Bədii ədəbiyyat paradoksu və ya bədii mətnə emosional reaksiya paradoksu — insanların uydurma obyektlərə güclü emosiyalar yaşamasını necə izah etməyin mümkün olduğunu sorğulayan fəlsəfi dilemmdir. Əsas sual belədir: mövcud olmayan şeylər insanları necə həyəcanlandıra bilər? Bu paradoks ilk baxışda doğru görünən, lakin daha dərindən baxıldıqda ziddiyyət yaradan üç müddəaya əsaslanır. Ümumilikdə bədii obyektlərə emosional münasibət fəlsəfədə Platondan bəri müzakirə olunsa da,[1] paradoks ilk dəfə Kolin Redford və Maykl Veston tərəfindən 1975-ci ildə yazılmış “How Can We Be Moved by the Fate of Anna Karenina?” adlı məqalədə irəli sürülmüşdür.[2] Radford və Vestonun ilkin məqaləsindən sonra bu problem müxtəlif formalarda yenidən işlənmiş və fərqli həll yolları təklif edilmişdir.[3]
Əsas paradoks aşağıdakı kimidir:[1]
- İnsanlar uydurma olduğunu bildikləri personajlara, obyektlərə və hadisələrə emosional reaksiya verirlər.
- İnsanların emosional olaraq təsirlənməsi üçün həmin personajların, obyektlərin və ya hadisələrin həqiqətən mövcud olduğuna inanması lazımdır.
- Personajları və ya hadisələri uydurma hesab edən heç bir şəxs eyni zamanda onların real olduğuna inanmır.
- Paradoks ondan ibarətdir ki, bu üç müddəanın hər biri ayrıca doğru görünür, lakin eyni zamanda hamısı birlikdə doğru ola bilməz. Əgər iki müddəa (məsələn, 1 və 3) doğru qəbul edilərsə, üçüncü (məsələn, 2) ya yanlış olmalı, ya da ziddiyyət yaratmalıdır.
Bədii narrativlərə münasibətimizdə problem olduğu ideyası Platonun İon (e.ə. IV əsr) və Avqustinin Etiraflar (IV əsr) əsərlərində artıq mövcuddur.[4] 1975-ci ildə filosoflar Kolin Redford və Maykl Veston “How Can We Be Moved by the Fate of Anna Karenina?” adlı məqalələrini dərc etdilər.[2] Bu məqalədə onlar Lev Tolstoyun Anna Karenina romanının baş qəhrəmanından istifadə edərək bədii mətnə emosional reaksiyanı müzakirə etdilər.[2] Onların əsas sualı mövcud olmayan şeylərin insanları necə təsirləndirə bilməsi idi. Məqalənin nəticəsinə görə, insanların bədii ədəbiyyata verdiyi emosional reaksiyalar irrasionaldır.[2] 1978-ci ildə amerikalı filosof Kendall Valton Redford və Vestonun paradoksuna cavab olaraq “Fearing Fictions” adlı məqaləsini nəşr etdirdi.[5] Bu məqalə Waltonun fəlsəfədə ən məşhur ideyası olan “make-believe” (xəyal oyunu) nəzəriyyəsinin formalaşmasına təkan verdi. Radford, Veston və Valtonun başlatdığı müzakirə bu günə qədər davam edir və inkişaf edir.
