XX əsrin erkən illəri

XX əsrin əvvəllərində ictimai-siyasi və mədəni yüksəliş şəraitində Üzeyir Hacıbəyov müasir Azərbaycan peşəkar musiqi mədəniyyətinin əsasını qoydu və şifahi ənənəli milli sənətlə bəstəkar yaradıcılığının sintezini yaratdı. Sovet dövründə mədəni-maarif işinin musiqi sahəsində geniş vüsət alması ilə maarifçilik hərəkatı sanki yeni bir təzahür formasında üzə çıxır. Üzeyir Hacıbəyov anlayışınca, məqsəd yalnız Avropa texnikası, janrları və formalarında əsər yazmaqda deyil, bu əsərləri qavrayaraq, yeni musiqini anlaya biləcək, onu əxz edərək mənən zənginləşə biləcək, bununla da inkişafı tələb və təmin edəcək kütləvi mədəni-bədii mühitin – elitar deyil, məhz Azərbaycan xalqının bütün zümrələrini əhatə edə biləcək mühitin və dinləyicinin yetişdirilməsi idi.

Yeni Avropa ənənələrinin yeni milli ənənələr kateqoriyasına keçidi təmin edən Ü.Hacıbəyov məhz sovet quruluşunun potensial imkanlarından çox gözəl və qətiyyətlə istifadə etdi.1900-cü ildə Bakıda açılmış Yermolayevanın musiqi məktəbi ilə yanaşı azad sənətkar Şefferlinqin musiqi məktəbi, azad sənətkar Semyonovun musiqi məktəbi, azad sənətkar Rozinin musiqi məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Onların müdavimləri arasında azərbaycanlıların olması haqqında mövcud ədəbiyyatda heç bir məlumat verilmir. Üzeyir Hacıbəyov bu xüsusda yazırdı:

1920-ci illər

Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin 1920-30-cu illərini əhatə edən mərhələsi üçün musiqişünaslıqda sabitləşmiş tarixi səciyyə vardır. Bu mərhələ iki onilliyə bölünür: 1920-ci illər – «təşkilatçılıq illəri», 1930-cu illər isə birmənalı olaraq çiçəklənmə mərhələsi kimi qəbul olunmuşdur. Bu tarixi qiymətləndirmə sovet tarixşünaslığının ümumi konsepsiyasına tam uyğun idi.

1920-ci ildə Azərbaycanda Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri, 1921-ci ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası, yeni ifaçılıq kollektivləri, 1926-cı ildə isə ölkədə ilk xor yaradılmışdır. Həmin ildə pianoçu Xədicə Qayıbovanın təşkil etdiyi «Şərq musiqi kursları» və ya «Şərq konservatoriyası» isə ənənəvi şərq üslubunda şifahi şəkildə tədris aparırdı. İlkin mənbələr 1920-ci illərdə kifayət qədər geniş əks-səda doğurmuş tarixi polemikanın ilk ümumiləşdirilməsinin Məmməd Səid Ordubadiyə məxsusluğunu qeyd edir. Məhz O, ilk dəfə «Üzeyir bəyin cərəyanı» və «həqiqi şərq musiqidanlığından dəm vuran və onuyla daima işğal edən tar, kamançaçı və xanəndələrin cərəyanıdır» ifadələrini işlətmiş, hər iki istiqamətin qısa da olsa səciyyəsini vermişdir.

Separat inkişaf nəzəriyyəsinin yaradıcıları və Bakıda hələ əsrin əvvəllərindən fəaliyyət göstərən rus musiqiçiləri – S.Paniyev, Nikolayev, Moroz, M.E. Popov, habelə bir çox muğam ifaçıları idi. A.Ohanezaşvili bu tendensiyanın ən fəal ifadəçisi, hətta ideoloqu adlandırıla bilər.

1920-ci ilin iyun ayında «Əxbar»-ın səhifələrində Aleksandr Ohanezaşvili, bir neçə məqalə ilə çıxış etmiş, onun opponentləri Zülfüqar Hacıbəyov və Məmməd Səid Ordubadi olmuşlar. Xalq Maarif Komissarlığı tərəfindən Konservatoriya nəzdində, A.Ohanezaşvilinin rəhbərliyi ilə Şərq musiqiçiləri İttifaqının yaradılması ideyası Üzeyir Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev tərəfindən dəstəklənmir, İttifaq rəsmi qeydiyyatdan keçmir. Əsas məsələ milli musiqi alətlərində tətbiq olunacaq sistemin fərqliliyindən gedirdi. A.Ohanezaşvili və onun mövqeyinin tərəfdarlarının fikrincə:

