamanlar “ovuc”, “avuş” adlanıb, sonralar Havuş şəklinə düşüb. İraq-Kərkük bayatılarında da bu sözə rast gəlinir:

^[2]

Kənddəki yurd yerləri tarixən burada yaşamış türk tayfalarına məxsus adları saxlamaqdadır. Qazan yaylağı, Mayılxan, Püşgəhli, Xanın qoruğu, Xırda xanımın yurdu və s. bu kəndə məxsus toponimlərdir.

Havuş kəndinin sakinləri heyvandarlıqla, arıçılıqla, əkin-biçinlə məşğul olur, halal zəhmətlə dolanırlar. Bu kəndin sakinləri qədim adət-ənənələrə sadiq olmuşlar. Bu bölgəyə məxsus şifahi nümunələr arasında nağıllar, dastanlardan parçalar, tapmacalar, laylalar, oxşamalar, bayatılar, acıtmalar, yanıltmaclar, sicilləmələr, atalar sözləri və məsəllər əsas yer tutur. Baba-nənələrimiz uşaqlara, gənclərə adət-ənənələrimizi öyrədər, milli dəyərlərimizə sevgi, məhəbbət aşılayardılar. Dədə-babalarımız oğullarına təsərrüfat işlərini, sənətkarlığı, əl işlərini öyrədər, nənələrimiz nənnidən (asma nənni, sonralar beşik adlandı) başlayan laylalarla körpənin ruhunu oxşayır, milli dəyərləri xoş avazla onların beyninə yazırlar. Camaat arasında Koroğlu dastanından “Koroğlunun Ərzurum səfəri”, “Koroğlunun Toqat səfəri” və s. söylənərdi. Dolu süfrə başında, nağıl gecələrində dastanlardan parçalar, nağıllar, rəvayətlər, lətifələr, tapmacalar söylənər, oyunlar oynanardı.

Folklor nümunələrini söyləyərkən xüsusi girişlə başlayırlar: “Ay baba, nənə, bir nağıl de, nolar”. Cavabında deyərdilər:

^[3]

Deyib-gülərək, “biri vardı, biri yoxdu” sözlərilə başlayan nağılı “göydən üç alma düşdü”, deyərək yekunlaşdırırlar. Nağılı söyləyən bu üç almanı uşaqlar arasında elə bölürlər ki, uşaqların hamısına çatsın, hamısı sevinsin. Nağıllarda vətənə, torpağa məhəbbət, yuxarıda Ulu Tanrıya, aşağıda böyüklərə hörmət, kiçiklərə diqqət aşılanır. Nağıllar vasitəsilə uşaqları tərbiyələndirmək günün aktual mövzusu idi. Bu kəndə xas nağıllara misal olaraq “Allahın dostu”, “Ata və oğul”, “Dağdan ağır höt-höt bacının nağılı”, “Eşşəklə canavarın nağılı”, “Dozanqurdu yeyən kişi”, “Duz məhəbbəti” və s. göstərmək olar.

Havuş kəndinin bayatıları müxtəlif mövzularda olur. Vətən, torpaq həsrəti ilə, yer-yurd, sevgi-məhəbbət, ailə üzvlərinə dəyər və s. mövzuda bayatılar söylənir. Bayatıların bəziləri yas yerlərində ağı üstündə söylənir.

^[4]

Oxşamalar, nazlamalar, səvələmələr böyüklərin dilindən düşməyən örnəklərdir, uşaqlara üçün söylənir. Həm uşaqlar əzizlənir, həm də ailədə deyib-gülmək, xoş ovqat, mehribanlıq yaranır. Gülüş doğuran surətlər uşaqlara qurban deyilir.

Laylalar ulu nənələrin dilindən süzülərək, əsrlərdir ki, ruhumuzda, qanımızda yaşayır. Layla, adətən, uşaqları yatırmaq, dincəltmək üçün söylənilən xoş avazlı bir nəğmələrdir. Uşaqların böyüməsi, vətənə, torpağa, ata-anaya, Tanrının yaratdığı bütün varlıqlara, nemətlərə məhəbbət laylalarda öz əksini tapır. Nisgilli nənələrin, anaların çətin həyatları haqqında söylənilən laylalar da vardır.

