İstifadəçi:BanuelV/Qaralama2

Abi­də ilk də­fə 1986-cı il­də H.F.Cəfərov tə­rə­fin­dən qey­də alın­mış­dır. 1988-ci il­də bu­ra­da yox­la­ma təd­qi­qat işi apa­rıl­mış və ma­raq­lı də­lil­lər əl­də olun­muş­dur. İki yox­la­ma qa­zın­tı­sın­dan bi­rin­ci­si (2x2m öl­çü­də) ya­şa­yış ye­ri­nin hün­dür mər­kəz his­sə­sin­də qo­yul­muş­dur. 1,5 m də­rin­lik­də qa­zın­tı da­yan­dı­rıl­mış­dır. Üst­dən 20-30 sm də­rin­li­yə qə­dər tə­bə­qə gil­li-qa­ra tor­paq­lı qat­dan iba­rət olub, mə­də­ni qa­lıq izi­nə ma­lik de­yil­di. On­dan aşa­ğı qat­da ilk tunc döv­rü­nün ke­ra­mi­ka sı­nıq­la­rı, Daş alət­lər, hey­van sü­mük­lə­ri, kül qa­rı­şı­ğı­na tə­sa­düf olun­muş­dur. Ti­kin­ti qa­lı­ğı iz­lə­nil­mə­di. Bu qa­zın­tı sa­hə­sin­dən aza­cıq şərq­də, ya­şa­yış məs­kə­ni­nin da­ğı­dıl­mış his­sə­sin­də apa­rıl­mış qa­zın­tı (2x2 m öl­çü­də) 50 sm də­rin­lik­də ma­te­ri­kə çat­dı. Ke­ra­mi­ka par­ça­la­rı, dən daş sı­nı­ğı, də­və­gö­zü qəl­pə­lə­ri ilə ya­na­şı ti­kin­ti qa­lı­ğı da ta­pıl­mış­dır. Əhəng­da­şı par­ça­la­rın­dan hö­rül­müş ti­ki­li­nin ki­çik his­sə­si qal­mış­dır. Gü­man ki, düz­bu­caq­la plan­da ti­ki­li­yə aid ol­muş­dur.

Bi­rin­ci qa­zın­tı sa­hə­si­nin üst xət­ti ilə ikin­ci qa­zın­tı­nın ma­te­rik sə­viy­yə­si ara­sın­da­kı də­rin­lik 5 m-ə ça­tır.

Yer üs­tün­dən top­lan­mış və yax­la­ma qa­zın­tı­sın­dan əl­də olun­muş ma­te­ri­al­lar müx­tə­lif ke­ra­mi­ka nü­mu­nə­lə­rin­dən və daş alət­lə­rin­dən iba­rət­dir. Ke­ra­mi­ka nü­mu­nə­lə­ri məi­şə­tin müx­tə­lif sa­hə­lə­rin­də (mət­bəx, süf­rə, ağar­tı üçün və s.) is­ti­fa­də edil­mə­sin­dən ası­lı ola­raq kü­pə, cam, ban­ka­va­ri, cəl­ləkv­ri və s. qab tip­lə­rin­dən iba­rət­dir.

Üçoğ­lan­dan ta­pıl­mış sax­sı qab nü­mu­nə­lə­ri­nin bir qru­pu­nun fərq­lən­di­ri­ci xü­su­siy­yə­ti on­la­rın həm eneo­lit və həm də ilk tunc döv­rü­nün er­kən çağ­la­rı­na aid xa­rak­te­rik əla­mət­lə­ri özün­də əks et­dir­mə­si­dir. Be­lə ki, sət­hi su­vaq­la ör­tül­müş, da­raq­va­ri əş­ya ilə iş­lə­nən qır­mı­zı rəng­li, qa­lın di­var­lı, spi­ral­va­ri otu­ra­caq­lı qab­lar­la ya­na­şı, na­zik cin­gil­ti­li di­var­lı, qa­ram­tıl-boz ci­la­lı, ağ­zı­nın kə­na­rı mü­kəm­məl for­ma­laş­mış qab tip­lə­ri də möv­cud­dur.