Konservatoriyada açılmış şərq musiqi bölməsində əsas mübahisə və kəskin fikir ayrılıqları da elə prinsipial xarakter daşıyırdı. Ohanezaşvili şərq musiqi alətlərini dəyişdirmədən saxlamaq, qeyri-temperasiya sistemini rəhbər tutaraq tədrisi təşkil etmək, Üzeyir Hacıbəyov isə tar alətində temperasiya sisteminin tətbiqi ilə tədrisin avropa sisteminə uyğunlaşdırmaqla aparılmasını təklif edirdi. Müzakirələr elə miqyas almışdı ki, M.S.Ordubadi bu məsələ ilə əlaqədar 1920-ci ilin iyulunda böyük məqalə ilə çıxış edərək yazırdı:

Z.Hacıbəyovun cavab və aydınlaşdırma məqsədilə yazdığı böyük bir məqalə hadisələrin əsl mahiyyətini üzə çıxarmağa imkan verir. «Şərq musiqi kursuna dair» məqaləsində əsas məsələ kimi milli musiqi alətlərində, habelə muğamların tədrisində not savadı və not dəqiqliyi imkanlarının istifadə olunması əsaslandırılır və bu sahədə xüsusi bir kitabın yazılmasının zəruriliyini bəyan edir:

1920-ci il iyulun 14-də keçirilmiş böyük bir iclasda hər iki mövqelər üzləşir. Ü.Hacıbəyova qarşı etikadan uzaq ittihamlar irəli sürməkdən çəkinməyən A.Ohanezaşvili öz platformasını qəbul etdirə bilmir. 1920-ci illərdə əsas məsələ azərbaycanlıların musiqi təhsilinə cəlb edilməsi idi. 1920-ci illərin əvvəlində Bakıda Konservatoriya açılanda da vəziyyət dəyişmədi. Üzeyir Hacıbəyov bunu görür və yazırdı:

Milli musiqi təhsilinin milli xarakter daşıması üçün təhsili rus dili, rus-Avropa modeli çərçivəsindən çıxarıb «Şərq musiqimizdən ibarət olan milli musiqimizin tərəqqisi yolunda elmi, fənni, nəzəri və əməli surətdə çalışmaq» məcrasına yönəltmək işinin təşəbbüskarı və icraçısı Üzeyir Hacıbəyov oldu. Rus dilini bilməyən gənclər hətta qəzetə müraciət edirlər. «Cocuq şikayəti» adlı məqalədə konservatoriyaya qəbul edilmiş iki qardaş və bir bacı yazırdılar:

Məktuba Xalq Maarif komissarı Dadaş Bünyadzadənin cavab verməsi məsələnin doğrudan da böyük təşviş doğurmasından xəbər verirdi:

1922-ci ildə konservatoriyada şərq bölümü ləğv edildi. Üzeyir Hacıbəyov buna qarşı kəskin etirazını bildirir. O yazırdı:

Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan dilində tədrisin aparılması, azərbaycanlıların da ali musiqi təhsilində bərabərhüquqlu iştirakını təmin etmək üçün bazanın hazırlanması üçün Türk musiqi məktəbinin açılmasına nail olur. Məhz bu məktəbin yetirmələri sonradan konservatoriyaya daxil olaraq ilk ali təhsilli milli kadrlar kimi milli musiqi mədəniyyətinin müxtəlif sahələrində yeni yollarla inkişafı təmin etdilər.

Klassisist kompleks Ü.Hacıbəyov musiqisində üslubun təməlyüklü komponentidir. Hacıbəyov ənənələrini davam etdirən Asəf Zeynallının da üslubu bu istiqamətdə formalaşırdı. Tədqiqatçı Lalə Rzayeva A.Zeynallı üslubunun «klassisist» xarakteri haqda maraqlı müşahidələr irəli sürür. Eyni zamanda məhz bu mərhələdə artıq gənc bəstəkarların yaradıcılıq maraqlarında formalaşmaqda olan dəst-xətlərində milli üslubun aktivinə sonrakı mərhələdə daxil olacaq üslub prioritetləri də işarələnirdi.Qara Qarayevin, Cövdət Hacıyevin, Niyazinin ilk qələm təşəbbüslərində, Asəf Zeynallının əsərlərində dünya musiqi ənənələrinin yeni qatlarının təsiri aydın hiss olunur. Bu istiqamətdə A.Zeynallının əsərləri bu üslub yeniləşməsinin ilk nümunələri – , romantizmlə bağlı dil, janr və forma prinsiplərindən bəhrələnmə ilə diqqəti cəlb edir. Q.Qarayevin «Tsarkoye selo heykəli» fortepiano pyesində, sonatinada Prokofyev üslubu, impressionizm cizgiləri, C.Hacıyevin Simfoniyasında Sergey Prokofyev, Dmitri Şostakoviç üslubunun dramatik simfonizm əlamətləri, Niyazinin fortepiano əsərlərində List-Şopen ənənələri və s. misal ola bilər.