Havuş kəndinə xas tapmacaların özünəməxsus mövzu dairəsi vardır. Tapmacaların söylənməsi, cavabının tapılması şən ovqat, xoş təəssürat oyatmaqla yanaşı, iinsanların intellektual bilgisini, hazırcavablığını möhkəmləndirmək məqsədi daşıyır.

Haxıştalar, gülümeylər, yallıbaşılar (nananaylar) toyların, nişanların, xına gecələrinin naxışıdır. Adətən qız-gəlinə məxsus olan söyləmələr xoşbəxtliyin, əbədi məhəbbətin simvoludur. Bu söyləmələri oğlan və ya qız evinin ailə üzvlərinə, qaynana, baldız, qayınata, bəyin, gəlinin özünə belə zarafatla, bəzən atmacalarla oxuyar, xoş ovqat yaradırlar.

^[5]

Havuşda oynanılan oyunlar arasında “aşıq-aşıq”, “qərcimə daş”, “küpədən bal çıxartma” “bəymə-gizir” oyunlarının adlarını çəkmək olar.

Havuş oyunlarından biri olan “Bəymə-gizir” (bəylə-gizir) oyunu çox ağır, çətin oyundur. Ən çox kişilər, gənclər oynayar, balaca oğlan uşaqları da kənardan baxıb öyrənərdilər. Bəy, vəzir, gizir və enli bel kəməri ilə (qayış) oynanılan oyundur. Ən axırda oğlan uşaqlarını güləşdirərdilər. Güləşməyin sirrini, fəndini onlara öyrədərdilər.

Daha əvəlki dövrlərdə kənddə qış aylarında gecə söhbətləri, nağıl gecələri təşkil olunardı. Böyüklər yuxarı başda yastıq və döşəkçədə bardaş qurub oturardılar. Cavanlar, uşaqlar sırayla düzülüb oturardılar. Süfrələr açılar, Allah verəndən düzərdilər. Somavar çayının yanında bişintilər: maş çöçəsi, əyirdək, pişi; meyvələr, qaxlar (quru meyvələr), cəviz, qovurğa (məkə, buğda, noxud, küncüd, qarpız və ərik dənəsi tumları) qarışığı süfrəyə verilərdi. Dəsdərdə (əl daşı, əl dəyirmanı) çəkilmiş, üyüdülmüş qovudu şəkərlə, tut doşabı (bəhməz) ilə qarışdırb zirlərdə (nəlbəki) düzərdilər. Süfrə başında gözəl söhbətlər edərdilər. Yemək süfrəsində kişilər ayrı, xanımlar ayrı oturardılar. Məsləhət olarsa, ailənin başçısı, ağsaqqalı, çay süfrəsinə onları dəvət edərdilər. Xanımlar da ağzı yaşmaqlı, ağıryana, ədəb-ərkanla gəlib əyləşərdilər. Xanımlara hörmət əlaməti olaraq, kişilər oturuşlarına, söhbətlərinə fikir verərdilər. Hal-hazırda da zəngin süfrələr xüsusilə bayramlarda, əziz qonaqlar gələndə acılır. “Novruz bayramı”nda, “Çilə bayramı”nda, “Xıdır Nəbi”də, “Qurban bayramı”nda, “Orucluq bayramı”nda növbənöv yeməklər bişirilir, bişintilər hazırlanır. Havuş mətbəxində düyü ilə bişən bütün yeməklərə aş deyirlər. Aşın bir çox növləri: “çəkmə aş”, “piloy”, “həvişdi aş” (qaralı aş), “umac aşı”, “kartof döşəməsi aş” və s. bişirilir. Həvişdi aşa soğança ilə birlikdə cəviz, noxud, xurma, kişmiş də vururlar. Çəkmə aşı əvəliklə və digər bitkilər və paxlalılarla bişirmək olur. Havuş kəndinə xas yeməklərdən biri də daş küftəsidir (kiftə): ət daş və toxmaqla döyülür ki, bu da küftəyə xüsusi dad verir. Qış aylarında bişirilən bütün xörəklər qovurma (qavırma) ilə hazırlanar. Havuş kəndi hal-hazırda da öz milli kimliyini və folklorunu qoruyub saxlayır, gələcək nəsillərə ötürür.