Bi­rin­ci tip qab­la­rın var­lı­ğı da­ha bö­yük ma­raq do­ğu­rur. On­la­rın bir ço­xu­nun sət­hi şa­ba­lı­dı, bə­zi hal­lar­da boz və ya çəh­ra­yı, ha­be­lə qır­mı­zı an­qob­la ör­tül­müş, gi­li­nin tər­ki­bin­də iri qumm də­nə­si və ya şa­mot qa­tıl­mış, çox hal­da sət­hi da­raq­va­ri əş­ya ilə iş­lən­miş­dir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi bu əla­mət­lər eneo­lit döv­rü­nün son mər­hə­lə­si üçün xa­rak­te­rik­dir. Üçoğ­la­nın qeyd olu­nan tip ke­ra­mi­ka­sı yu­xa­rı­da de­yi­lən əla­mət­lər­lə ya­na­şı Kür-Araz mə­də­niy­yə­ti üçün xa­rak­te­rik olan qövs­va­ri-lent­şə­kil­li qulp­lar­la təc­hiz olun­muş­du. Bə­zi ke­ra­mi­ka nü­mu­nə­lə­rin­də qul­pun aşa­ğı his­sə­sin­də, qa­bın göv­də­si­ni əha­tə edən bir cər­gə ba­tıq üç­bu­caq­lar­dan iba­rət na­xış­lar­la bə­zən­miş­dir. Bu qrup qab­la­rın bir his­sə­si­nin sət­hi du­ru gil məh­lu­lu ilə «su­van­mış­dır». Axı­rın­cı­lar say eti­ba­rı ilə baş­qa qrup­lar­dan ge­ri qa­lır. On­la­rın otu­ra­ca­ğı yas­tı­dır, bə­zi­lə­rin­də spi­ral­va­ri iz ay­dın se­çi­lir. Yu­xa­rı­da haq­qın­da da­nı­şı­lan Qa­ra­ha­cı ya­şa­yış ye­ri ma­te­ri­al­la­rı ilə bir­lik­də Üçoğ­la­nın qeyd edi­lən tip ke­ra­mi­ka­sı Azər­bay­ca­nın eneo­lit və ilk tunc döv­rü mə­də­niy­yət­lə­ri ara­sın­da ça­tış­ma­yan zən­cir hal­qa­sı­nın tu­tul­ma­sı­na kö­mək edə bi­lər.^[1]

Ar­xa­ik tip­li ke­ra­mi­ka­nın xey­li his­sə­si ban­ka­va­ri qu­ru­luş­lu­dur. On­lar qa­ra ci­la­lı, bo­zum­tul-sa­rı rəng­li­dir. Baş­qa bir qrup küp­lər­dən iba­rət­dir. Bə­zi­lə­ri­nin di­va­rı kə­sik­də üç tə­bə­qə­li­dir. Bu tip qab­lar sa­rım­tıl-çəh­ra­yı və ya sa­rım­tıl-qo­nur rəng­li­dir. Qab­la­rın bir qis­mi ocaq­da is­ti­fa­də olun­du­ğu üçün sət­hi hi­lə ör­tül­müş­dür.

Ke­ra­mi­ka­ya aid fraq­ment­lər içə­ri­sin­də çəl­lək­va­ri qab tip­lə­ri­nə də tə­sa­düf edil­miş­di. Gi­li qum­lu­dur. Bə­zi­lə­ri­nin sət­hin­də çərt­mə xət­lər­dən bir cər­gə na­xış var. Sət­hi əsa­sən bo­zum­tul-qa­ra rəng­li­dir.

Ke­ra­mi­ka nü­mu­nə­lə­ri­nin bir his­sə­si bi­ko­nik for­ma­lı, ağ­zı­nın kə­na­rı düz olan qab­lar­dır. Bu qrupp al­tın­da bir­lə­şən qab­la­rın bir ümu­mi xü­su­siy­yə­ti də on­la­rın göv­də his­sə­sin­də bir cər­gə şa­qu­li uzun­sov ba­tıq­la­rın var­lı­ğı­dır. Bir qay­da ola­raq ba­tıq­lar­dan aşa­ğı his­sə «ko­bud su­vaq­la» ör­tül­müş­dür. Qab­lar qa­ram­tıl-qo­nur və ya qa­ra rəng­li, as­ta­rı çəh­ra­yı, qır­mı­zı ci­la­lı olub gi­li qum­lu, di­va­rı 0,5-0,7 sm ara­sın­da qa­lın­lı­ğa ma­lik­dir. Xa­ri­ci sət­hi bo­zum­tul-qo­nur an­qob­lu, üs­tün­dən da­raq­va­ri əş­ya ilə müx­tə­lif is­ti­qa­mət­lər­də ni­zam­sız cı­zıl­mış qa­ra as­tar­lı qab­la­rı, ha­be­lə otu­ra­ca­ğın­da «hə­sir izi» olan nü­mu­nə­lə­ri də bu qru­pa da­xil et­mək la­zım­dır. «Hə­sir izi» bir ne­çə qat spi­ral şək­lin­də qal­mış­dır.

Üçoğ­lan ke­ra­mi­ka­sı­nın ək­sə­riy­yə­ti xa­rak­te­rik qulp­la təc­hiz olun­muş­dur. Bə­zi qab­la­rın ağ­zı­nın kə­na­rı­na çı­xın­tı, yə­ni «ya­lan­çı» qulp ya­pış­dı­rıl­mış­dır.