1930-cu illər

1930-cu illər Azərbaycan musiqisinin yeni yüksəliş dövri kimi səciyyələnir.1931-ci ildə ilk notlu və Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdində Azərbaycan xalq musiqisini toplamaq və tədqiq etmək məqsədilə elmi-tədqiqat musiqi kabineti edildi.1934-cü ildə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı yarandı.1936-cı ildə rəqs ansamblı və Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası cəmləşdirildi. Daha sonra, 1938-ci ildə Musiqili Komediya Teatrı və Fikrət Əmirov adına Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı, 1939-cu ildə isə yaranmışdır. 1930-cu illərin sonu Avropa musiqisinin aparıcı təmayülləri - neoklassisizm, dodekafoniya, seriya texnikası milli zəmində işlənməsi maraqlı sənət tapıntıları ilə nəticələnir.

1940-cı illər

İkinci dünya müharibəsi dövrü qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik mövzusu mahnılarda, Üzeyir Hacıbəyov və Səid Rüstəmovun xalq çalğı alətləri üçün yazılmış əsərlərdə, Qara Qarayev və Cövdət Hacıyevin "Vətən" operasında, Qara Qarayev, Cövdət Hacıyev və Soltan Hacıbəyovun Azərbaycan musiqisində simfonik janrın ilk örnəkləri olan — Birinci simfoniyalarında öz əksini tapmışdır.Niyazinin "Xosrov və Şirin" operası, Üzeyir Hacıbəyovun "Sənsiz" və "Sevgili canan" romans qəzəlləri də müharibə illərinin məhsuludur. Yeni qəzəl-romans janrının yaradıcısı Ü.Hacıbəyov bu əsərlərdə nitqi, şeriyyatı yüksək sənətkarlıqla işləyərək musiqi dilinə çevirmiş, deklomasiya ilə kantilena tipli melodiyanın sintezini yaratmışdır.

1944-cü ildə Tiflisdə keçirilən Zaqafqaziya Respublikaları musiqisi ongünlüyündə səslənən Qara Qarayevin, Cövdət Hacıyevin və Soltan Hacıbəyovun təxminən eyni vaxtda meydana gələn birinci simfoniyaları ilk Azərbaycan simfoniyaları kimi tarixdə əhəmiyyətli yer tuturlar. Məhz dodekafoniyanın istifadəsi Qara Qarayevin simfoniyasında öz təzahürünü tapıb.1946-cı ildə Soltan Hacıbəyovun simfonik yaradıcılığında "2-ci simfoniya" — İkinci dünya müharibəsi mövzusu dramatik planda açılmış, digər simfonik əsərlərinin musiqisi isə parlaq janr boyaları ilə aşılanmışdır.

1950-ci illər

1950-ci illərdə simfonik musiqi sahəsində xüsusi inkişaf qeyd edilir. Dövrün mühüm ictimai-siyasi mövzuları bəstəkarların müxtəlif səpgili simfonik əsərlərində öz ifadəsini tapır.Fikrət Əmirov musiqi tarixində unikal simfonik muğam janrının yaradıcısı kimi məşhurdur. Bəstəkar muğamların məqam, mövzu və digər üslub xüsusiyyətlərini sənətkarcasına simfonik inkişafa uğratmışdır. Əmirov simfonizminə xas orkestr boyalarının əlvanlığı, janr rəngarəngliyi, obraz zənginliyi bu dövrdə yazılan əsərlərində öz ifadəsini tapır.

Bu dövrdə Cövdət Hacıyev simfonizmi obrazlarının dərin psixoloji fikir yönümü, musiqi inkişafının gərgin dramatizmi, melodikasının geniş epikliyi ilə fərqlənir.1956-cı ildə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının 1-ci qurultayı keçirilir.1957-ci ildə ilk Dövlət simli kvarteti yaradılır. SSRİ xalq artistləri Firəngiz Əhmədova, Leyla Vəkilova, əməkdar incəsənət xadimi Çingiz Hacıbəyov və başqaları ilə təmsil olunmuş yeni ifaçılar nəsli yetişir.

Xor musiqisinin inkişafında Cahangir Cahangirov "Arazın o tayında" vokal-simfonik poemasının, "Füzuli" və “Nəsimi” kantatalarının, "Sabir" və "Hüseyn Cavid-59" əsərləri ilə əhəmiyyətli rol oynamışdır.

1960-cı illər

1960-ci illər Azərbaycan musiqisi yaşlı nəsil bəstəkarlarının yaradıcılıq fəallığı, yeni bəstəkar qüvvələrinin meydana gəlməsi, bütün janrlarda önəmli uğurlar qazanılması, beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi ilə seçilir.

