Ob çayı və ya Divanu Luğati-t-Türkə görə Yamar çayı (tatar. Ümər, Үмәр) — Qərbi Sibir ərazisindən axan çay. Altay dağlarında formalaşan çay. Çay Biya ilə çaylarının birləşməsindən əmələ gəlir. Ob çayının uzunluğu 3650 km təşkil edir. Su toplayıcı sahəsi 2 990 000 km²-dir. Mənsəbdə Ob estuarisini əmələ gətirərək Kara dənizinə tökülür.
Ob çayı | |
---|---|
| |
Ölkə | Rusiya |
Mənbəyi | Biya ilə |
• Yüksəkliyi | 160 m |
Mənsəbi | Ob estuarisi |
• Yüksəkliyi | 0,8 m |
Uzunluğu | 3650 km |
Su sərfi | 12.492 m³/s |
Hövzəsinin sahəsi | 2990000 km² |
|
|
[ru] | |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Tarixi və etimalogiyası
Nenlər çayın aşağı axarlarında yaşayırlar. Onlar çayı Salya-yam adlandırırlar ki, buda "burun çayı" adlanır. Xantılar və mansilər ona Аs adını vermişlər. Bu isə tərcümədə "böyük çay" anlamını verir. çayı Kvay, Eme, Kuay olaraq adlanır ki, bu da "iri çay" mənasındadır. Altaylılar Ob adlandırır. Ruslar çayla hələ Ural dağlarınl keçərkən tanış olmuşdular. Yermakın Sibiri ələ keçirməmişdən öncə Ob çayının axarı boyunca ərazilər Obdorski diyarı adlanırdı. Belə bir fikirdə vardır ki, skif-sarmat məşhəlli söz olub *ap yəni "su" mənasını (tac. Об) verir. Bu adı hələ tunc dövrünsə Qərbi Sibir ərazisində yaşamış irandilli xalqlar qoymuşdur.
1844-cü ildə çayda paraxod istifadəyə verilmişdir. İlk paraxodu istismar edən kommersiya məsləhıtçisi N. F. Myasnikov olmuşdur. 1895-ci ildə paraxodların sayı 20-yə çatır. Bu paraxodlar qollarada da hərəkət edirdilər. Onların çoxu xüsusi mülkiyyətçilərin idi. 1923-cü ildə yük və sərnişinləri Qərbi-Sibir çay nəqliyyatı adlı qurum daşıyırdı.
Qidalanması
Çayın qidalanmasında əsasən qar suları böyük rol oynayır. İllik su axınının böyük hissəsi yaz-yay gursululuq dövrünə düşür. Yuxarı axarlarda gursululuq aprelin əvvəli, orta axarlarda aprelin ortaları, aşağı axarlarda isə aprelin sonu mayın əvvəlinə düşür. Aşağı axarların buzdan geç azad olması bi çox hallarda su basmalsrına gətirib çıxarır. Ortalama ilin 180–220 gününü buzun altlnda olur. Bu qışın nə qədər sərt keçməsindən asılıdır.
Hövzəsi
Ob çayının hövzəsi 2 990 000 km² təşkil edir. Bu səbəbdən hövzəsinə görə Rusiyada birinci çaydır. Su həcminə görə Yenisey və Lena çaylarından sonra üçüncüdür.
Obun cənub hissəsində Novosibir su anbarı yerləşir. İnşası 1950–1961-ci illərdə həyata keçirilmiş su anbarının doldurulması zamanı bir çox kəndlər və Betdsk şəhərinin bir hissəsi su altında qalmışdır.
XIX əsrin sonunda Ob-Yenisey kanalı inşa edilmişdir. Bu kanal sayəsində ili çay birləşir və paraxodla uzun məsafələr qısalırdı. Hazırda bu kanal atılmış vəziyyətdədir
Qolları
Obun əsas qolu İrtışdır. Monqolustan və Çin sərhədlərindən başlayaraq obla birlikdı Kara dənizinə tökülür. Ümumi uzunluqları 4248 km təşkil edir..
Digər əhəmiyyətli qolları:
- sol — Pesçannaya çayı, Anuy çayı, , Aley çayı, , , , , , , , Şimali Sosva, , ;
- sağ — Çumış, Berd çayı, , Tom çayı, , Ket, , , , , , , , , .
Ob sahilində olan şəhərlər
- Barnaul
- Novosibirsk
- (Pasol qolu üzərində)
- Meqion
- Langepas (Kayukovskaya qolu üzərində)
- Surqut
- Nefteyuqansk
- Salexard
Ob-İrtış hpvzəsində yerləşın limanlar: , , Novosibirsk, Tomsk, , Nijnevartovsk, Surqut, , Pavlodar, Omsk, Tobolsk, Tümen, .
Körpüləri
Mənsəbdən mənbəyə olan körpülər:
- (Surqut;
- dəmiryol körpüsü (Surqut);
- Şeqarski körpüsü (Melnokovo kəndi, Tomsk vilayəti);
- Şimal körpüsü (Novosibir vilayəti (2008));
- Dmitrovski körüsü;
- Birinci dəmiryolu körpüsü;
- Kommunalnı körpüsü;
- Novovosibir metro körpüsü;
- Burqinski körpüsü;
- Komsomol dəmiryol körpüsü;
- Novosibir bəndi üzərindən olan körpü;
- Kamen-na-Obidə dəmiryol körpüsü;
- Kommunalnı körpüsü (avto, dəmiryol.) Barnaul;
- Yeni Barnaul körpüsü.
Yeni körpünün tikilməsi planlaşdırılsada maliyyə çatışmazlığı səbəbindən icra edilmir. Bu körpü Tomks vilayəti ərazisindən keçəcək Şimal en magistralı üzərində olmalıdır.
Mənbə
- 2009-05-01 at the Wayback Machine
- 2013-11-05 at the Wayback Machine
İstinadlar
- Dīwān Lughāt al-Turk, يَمارْ — Jamar (Обь)
- Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: Сократ, 2008. — С. 198. — 352 с. — ISBN 978-5-88664-299-5.
- ↑ Долгоруков В. А. Путеводитель по всей Сибири и Средне-Азиатским владениям России. Год третий. — Томск: Паровая типолитография П. И. Маркушина, 1896. — 466 с.
- . 2013-01-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-01-09.
- (PDF). 2014-02-19 tarixində (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-10.
- 2020-08-09 at the Wayback Machine НГС.НОВОСТИ