Bədii ədəbiyyat paradoksu ilə bağlı mübahisələr Redford və Valtondan sonra xeyli inkişaf etmişdir. Paradoksun ilk formalaşdırıldığı dövrdə emosiyaların koqnitiv nəzəriyyəsi fəlsəfədə dominant idi.[5] Koqnitivistlərə görə emosiyalar mühakimə və ya inanclardan ibarətdir. Məsələn, kiməsə qarşı qəzəb həmin şəxsin yanlış hərəkət etdiyinə dair inancı ehtiva edir.[5] Bu baxımdan ikinci müddəa — uydurma personajların “həqiqətən mövcud olması”na dair inanc — koqnitivistlər üçün əsaslı görünürdü.[5] Nəticədə paradoks real sayılır və onun həlli birinci müddəanın inkarı ilə aparılırdı.[5] Lakin müasir dövrdə koqnitivizm əvvəlki qədər təsirli deyil və çox az filosof ikinci müddəanı qəbul edir.[6] Bunun səbəblərindən biri “həqiqətən mövcud olmaq” ifadəsinin çox güclü iddia olmasıdır.[6] İnsanlar keçmişdə yaşamış şəxslərə, habelə baş verməmiş və heç vaxt baş verməyə biləcək hipotetik hadisələrə də emosional reaksiya verə bilirlər.[6] Bundan əlavə, fobiyalar kimi irrasional emosiyalar da mövcuddur.[6] Bu hallar “həqiqi mövcudluq” şərtini zəiflədir.[6] Buna görə də müasir tədqiqatçılar qiymətləndirmə (appraisal), qavrayış və hiss nəzəriyyələri kimi alternativ yanaşmaları müdafiə edirlər.[5] Bu nəzəriyyələrdə emosiyalar mühakimə və ya inanc tələb etmədiyindən ikinci müddəa ilkin baxışda doğru sayılmır və paradoks faktiki olaraq aradan qalxır.[5] Bəzi alimlər birinci və ya üçüncü müddəanı inkar edən həllər təklif etsələr də, eyni zamanda ikinci müddəanın da problemli olduğunu qəbul edirlər.[6] Məsələn, Walton birinci müddəanı rədd etsə də (oxucu Anna Kareninaya sözün həqiqi mənasında acımır), irrasional emosiyalar nümunəsinə əsaslanaraq ikinci müddəanın doğruluğunu da sual altına alır.[6] İkinci müddəanın geniş şəkildə rədd edilməsinə baxmayaraq, paradoks hələ də tədqiqatçıların diqqətini cəlb edir.[6] Robert Şteker hesab edir ki, bu paradoksun öyrənilməsi insanların bədii ədəbiyyata verdiyi emosional reaksiyaları anlamaq üçün vacibdir.[6] Gələcək tədqiqat sahələrinə videooyunlarda bədii ədəbiyyat paradoksu daxildir.[5] Burada əsas suallar belədir: “Bu yanaşma uydurma personajlarla qarşılıqlı əlaqənin mümkün olmadığı fikrini necə sarsıdır?” və “Videooyun personajlarına emosional reaksiyalar ənənəvi bədii personajlara reaksiyalardan fərqlənirmi?”
Paradoksa təklif edilən müxtəlif həllər üç əsas qrupa bölünür:[1][3]
Birinci qrup Kendall Valtonun 1978-ci ildə yazdığı “Fearing Fictions” məqaləsində irəli sürdüyü pretend və ya simulyasiya nəzəriyyələridir. Bu nəzəriyyə birinci müddəanı — insanların uydurma şeylərə real emosiyalar yaşadığını — inkar edir.[7] Waltona görə, insanlar bədii ədəbiyyatla qarşılaşdıqda həqiqi emosiyalar deyil, daha zəif “kvazi-emosiyalar” yaşayırlar.[7] Məsələn, qorxu filmi izləyərkən tamaşaçı diksinə bilər, lakin həyatı üçün real qorxu keçirmir.[7] Valton hesab edir ki, bir varlığa qarşı həqiqi emosiyanın yaşanması üçün onun mövcud olduğuna və həmin emosiyanı əsaslandıran xüsusiyyətlərə malik olduğuna inanmaq lazımdır.[7] Uydurma obyektlərin real mövcudluğuna inanılmadığı üçün onlara qarşı həqiqi emosiyalar da mümkün deyil.[7]
İkinci qrup düşüncə nəzəriyyələridir; bu yanaşmanı Peter Lamark, Noel Kerroll və Robert C. Yanal kimi filosoflar müdafiə edirlər. Bu nəzəriyyələr ikinci müddəanı inkar edir və insanların mövcudluğuna inanmadıqları şeylərə qarşı da həqiqi emosiyalar yaşaya biləcəyini iddia edir.[8]
Üçüncü qrup illüziya və ya realist nəzəriyyələrdir; bu yanaşmanın tərəfdarlarından biri Alan Paskovdur. Bu nəzəriyyələr üçüncü müddəanı inkar edir və müəyyən mənada uydurma personajların real olduğunu iddia edir. Onlar Semuel Teylor Kolric “inanmamağı könüllü olaraq dayandırmaq” (willing suspension of disbelief) ideyasına istinad edərək, oxucu və ya tamaşaçının bədii mətnlə məşğul olarkən onu müvəqqəti olaraq real kimi qəbul etdiyini vurğulayırlar.