Qara Qarayev yaradıcılığında 60-cı illərin əvvəllərində ilk əlamətləri «24 prelüd» silsiləsindən axırıncı dəftər, skripka və fortepiano üçün sonata, "Don Kixot" simfonik qravürlərində sezilən üslub dəyişiklikləri – yeni mərhələni açan III simfoniya ilə nəticələnir. Azərbaycan bəstəkarlarının Xruşşov mülayimləşməsi nəticəsində XX əsrin yeni üslub qatları və informasıyası ilə tanışlığının "laboratoriya" mərhələsi başlanır.1965-ci ildə ifa olunmuş Qara Qarayevin III simfoniyası ilə "yeni Azərbaycan" musiqisinin təməli qoyulur. Bu əsər Azərbaycan bəstəkarları tərəfindən XX əsrin bədii təfəkkürü və dünyagörüşünü əks etdirən ənənələrin fəal mənimsənilməsinə təkan verir. Azərbaycan avanqardı da elə bu illərdə formalaşır.

1970-ci illər

1980-cı illər

1990-cı illər

2000-ci illər

2006-cı ildə Bakıda musiqiçi Mstislav Rostropoviçin təşəbbüsü ilə Şostakoviç Festivalı keçirilmişdir. Festival rus bəstəkarının anadan olmasının 100 illik yubileyinə həsr olunmuşdur.

2007-ci ildə İtaliyada "Vela festival" festivalında Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin ifasında Üzeyir Hacıbəyov, Qara Qarayev və Fikrət Əmirovun əsərləri uğurla ifa edilmişdir. 2007-ci ildə Bakıda Vokalçıların Bülbül adına Dördüncü Beynəlxalq Müsabiqəsi keçirilmişdir. Bu müsabiqədə Rusiyadan, Ukraynadan, Gürcüstandan, Belarusiyadan, Türkiyədən, Özbəkistandan, Qazaxıstandan 70 vokalçı iştirak edirdi. 2007-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun təşkilatçılığı ilə Bakıda Birinci Beynəlxalq Mstislav Rostropoviç Festivalı keçirilmişdir. Festival çərçivəsində Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında bəstəkar Firəngiz Əlizadənin «Qarabağnamə» operasının premyerası keçmişdir. 2007-ci ildə F.Əlizadə "UNESCO"-nun “Dünyanın artisti” adına layiq görülmüşdür.

2009-cu ildən Azərbaycanda Üzeyir Hacıbəyov Beynəlxalq musiqi festivalı və Qəbələ Musiqi Festivalı keçirilir.

2010-cu illər

2010-cu illərdə Azərbaycanda klassik musiqi mədəniyyəti böhran dövrünü yaşayır. İdeoloji məngənədən qurtuluş, bəstəkar və ifaçıların öz yaradıcılıq mövqelərinə görə təqibi, dünyaya çıxış və tanınmaq məhdudiyyətinə son qoyulsa da, ideoloji senzura iqtisadi çətinliklərlə əvəz olunub.

2018-ci ildə Azərbaycan klassik musiqisi ilk dəfə Nigeriyada səslənib.

  Əsas məqalə: Simfonik muğam

1948-ci ildə bəstəkar Fikrət Əmirov “Şur” və “Kürd ovşarı” simfonik muğamlarında ilkin mənbəyə istinad edərək bu əsərləri özünəməxsus bəstəkarlıq texnikası yaradıcı təxəyyülü ilə zənginləşdirmiş, orkestr boyalarının əlvanlığına nail olmuşdur.1971-ci ildə O, “Gülüstan-Bayatı-Şiraz” simfonik muğamında muğam şöbələrini kontrakt ardıcıllıq prinsipini saxlamış, meldokiasını kiçik lövhələrlə şərh edərək muğamı sərbəst inkişaf etdirmişdir.

Simfonik muğam – iki musiqi məntiqinin həyata keçirilmiş sintezidir, qavrayışın iki növünün qarşılıqlı əlaqəsidir. Üslub planında simfonik muğamlar avropa coxsəsliyinin və ənənəvi şərq monodiyasının əlaqəsini müvəqqəti-məkan kimi nümayiş etdirir. Tematizm planında, simfonik muğamlarda sitatlar muğam ənənəsinin kanon improvizasiyasına istinad edir. Sitat muğam improvizasiyasını əks etdirir, lakin ənənəvi deyil, ümumiləşmiş, ilkin mənbənin tematik modelinin bəstəkar təfəkkürü ilə fərdiləsimiş şəkildə verilir. Simfonik muğamlarda sitat simvolik əlavə kimi qeyd edilmir. Muğam üslubu müəllif təfəkkürünün ayrılmaz komponentinə çevrilir.

Şəxslər

Bəstəkarlar

Dirijorlar

Musiqiçilər

Orkestrlar

• Azərbaycan Dövlət Kamera Orkestri
• Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri

• Azərbaycan pop musiqisi
• Azərbaycan roku
• Meyxana
• Muğam
• Azərbaycan xalq musiqisi