Üçoğ­lan ke­ra­mi­ka­sı­nın ikin­ci qru­pu Kür-Araz mə­də­niy­yə­ti­nin in­ki­şaf et­miş mər­hə­lə­si üçün xa­rak­te­rik əla­mət­lə­rə ma­lik­dir. Bu tip ke­ra­mi­ka içə­ri­sin­də na­zik di­var­lı, gi­li­nin tər­ki­bi tə­miz or­lan, hün­dür bo­ğaz­lı qab­lar xü­su­si­lə se­çi­lir. On­la­rın sət­hi sə­li­qə­li sı­ğal­lan­mış və par­laq ci­la­lan­mış­dır. Bə­zi hal­lar­da bo­ğaz his­sə­sin­dən göv­də­yə ke­çid rə­van­dır, di­gər nü­mu­nə­lər­də ke­çid ba­tıq xət­lə sər­həd­lə­nir. Qab­la­rın bə­zi­lə­ri sa­də du­lus çar­xın­da ha­zır­lan­mış­dır. Bu ye­ni­lik Ley­la-təpə abi­də­si­nin bə­zi nü­mu­nə­lə­ri ilə bir­gə du­lus­çu­lu­ğun in­ki­şaf ta­ri­xin­də mü­hüm mər­hə­lə­nin baş­lan­ğı­cı­nı mü­əy­yən et­mə­yə im­kan ve­rir. Qab­la­rın ço­xu­su Kür-Araz mə­də­niy­yə­ti üçün xa­rak­te­rik olan ya­rım­şar qulp­la­ra ma­lik­dir. Bu dövr qab­la­rı kü­pə, cəm, də­rin xey­rə tip­li qab­lar, otu­ra­caq və göv­də­si de­şik­li «aş­sü­zən­dən» və s. iba­rət­dir. Rəng ça­lar­la­rı qa­ra, boz, qır­mı­zım­tıl-çəh­ra­yı və s.-dir. Qeyd edi­lən tip qab­lar Azər­bay­ca­nın həm­dövr abi­də­lə­rin­də küt­lə­vi hal­da ta­pıl­mış­dır. «Aş­sü­zən» tip­li qab­la­ra Azər­bay­can abi­də­lə­ri ilə ya­na­şı Gür­cüs­tan­da da tə­sa­düf edil­miş­dir.^[2]

Daş mə­mu­la­tı dən daş­la­rın­dan, sürt­gəc, hə­vəng və dəs­tə­lər­dən, ha­be­lə bı­çaq­va­ri löv­hə­lər, oraq diş­lə­rin­dən iba­rət­dir. Daş ma­te­ri­al­lar içə­ri­sin­də kül­li miq­dar is­teh­sal tul­lan­tı­la­rı­na-qəl­pə­lə­rə rast gə­lin­miş­di. Bu, Daş alət­lə­rin ye­rin­də­cə ha­zır­lan­ma­sı­nı sü­but edir. Oraq diş­lə­ri, sı­yır­cıq­lar və bı­çaq­va­ri löv­hə­lər də­və­gö­zün­dən, qa­lan alət­lər isə əsa­sən çay daş­la­rı cin­sin­dən ha­zır­lan­mış­dı.

Üçoğ­lan­da apa­rı­lan yox­la­ma qa­zın­tı­sı kəş­fiy­yat xa­rak­te­ri da­şı­mış və çox ki­çik sa­hə­də apa­rıl­mış­dır. Bu­na gö­rə də abi­də­ni bü­töv­lük­də xa­rak­te­ri­zə et­mək üçün bu­ra­da ge­niş miq­yas­lı qa­zın­tı­lar apa­rıl­ma­lı­dır. Tə­pə­nin şərq ətə­yin­də, ma­te­ri­kə ya­xın tə­bə­qə­də, (bu­ra va­xi­lə tə­sər­rü­fat iş­lə­ri za­ma­nı da­ğı­dıl­mış­dı) ağ əhəng­da­şı ilə hö­rül­müş ya­şa­yış bi­na­sı və tə­sər­rü­fat ti­ki­li­lə­ri­nin qa­lıq­la­rı açıl­mış­dır. Ti­ki­li­lər plan­da düz­bu­caq­lı ol­muş­dur. Daş­lar pal­çıq­la bər­ki­dil­miş­dir.^[3]

1. ↑ Cəfərov, H.F. Üçoğlanın yaşayış məskəni (№2). Bakı: "Elm və həyat". 1991. 22–23.
2. ↑ Мунчаев, Р.М. Кавказ на заре бронзового века (rus). 158.
3. ↑ Cäfärov, Hidayät. Qädim Qarabağ: tarixi-arxeoloji tädqiqat: tunc vä erkän dämir dövrü. Bakı: Elm. 2020. ISBN 978-9952-523-07-2.

Ağdam abidələri