Bədii ədəbiyyat paradoksu affektiv neyroelm çərçivəsində də tədqiq edilmişdir. Bir sıra araşdırmalar göstərir ki, emosional stimulların uydurma olduğu düşünüldükdə (məsələn, aktyorlar, kaskadyorlar, film qrimləri və ya CGI istifadə edildikdə) emosional reaksiya azalır. Bu, emosiyanın keyfiyyətcə deyil, kəmiyyətcə modulyasiyası kimi şərh edilir.[9][10]
Dominik Makovski öz doktorluq dissertasiyasında paradoksun hər üç müddəasını inkar edir və problemi emosiyaların tənzimlənməsi kontekstində yenidən formalaşdırmağı təklif edir. O, bunu “uydurma yenidənqiymətləndirmə” adlandırılan mexanizm kimi izah edir.[11]
- ↑ 1 2 3 Paskow, Alan. The Paradoxes of Art : A phenomenological investigation. Cambridge: Cambridge University Press. 2004. ISBN 0-521-82833-3.
- ↑ 1 2 3 4 Radford, Colin; Weston, Michael. "How can we be moved by the fate of Anna Karenina?". Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary Volumes. 49. yanvar 1975: 67–93. doi:10.1093/aristoteliansupp/49.1.67. JSTOR 4106870.
- ↑ 1 2 Schneider, Steven. "The Paradox of Fiction". Internet Encyclopedia of Philosophy. İstifadə tarixi: 27 iyun 2012.
- ↑ Matravers, Derek. Fiction and Narrative. Oxford University Press. 2014. səh. 102.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Konrad, Eva-Maria; Petraschka, Thomas; Werner, Christiana. "The Paradox of Fiction – A Brief Introduction into Recent Developments, Open Questions, and Current Areas of Research, including a Comprehensive Bibliography from 1975 to 2018" (PDF). JLT Articles (alman). 12 (2). 15 sentyabr 2018: 193–203. doi:10.1515/jlt-2018-0011. ISSN 1862-8990.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Stecker, R. "Should We Still Care about the Paradox of Fiction?". The British Journal of Aesthetics. 2011. 295–308. doi:10.1093/aesthj/ayr019. İstifadə tarixi: 19 fevral 2020.
- ↑ 1 2 3 4 5 Stock, Kathleen. "Thoughts on the 'Paradox' of Fiction". Postgraduate Journal of Aesthetics. 3. avqust 2006: 37–58 – philarchive vasitəsilə.
- ↑ Podgorski, Daniel. "Why Stories Make Us Feel: Colin Radford's So-called 'Paradox of Fiction' and How Art Prompts Human Emotion". The Gemsbok. Your Friday Phil. 13 noyabr 2015. İstifadə tarixi: 22 fevral 2016.
- ↑ Sperduti, M.; Arcangeli, M.; Makowski, D.; Wantzen, P.; Zalla, T.; Lemaire, S.; Dokic, J.; Pelletier, J.; Piolino, P. "The paradox of fiction: Emotional response toward fiction and the modulatory role of self-relevance" (PDF). Acta Psychologica. 165. mart 2016: 53–59. doi:10.1016/j.actpsy.2016.02.003. PMID 26922617.
- ↑ Makowski, D.; Sperduti, M.; Pelletier, J.; Blondé, P.; La Corte, V.; Arcangeli, M.; Zalla, T.; Lemaire, S.; Dokic, J.; Nicolas, S.; Piolino, P. "Phenomenal, bodily and brain correlates of fictional reappraisal as an implicit emotion regulation strategy". Cognitive, Affective, & Behavioral Neuroscience. 19 (4). yanvar 2019: 877–897. doi:10.3758/s13415-018-00681-0. PMID 30610654.
- ↑ Makowski, Dominique. Cognitive neuropsychology of implicit emotion regulation through fictional reappraisal (PhD). Université de Paris. 28 noyabr 2018. 617–638.